A. I. To’rayev, F. F. Axrorov, M. M. Rahmatov

Devoni sohib al barid-xat-xabar devoni. Ushbu devon markazda 
qabul qilingan qarorlar, rasmiy hujjatlarni viloyat, shaharlarga 
yetkazish va joylardan markazga yetkazish bilan shug’ullangan. 
Mazkur devonning joylardagi bo’limlari mahalliy davlat idoralari, 
hukmdorlar faoliyati haqida ma’lumotlar to’plab, bevosita dargohga 
yuborish imkoniga ega edi.
1
Devoni muhtasib-ushbu devon shahar va qishloqlarda, ko’cha va 
bozorlarda tartibni nazorat qilish, diniy marosimlarni amalga oshirishda 
chegaradan chiqmaslikni ta’minlagan. 
Devoni mushrif- ushbu devon dargoh ta’minoti bilan bog’liq 
xazina sarf- xarajatlari ustidan nazorat olib borish bilan shug’ullangan. 
Devoni az ziyo- davlat mulklari devoni. Mazkur devon hukmdor 
sulolasiga tegishli mol-mulk, davlat yerlarini boshqarish, nazorat qilish 
va hisob-kitobi olib borishi bilan shug’ullangan.
Devoni vaqf-ushbu devon bir shaxs yoki davlat tomonidan ehson 
maqsadida musulmon ulamolar ixtiyoriga mol-mulk, yer-suv, ya’ni 
vaqf ishlari bilan shug’ullangan. 
 
Devoni qozi-mazkur devon qozilarning faoliyatini nazorat qilish 
bilan shug’ullangan.
Mahalliy boshqaruv tartiblar. 
Hokim-viloyat boshlig’i. Oliy hukmdor tomonidan tayinlangan 
va vazifasidan olib tashlangan. 
Rais-shaharlar boshlig’i. Hokim tomonidan tayinlangan va 
vazifasidan olib tashlangan. 
Mirshab-shaharlardagi 
tartib-intizomga 
ma’sul 
shaxs 
hisoblangan.
Mirshabboshi-mirshablar rahbari. Shahardagi tartib-intizomning 
bevosita rahbari hisoblanagan. 
Somoniylar davlatida harbiylarga berilgan e’tibor va harbiy 
san’at. 
Ilk o’rta asrlar davrida natural xo’jalik va mulkdorlarning bosh-
boshdoqligi katta muntazam qo’shin saqlash imkonini bermagan. Bu 
davrdagi harbiy hokimiyat bevosita yer-mulki bilan bog’liq edi. Yirik 
mulkdorlar o’zlarining kichik harbiy qismlariga ega bo’lib, faqat harbiy 
1
Abdurahimova.N.A, Isakova.M.I, Suleymanova.Z.M. Davlat muassasalari tarixi. -T.: 
“Sharq”, 2007. -B.15. 

---

38 
harakat vaqtidagina bir qadar yirik lashkarlar qo’shini tuzilgan. Bu 
holni Movarounnahrning o’rta asrlardagi barcha mayda mulklarida ham 
uchratish mumkin edi. Faqatgina Somoniylar davrida mulkchilikning 
rivojlanishi, 
shaharlarning 
o’sishi, 
davlat 
boshqaruvining 
markazlashuvi bilangina Somoniylar saroyidagi ko’p sonli xos qism 
(gvardiya) asosida muntazam yollanma qo’shin tashkil qilish imkoni 
tug’ilgan. Viloyat va tumanlardagi mahalliy hokimlarga tegishli 
lashkarlar ancha vaqtgacha mavjud bo’lgan.
1
Somoniylar qo’shini doimiy muntazam xos qism va muvaqqat 
lashkarlarga bo’lingan. 
Davlat va shoh saroyi hayotida turk g’ulomlaridan tuzilgan saroy 
gvardiyasi katta rol o’ynagan. Gvardiya tevarak atrofdagi Markaziy 
Osiyo viloyatlarining harbiy jihatdan yaxshi ta’lim olgan yoshlaridan 
tarkib topgan.
2
Somoniylar davrida saroy g’ulomlarining tartib-qoidalari 
quyidagicha bo’lgan: g’ulomlarning mansablari xizmatlari katta-
kichikligi, obro’-etiboriga qarab asta-sekin, darajama-daraja oshirib 
borilgan; g’ulomni sotib olgach, unga bir yil mobaynida piyoda askar 
bo’lib xizmat qilishni buyurishgan va u zandonichidan tayyorlangan 
qabo (ustki kiyim, chakmon) kiyib mulozimlar safida yurgan. Bu 
g’ulomlarga yashirin yoki oshkora suratda shu yil ichida otga minishga 
ruxsat etilmagan. Agarda bilib qolinsa, ular jazolanganlar. Shunday 
suratda bir yil xizmatni o’tagach, visoqboshi hojib bilan gaplashgan; 
hojib g’ulomga yurgan va oddiy tasma berish haqida ko’rsatma bergan. 
Qachonki u ot va qamchi bilan yana bir yil xizmat qilgach, kelgusi 
yili unga beliga o’rash uchun qorajo’r (qiyiqcha) berilgan. Beshinchi 
yilga kelib unga yaxshi egar, yulduzlar shakli bilan naqshlangan yugan, 
doroi qabo va gurzi berilgan, gurzini u halqaga ilib qo’ygan. Oltinchi 
yili u anvoi kiyim, yettinchi yili bir qubbali, 16 qoziqli chodir ilgan, 
uning ixtiyoriga uchta g’ulom berilgan va u visoqboshi deyilgan. U qora 
kigizga nuqra (kumush) bezaklar tikilgan qalpoq va ganja qabosi kiygan 
yil sayin uning obro’-e’tibori, bezagi, qo’shini, unvonlari oshib 
xaylboshi, so’ng hojib bo’lgan; garchi uning fazilatlar va ulkan 
1
Ҳaсанов.Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриёти”, 2018. -
Б.238. 
2
Ўша жойдан, -Б.239. 

---

39 
xizmatlari bo’lsa ham, odamoxun va hojasiga muhabbatli bo’lsada, toki 
37 yoshga yetgunga qadar unga amirlik mansabi hamda yer-mulki 
ajratib berilmagan. Somoniylarning quli va tarbiyalanuvchisi bo’lgan 
Alptegin 35 yoshda Xurosondagi sipohsolorlikni olgan. U 2700 jangchi 
g’ulomga qo’mondonlik qilib, Movarounnahr va Xurosonda ulkan 
boylikka egalik qilgan.
1
Xos qism bilan bir qatorda, lozim bo’lganda yana Movorounnahr 
va Xurosonning ayrim mahalliy viloyat hokimlaridan ko’p sonli 
lashkarlar to’plangan. Ishtaxriyning xabar berishiga qaraganda, 
mamlakat ayrim okruglarga (kulob) ajratilgan bo’lib ular lashkar uchun 
ma’lum miqdorda jangchilar ajratishgan. Lashkarlarning harbiy 
qobiliyati yuqori edi. Lashkar tashqi harbiy xavf tug’ilganda, ichki 
nizolar isyonlar paytida va ko’chmanchilarga qarshi yurish tashkil 
etilayotganda to’plangan lashkarlar o’z hisobidan, mahalliy hokimlar 
hisoblaridan ta’minlangan va davlat qaramog’ida bo’lgan. Qurol-aslaha 
va oziq-ovqat bilan ta’minlash bevosita ma’lum vazifaga bog’liq edi. 
Qo’shin tarkibida turkiy ko’chmanchi qabilalardan tuzulgan 
yollanma qismlar ham bo’lgan. Chegarani mahalliy hokimlar 
lashkarlari va g’oziylar harbiy bo’linmalari himoya qilgan. 
Davlat hokimiyatining asosiy tayanchini Somoniylarning ko’p 
sonli turkiy gvardiyasi tashkil qilgan. Zaruriyat tug’ulganda somoniy 
amirlari viloyat va tumanlardan ko’ngilli lashkarlardan katta qo’shin 
to’plashgan. Biroq keyinchalik somoniylar mehnatkash xalq 
ommasining ko’magidan mahrum bo’la borishlari va mulkdorlar 
separatik harakatlarning kuchayishi bilan mahalliy lashkarlar markaziy 
hokimiyatga xavf tug’dira boshlagan, shu sababli hokimiyat endilikda 
to’liq ravishda janggovar turkiylardan olinadigan gvardiyaga tayana 
boshlagan. Gvardiyaning mahalliy aholi bilan umumiy manfaati 
o’xshash emasdi, ular maoshni markaziy xazinadan olardi, shuning 
uchun somoniylarning ancha ishonchli tayanchi edi. 
Lashkarlar harbiy xizmatni o’tash chog’ida, -deb yozadi Ibn 
Havqal, oziq-ovqat bilan yaxshi ta’minlanadi, hukumat ularga 
g’amxo’rlik qilib turadi. Mamlakat urush xavfi ostida qolgan taqdirda 
yoki mamlakat urush boshlanganida shu lashkarlar hukumat 
1
Ҳaсанов.Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриёти”, 2018. -
Б.240. 

---

40 
ta’minotidan tashqari ma’lum darajada o’z mablag’lari bilan ham 
o’zlarini ta’minlab turganlar. Maqdisiy somoniylar davlatining yarim 
mustaqil viloyati bo’lgan Chag’oniyon viloyatini tasvirlab, bu viloyat 
“o’n mingga yaqin lashkarni o’z kiyim-kechagi, ozig’i va o’z otlari 
bilan yetkazib berar edi”,
1
deb yozadi. Lashkarlarning ta’minlanishi, 
aftidan, aniq vaziyatga bog’liq bo’lsa kerak: ba’zi viloyatlarda 
lashkarlar o’zlarini ko’proq, ba’zida kamroq ta’minlab turgan 
bo’lishlari mumkin. Harbiy yurishlar vaqtida esa ularni asosan hukumat 
ta’minlab turganlar.