A. I. To’rayev, F. F. Axrorov, M. M. Rahmatov

 
 

---

31 
4-MAVZU. SOMONIYLAR DAVLAT BOSHQARUV 
TIZIMI, HARBIY HAMDA SIYOSIY TARIXI 
 
Reja: 
1. Somoniylar siyosiy tarixi. 
2. Somoniylar davlatida davlat boshqaruv tizimi. 
3. Davlatda faoliyat yuritgan devonning nomlari va vazifalari. 
4. Mahalliy boshqaruv tartiblar. 
5. Somoniylar davlatida harbiylarga berilgan e’tibor va harbiy 
san’at. 
6. Harbiy lavozimlar va mansablar va sud-huquq tizimi. 
7. Somoniy hukmdorlarining hukmronlik yillari. 
Tayanch iboralar: 
Somon, Nasr, Ismoil, Devon, sohibi-ash shurot, Ishataxriy, hojib, 
hojib ul-hojib, visoqboshi, Amir ibn Lays, Isfirjob, sharbatdor, 
dasturxonchi, Devoni ar-rasoyil, mirshab. 
 
 Somoniylar siyosiy tarixi. 
 
IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Movarounnahr va 
Xurosonda Somoniylar sulolasi hukmronligi o’rnatilgan. Bu sulolaga 
Somon qishlog’i (manbalarda-Balx yaqinida, Samarqand atroflarida, 
Termiz yaqinida) oqsoqoli Somonxudotning avlodlari asos soladilar.
1
Yirik yer egasi bo’lgan Somonxudot Ma’mun Xuroson noibligi davrida 
uning xizmatiga o’tib tez orada e’tiborga tushadi. Somonxudotning 
o’g’li Asad hamda nabiralari ham Ma’mun saroyida xizmat qilishgan. 
Shaxsan Ma’munning buyrug’i bilan Xuroson noibi Asadning 
o’g’illarni 819-820-yilda turli viloyatlarga noib etib tayinlaydi. 
Xususan, Nuh Samarqandni, Ahmad Farg’onani, Yahyo Shosh va 
Ustrushonani, Ilyos Hirotni boshqara boshlaydilar.
2
Dastavval, Asadning katta o’g’li Nuh ukalari mulklarini 
birlashtirib, xalifalikdan mustaqil davlat barpo etish harakatini 
boshladi. Chunki Nuhning nomidan tangalar zarb etilgani ma’lum. Nuh 
vafotidan so’ng ukasi Ahmad uning ishlarini davom ettirib asta-sekin 
1
Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.163.
2
Сагдуллаев.A, Аминов.Б, Мавлонов.Ў, Норқулов.Ҳ. Ўзбекистон тарихи: Давлат ва 
жамият тарихи I-Қисм. -T.: “Академия”, 2000. -Б.87. 

---

32 
Movarounnahrni Somoniylar sulolasi boshchiligida birlashtirishga 
kirishadi. Tohiriylar Ahmadning bu harakatlariga qarshilik ko’rsata 
olmadilar. 865-yilda Ahmad vafot etgach ko’pchilik Somoniylar 
tomonidan sulola boshlig’i sifatida Ahmadning o’g’li Nasr tan olinadi. 
873-yilda Buxoro shahri va uning atroflarini Tohiriylarning 
so’nggi vakili Muhammad ibn Tohir bosib oldi va hududlarga soliqlar 
soldi. Bundan g’azablangan xalq Muhammadga qarshi qo’zg’olon 
ko’tardilar. 874-yilda Muhammad ibn Tohir Xorazm shaharlarni 
talayotgan bir paytda Buxoro zodagonlari Nasrdan Buxoroga noib 
yuborishni iltimos qiladilar.
1
Nasr Buxoroga Ismoil ibn Ahmadni 
hokim qilib jo’natadi. Nasr Ismoilni o’z noibi deb hisoblar edi. Ismoil 
ibn Ahmad Buxoroda o’z hokimyatini mustahkamlab olgach, 
Samarqandga yuboriladigan soliqni yubormay qo’ydi hamda akasiga 
tobe bo’lishni istamadi. Natijada 886-yilda aka-ukalar o’rtasida birinchi 
to’qnashuv bo’lib, Ismoil yengildi va u vaqtincha Buxoro noibligidan 
tushurildi. 888-yildagi ikkinchi jangda Ismoil Nasr qo’shinlarini tor-
mor etishga muvaffaq bo’ldi.
2
892-yilda Nasr qo’shinlari tor-mor 
etishga muvaffaq bo’ldi. 892-yilda Nasr vafot etgach Ismoil 
Movarounnahrning 
yagona hukmdori bo’lib qoldi. Poytaxt 
Samarqanddan Buxoroga ko’chirildi. Ismoil Somoniy 893-yilda 
ko’chmanchi turk qabilalari ustiga yurish qildi. Dastlab Tarozni 
(hozirgi Jambul) ni egalladi va turklarning 10 ming askari bilan birga 
asir oldi. Ismoil Taroz shahridagi xristan qasrini musulmon masjidiga 
aylantirdi.
3
Keyin esa Ustrushonani egallashga muvaffaq bo’ldi. 
Bag’dod xalifasi al-Mutadis (892-902-yillar) Ismoilning qudrati 
oshib ketayotganidan sarosimaga tushib 898-yilda Movarounnahr 
noibligidan Ismoilni tushirib uning o’rniga safforiy Amir ibn Lays 
hokim etib tayinlash haqida yorliq jo’natadi.
4
Movarounnahr noibligi 
to’g’risidagi yorliqni olgach Amir ibn Lays Ismoilga qarshi qo’shin 
tortadi. 900-yilda Balx atroflarida Ismoil Safforiylar qo’shinlarini tor-
mor etdi. Manbalar ma’lumotlariga ko’ra Ismoilni nafaqat Buxorodan, 
balki Xorazm va Farg’onadan ham kelgan harbiy kuchlar qo’llab-
1
Shamsuddinov.R, Karimov.Sh. Vatan tarixi. Birinchi kitob. -T.: “Sharq”, 2010. -B.162.
2
Сагдуллаев.A, Аминов.Б, Мавлонов.Ў, Норқулов.Ҳ. Ўзбекистон тарихи: Давлат ва 
жамият тарихи I-Қисм. -T.: “Академия”, 2000. -Б.88. 
3
Shamsuddinov.R, Karimov.Sh. Vatan tarixi. Birinchi kitob. -T.: “Sharq”, 2010. -B.170. 
4
Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.163. 

---

33 
quvvatlagan edilar. Narshaxiyning ma’lumot berishicha, Ismoil bu 
jangda Buxoro hunarmadlarini va oddiy xalqning qo’liga qurol berib 
o’z ozodligini saqlab qolishga chaqirgan. Keng xalq ommasining 
qo’llab-quvvatlashi natijasida Ismoil Somoniy arab bosqinidan keyin 
birinchi bo’lib o’zaro janglarga botgan, bosqinchilar tomonidan 
talangan o’lkani qudratli va mustaqil davlatga aylantirishga erishdi. Shu 
tariqa Ismoil Movarounnahr va Xuroson, Eronning sharqiy va shimoliy 
viloyatlarini o’z ichiga oluvchi yirik davlatga asos soldi va hududlarda 
Arab xalifaligi hukmronligiga barham berildi. 
Shunday qilib, Farg’ona, Isfirjob(Sayram), Shosh, Samarqand, 
Buxoro, Xorazm, Chag’aniyon, Xuttalon, Kesh, Xuroson, Seyiston, 
G’azna kabi qator viloyatlarn Somoniylarga hokimyatini tan olishga 
majbur bo’lgan edilar. Ismoil somoniy yirik yer egasi bo’lib, mahalliy 
zodagonlar va savdogarlarga tayanib davlatni idora qilgan. Lekin 
Ismoil ham, boshqa somoniylar ham ichki ijtimoiy ziddiyatlarni 
yo’qota olmadilar. Buning natijada dehqonlarning yer egalariga qarshi 
chiqishlari bo’lib turgan. Bundan tashqari ayrim chekka viloyatlar 
hokimlari markazlashtirish siyosatiga qarshilik qilib turganlar. 
 
907-yilda Ismoil Somoniy vafot etib taxtni uning o’g’li Ahmad 
ibn Ismoil egalladi. Ahmad uzoq vaqt hukumronlik qilmadi (907-914-
yillar).
1
Uning davrida davlatni idora etish arab tilini qayta tiklanishi 
ko’pgina mahalliy zodagonlar va turk g’ulomlarining norozoligini 
uyg’otdi. Natijada u 914-yilda turk g’ulomlari tomonidan o’ldirilib, 
taxtga uning 8 yoshli o’g’li Nasr ibn Ahmad o’tirdi va u balog’atga 
yetguncha davlat ishlarini vazir Abdullo Jayhoniy boshqarib turdi. 
914-yil oxirida Samarqandda yana qo’zg’olon ko’tarildi. 
Davlatning janubiy hududlarida bo’lgan Husayn ibn Ali Marvoziy 
rahbarligidagi qo’zg’olon ayniqsa keskin tus oldi. Bu qo’zg’olon 
qarmatlar g’oyasi bayrog’i ostida bo’lib o’tdi. Bu qo’zg’olon 918-yilda 
bostirilib Marvoziy asir olindi. Ko’p o’tmay Nasrning qarindoshi 
Ahmad ibn Nuh hokimiyatiga qarshi bosh ko’tardi. 922-yilda esa Ilyos 
ibn Is’hoh qo’zg’olon va isyonlar Somoniylar davlatining qudratiga 
tasir ko’rsatib, u asta-sekinlik bilan inqirozga yuz tuta boshladi. Nasr II 
1
Ўша жойдан, -Б.164. 

---

34 
davrida Registon maydoni atrofida devonlar uchun maxsus 10 ta devon 
bino qurilgan edi.
1
Ta’kidlash lozimki, Nasr ibn Ahmad hukumronligi davrida 
Somoniylar davlati hududlarida qarmatlar harakati ancha keskin tus 
oldi. Qarmatlar islomni yoyilishiga, yer egaligi munosabatlarini 
kuchayishiga qarshi chiqdilar va ilgarigi an’analarni, qishloq 
jamoalarni qayta tiklashni yoqlab chiqqan edilar. Shuning uchun ham 
bu harakatni keng xalq ommasi qo’llab-quvvatladi. 943-yilda taxtga 
o’tirgan Nasrning o’g’li Nuh qarmatlarga qarshi shafqatsiz kurash olib 
bordi. Ularning mol-mulklarini musodara qildi. 
Bu voqealar X asr o’rtalarida Somoniylar davlatining siyosiy 
qudratiga putur yetkazdi.
2
Nuh hukmdorligi davrida Somoniylar 
davlatining inqirozi yaqqol ko’zga tashlana boshladi. Bo’shab qolgan 
xazinani to’ldirish maqsadida Nuh soliqlar miqdorini ko’paytirdi. Bu 
xalq norozoligini yanada oshirdi. Xalq norozoligidan foydalangan 
Nuhning amakisi Ibrohim ibn Ahmad Xuroson noibi Abu Ali 
Chag’oniy yordamida vaqtincha Buxoro taxtini egallab olishga 
muvaffaq bo’ldi. Abu Ali Chag’oniy Xurosonga qaytgach Nuh yana 
Buxoro taxtiga qaytdi va isyonkor qarindoshlarini qattiq jazoladi. Lekin 
somoniylarning Abu Ali Chag’oniy bilan kurashi keyingi yillarda ham 
davom etdi. 
Soliqlarning yil sayin ko’payib borishi, zodagonlarning o’zaro 
janjallari, noiblarining markazga bo’ysunmay qo’yishini va saroyda 
bo’layotgan taxt uchun kurashlar somoniylar davlatini juda zaiflashtirib 
yubordi. 
Bu kurashlar ayniqsa Amir Mansur ibn Nuh II (976-997-yillarda) 
hukmronligi davrida keskin tus oldi.
3
Ichki nizolar oqibatida Nuh II 
Yettisuv va Qoshg’arda vujudga kelgan Qoraxoniylar davlatining 
Movarounnahrga qilgan yurishlariga keskin qarshilik qilolmadi. 
Somoniylar davlatidagi beqarorlikdan foydalangan Qoraxoniy Horun 
Bug’roxon 990-yilda G’arb tomon qo’shin tortdi va ikki yil davomida 
Somoniylarga qarashli bir qancha viloyatlarni bosib oldi. Shundan 
so’ng somoniylar davlati o’zini tiklay olmadi. 997-yili Nuh II ham 
1
Асқаров.A. Ўзбекистон халқлари тарихи. -T.: “Фан”, 1992. -Б. 98. 
2
Ўша жойдан, -Б. 99. 
3
Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.168. 

---

35 
Sobuqtegin ham vafot etadi. Nuh II ning o’gli Mansur ibn Nuh (997-
999) ga qarshi Nishopur hokimlari Bektuzin va Foyiq isyon 
ko’tardilar.
1
Buxoroda Somoniylar hokimyatini ag’darib tashlash 
uchun 999-yilda qoraxoniylardan bo’lgan Nasrxon o’z qo’shinlari bilan 
shaharga bostirib kiradi.
2
Somoniylarning so’nggi hukmdori Abu 
Ibrohim Muntasir 1005-yilda o’ldiriladi hamda Movarounnahr va 
Xurosondagi somoniylarga tegishli bo’lgan hududlar qoraxoniylar va 
g’aznaviylar tomonidan bo’lib olinadi.