PƏrvanə MƏMMƏDLĠ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
VIII FƏSĠL ÇAĞDAġ DÖVRDƏ GÜNEY AZƏRBAYCAN MƏTBUATI MÜHACĠR MƏTBUAT Görkəmli İran yazıçısı Cəlal Ali Əhmədin hələ ötən əsrin 50-60-cı illərində söylədiyi bir həqiqətlə razılaşmamaq mümkün deyil. O yazırdı ki, Güney Azərbaycanda baş verən bütün böhranlı vəziyyətlər dil məsələsindən doğmuşdur. O qeyd edirdi ki, mədəniyyətin, təhsilin, mətbuatın və kitab nəşrinin hələ yayılmadığı dövrdə İranda dil müxtəlifliyi elə bir problem doğurmurdu. 1920-ci illərin əvvəllərində Tehran hökuməti bütün ölkədə əhalinin birdilli olmasına çalışdı…. Bütün səyini nəinki türk dilini məhdudlaşdırmağa, hətta onu məhv etməyə yönəltdi» (75, 2006, № 2, 41). Uzaqgörənliklə söylənilən fikir bu gün də qüvvədədir. Çağdaş dövrdə mərkəzi hökumətlə Güney Azərbaycan arasında baş verən bütün ixtilafların kökündə əsasən dil məsələsi durur. Çağdaş dövrümüzdə Güney Azərbaycanda mətbuat durumunun ümumi mənzərəsi haqda təsəvvür əldə etmək üçün 2000-ci ilin əvvəllərinə nəzər salaq. Məs: 2001-ci ildə Güney Azərbaycanda 20-dən artıq mətbu orqan fəaliyyət göstərirdisə, onların 10-u sonradan müxtəlif səbəblərdən fəaliyyətini dayandırmalı olub. Bir qismi məhkəmənin qərarı ilə, digər qismi maddi sıxıntı ucbatından qapadılıb. Mərkəzi KİV-nə müxtəlif yardımlar, o cümlədən güzəştli qiymətlə kağız verilir, Güney Azərbaycan mətbuatı isə bu imtiyazlardan məhrum edilir. Bir sözlə, Azərbaycanlıların maddi yardımı və şəxsi vəsaiti hesabına fəaliyyət göstərən mətbuat üçün mərkəzdən heç bir şərait yaradılmır. Qara bazarda kağız bahalaşdıqca, Azərbaycan mətbu orqanlarının naşirləri də qiymətləri artırmaq məcburiyyətində qalır. Güney mətbuatının problemi yalnız maddi çətinliklərlə bağlı deyil. Belə ki, əyalətin bir sıra müstəqil mətbu orqanlarının yazarları azad fikir və düşüncələrinə görə ölkənin bir sıra instansialarına, o cümlədən xüsusi xidmət orqanlarına çağırılıb sorğu-suala tutulur, təqib və təzyiqlərə məruz qalır, həbs edilir. Məs: 2000-ci ildə 159 azərbaycanlı jurnalistlərdən biri Əli Mehri həbsdən buraxıldıqdan sonra ya mətbuatda çıxış etməkdən məhrum edilib. «Əhrar» qəzeti isə bağlanıb. Məhkəməyə cəlb olunan azərbaycanlı jurnalistlər çox vaxt məhkəmədən sonra ya cərimə ödəməli, ya da həbsdə oturmalı olurlar. Onların çoxu maddi vəziyyətlərinə görə həbsxananı seçirlər. Zəncanda nəşr olunan «Ümide Zəncan»da belə bir təzyiqlə üzləşdikdə, digər bir şəhərdə – Təbrizdə öz bürosunu açır. Lakin Təbriz bürosunda hücuma məruz qalmış, binanın rəhbəri Hidayət təhqir olunub hədələnmişdir. Bu barədə şikayət edilsə də bu halın qarşısını almaq üçün rəsmi bir tədbir görülməmişdi. Urmiyə şəhərində 1997-ci ildən nəşr olunan «Nəvudi Azərbaycan» qəzeti xalq içərisində öz yüksək vətənpərvərlik mövqeyinə və prinsipiallığına görə böyük rəğbət qazanıb. Naşiri Mehram Təbrizi, redaktoru İsa Nəzərdir. Bu qəzet haqda, ümumiyyətlə Güney Azərbaycan mətbuatı haqda ümumi təsəvvür əldə etmək üçün qəzetdə gedən bir neçə materiala nəzər salaq. 2000-ci ilin may sayında mətbuatda gedən xarakterik bir mövzuya, ölkədə dərc olunan dərslik kitablarında yol verilən təhriflər və İranda yaşayan millətlərin kimlikləri barədə yazılar vardır. Məqalə müəllifi Kəyan Səfəri yazır ki, məktəblərdə tədris olunan humanitar fənlər üzrə dərsliklərdə ölkədəki millətlərin tarixi, mədəniyyəti, ədəbiyyatı, coğrafiyası və s. təhrif olunur. O, yazısında buna aid bir sıra örnəklər gətirir. «Nəvidi Azərbaycan» qəzetinin 2001-ci il 93-cü sayında Təbriz universitetinin tələbə cəmiyyəti tərəfindən Təbriz və Tehran universitetində təhsil alan tələbələrin ölkə prezidenti Hatəmiyə ünvanladığı müraciətin mətni dərc olunmuşdur. Həmin müraciətdə tələbələr ölkə konstitusiyasınının XV, XIX maddələrinin icra edilməsini, məktəb və universitetlərdə ana dilində təhsilin, türk tarixi və ədəbiyyatı üzrə tədrisin bərpa olunmasını, Azərbaycana qarşı iqtisadi ayrıseçkiliyin aradan qaldırılmasını, Azərbaycana aid tarixi abidələrin dağıdılmasının səbəbkarlarının cəzalandırılmasını, teleradio kanallarında azərbaycanlıları təhqir edən verlişlərin dayandırılmasını, bu verilişləri hazırlayanların cəzalandırılmasını, Güney Azərbaycanda zorakılığın və hüquq 160 pozuntusu hallarının tamamilə aradan qaldırılmasını tələb edirlər. Tələbələr azərbaycanlı millət vəkillərinin bu məsələ ilə ciddi məşğul olmamasından da gileylənirlər. Təbriz universitetinin tələbə cəmiyyətinin müraciətində daha sonra yazılır: «Cənab prezident, ötən prezident seçkilərində namizədliyinizi irəli sürərkən etdiyiniz çıxışlarda qanunçuluq, ədalət və milli hüquqların qorunması ilə bağlı vədlər verib, hüquqları tapdanan xalqların sizə səs verməsini təmin etdiniz. 20 mln. səs toplayaraq prezidentlik kürsüsünə yüksəldiniz. BMT-nin yüksək tribunasından mədəinyyətlər dialoqu tezisini irəli sürərkən biz azərbaycanlıların sevincinə səbəb oldunuz. Amma zaman ötdükcə millətlərin aldanıldığı ortaya çıxır. Sən demə, siz mədəniyyətlər dialoqu söyləyərkən xarici ölkələrlə, mədəniyyətlərlə dialoqu nəzərdə tuturmuşsunuz. İran xalqlarının «ayıq vicdanı» məhrum yazıçı Cəlal Ali Əhməd demişkən, milli birlik deyərkən bu məsələni hökumətimizin daha geniş və daha üstün bir anlayış kimi nəzərdə tutmasının vaxtı çatmayıbmı! Cənab prezident, siz ölkənin mədəniyyət naziri vəzifəsində işləyərkən keçmişdə və ölkə prezidenti kimi bu gün də kürtürəl qeyri bərabərliyi və kültürəl yoxsulluğun şahidi olmuşdunuz. Bütün bu kimi hallara göz yummaqla əslində qeyri bərabərliyin davam etməsinə səbəb olmuşsunuz. Halbuki, Azərbaycan türklərinin, kürdlərin, bəlucların və başqa qeyri fars xalqların cəmi hesabına prezident oldunuz. Təbriz universitetinin tələbələri prezident Hatəmiyə belə bir sual ünvanlayırlar: siz keçmiş şah rejiminin başlatdığı və davam etdirilməkdə olan qeyri-fars millətlərə qarşı kültürəl təzyiqlərin aradan qaldırılması yönündə hansı tədbirləri görmüsünüz? Şahın yandırdığı türkcə kitabların qarşılığında bizim ana dilində hansısa bir kitabı üzə çıxarıb Azərbaycan kitabxanalarına hədiyyə etmisinizmi? Keçmişdə və yaxud İslam Cümhuriyyəti dövründə Alaqapı, Ərk, Göy məscid və başqa dağıdılmış Azərbaycan abidələrinin bərpası üçün nə etmisiniz? Hüqüqlarımızın bərpası və konstitusiya maddələrinin tətbiq olunması tələbi ilə Azərbaycan xalqının müxtəlif təbəqə və zümrələrindən edilən çoxsaylı 161 müraciətlərə baxmayaraq konstitusiyanın XV və XIX maddələrinin icrasından imtina etməkdəsiniz. Sizdən başqa konstitusiyanın bu maddələrini tətbiq edəcək hər-hansı güc təbii ki, mövcud deyildir. Yoxsa konstitusiyanın tətbiqinə də mühafizəkarlar icazə vermirlər. Konstitusiyanı icra etmək yalnız sizin səlahiyyət dairənizə aid olan məsələdir. Bundan başqa konstitusiyanı icra etmək yalnız sizin vəzifə borcunuzdur (Qeyd edək ki, İİR-nın konstitusiyasının XV maddəsində yazılır ki, qeyri fars millətlərinə öz ana dilində təhsil almaq hüququ verilir, konstitusiyanın XIX maddəsində isə bildirilir ki, ölkədə yaşayan qeyri fars millətlər və xalqlar bütün baxımlardan bərabərdir və millətlərin hüquq bərabərliyini konstitusiya qoruyur – P.M.). Təbriz universitetinin tələbələri Azərbaycanda mətbuat probleminə də toxunurlar: «Ölkə əhalisinin böyük əkəsriyyətini öz ana dilində təhsil almaq kimi ən adi hüquqlardan məhrum edildiyi bir dövrdə İran hökuməti «mədəniyyət dialoqu» tezisini irəli sürüb xarici mədəniyyətlərlə dialoq aparmaq üçün böyük qüvvə sərf edir, bu barədə şikayət edilsə də rəsmi heç bir tədbir görülməyib, hələ də Azərbaycan mətbuatı problemi təkcə hakimiyyət orqanları ilə bağlı deyil, mətbuat həm də gizli və ya aşkar şəkildə fəaliyyət göstərən bəzi qrup və təşkilatların təzyiq və şantajlarına məruz qalır. Belə ki, İranda yaranmış yeni nasist təşkilatlar Azərbaycan mətbuatını hədələyir və onu separatçılığı təbliğ etməkdə ittiham edirlər. Onların fikrincə iranlılar farslarla eyni mahiyyətə malikdir. Azərbaycan mətbuatı isə, necə deyərlər öz milli təbliğatı ilə assimilyasiya (farslaşdırma) prosesinin maneəsiz irəliləməsinə əngəl törədir. Azərbaycan mətbuatı hər tərəfdən təzyiqə məruz qalır. Çünki Güney mətbuatını təmsil etdiyi xalqın dərdlərini onun öz dilində yazmağa cəsarət edir, xalqın tələblərini əks etdirməyə çalışır». PS. Təəssüf ki, Təbriz universiteti tələbələrinin eks prezident cənab Hatəmiyə ünvanladıqları bu müraciətə hər hansı bir şəkildə cavab verilmədi. «Şəms Təbriz», «Nəvtde Azərbaycan», «Peymane Urmiyə», «Umide Zəncan» kimi mətbuat orqanlarında Güney Azərbaycanın çağdaş dövrdəki 162 problemlərinə güneylilərin taleyüklü məsələlərinə toxunulur, Azərbaycanın sosial-ictimai məsələləri müzakirə edilir. «Şəms Təbriz» qəzeti 1997-ci ildən Təbrizdə istedadlı jurnalist Əli Hamid İmanın redaktorluğu ilə nəşr olunur. Qəzetin 2000-ci ildəki saylarından birində (№80) Əli Hamid İmanın Güney Azərbaycanın çağdaş durumuna xas olan bir məsələyə toxunulur. «Təbrizdən niyə hamı qaçır?» məqaləsində ölkədəki sosial-iqtisadi vəziyyətlə bağlı ziyalıların və kəndlilərin şəhəri tərk etməsinin səbəblərini gösiərir və bunun qarşısını almaq üçün çıxış yolu arayır. Məqalədən bir hissəsini diqqətinizə çatdırıram: «Təbrizdə pulu cibində olan, beyni düşünən hər bir kəs çarəni yad yerlərə qaçmaqda görür, onlar hünərlərini yad yerlərdə işlətmək, inkişaf etdirmək niyyətindədirlər. Vicdan əzabı çəkməsinlər deyə, Təbrizin «bağlı» atmosferasını bəhanə edirlər. Mən Təbrizin və ümumiyyətlə Azərbaycanın istedadlarını inkişaf etdirmək üçün sağlam atmosferaya malik olmasının vacibliyini sübut etmək istəmirəm. Hamımız bilirik ki, Tehranın, İsfahanın və başqa yerlərin yolları istedadlar becərib, inkişaf etdirmək üçün hamardır. Azərbaycanda belə bir hamar yol yoxdur. Təbrizdə dar düşüncələrin bolluğundan hamının xəbəri var. Hamımız bilirik ki, istedadlar burada inkişaf etmir, buranın atmosferası havasızdır, hamımız bilirik ki, yuxarıların əl-ayaqlarına dolaşan qanunlar Təbrizdə, ölkənin digər yerlərinə nisbətən daha yaxşı həyata keçirilir. Əksinə, millətin xeyrinə olan qanunlardan bizdə bir xəbər yoxdur. Biz hamımız bunları görürük, bəziləri də görür və hiss edirlər. Ancaq vəzifəmiz nədən ibarət olmalıdır? Nəyimiz varsa götürüb qaçmaq? Budurmu düşünən beynin, əlində qələm olanın vəzifəsi? Təbrizi qoyub qaçan sərmayə sahibləri, düşünən beyinlər, sənətçilər və bu təbəqəyə xas olanlar mübarizəyə qadir olmayan, nəfsi zəif insanlardır. Düşünən beyin cəmiyyətin həkimi sayılır. Görəsən belə bir həkimin vəzifəsi xəstədən qaçmaqdır, yoxsa onu müalicə etmək? Getmək asan bir işdir. Ancaq qalıb xəstə bir cəmiyyətlə mübarizə aparmaq, düşmənin qabağından qaçmamaq hər oğulun işi deyil, oğul bağlı atmosferanı sındırmağı bacarmalıdır, 163 düz olmayan yolları hamarlamalıdır, kimin gücü varsa, millətin yolunda əsirgəməməlidir. Qaçıb özgə yerlərdə özünü nümayiş etdirmək hünər sayılmır. Uzaqdan əli odda qızdırmaq yox, odun içinə girmək gərəkdir. Boş-boş bəhanələr gətirmək kişi işi deyil. Yad yerlərə gedib Azərbaycanın dərdindən ölmək yalanlarımıza inanmazlar, siz canınızı mənsub olduğunuz cəmiyyətdən daha çox istəyirsiniz. Əgər düz deyirsinizsə, onda qaçmaq nəyə lazım? Düşmənin əlindən qaçıb sonra mübarizə tələb edib və nəzəriyyələr irəli sürmək kimin dərdinə dərmandır? Görəsən bu düşünən beyinlər, sərmayə sahibləri, işgüzar müdirlər min bir bəhanələrlə yad yeolərə qoyub getməsəydilər, atmosfera olduğu kimi qalardı? Düzdür Təbriz nöqsanlıdır, nöqsanları aradan qaldırmaq isə avam insanların yox, ziyalıların vəzifəsidir. Ziyalılar və ümumiyyətlə sənət adamları incə ruhlu olur. Ancaq onlar cəmiyyəti düzəltmək üçün aranıblar, hər bir ziyalı və yaxud incəsənət adamı filan vəzifəli şəxsdən mərhəmət gözləməməlidir, bu sadəlöhvlükdür. Bilirik, bilirik Azərbaycanda işləmək çətindir, canüzücüdür. Azərbaycanda hər bir insan öz sümüklərinin sındırılmasının səsini ucadan eşidir. Vətəndə də qalmaq mümkün deyilsə, qaçmaq da düz yol deyil. Gəlin üçüncü yolu seçək…». Hələ XIX əsrin sonlarında Güney Azərbaycanda maarif sahəsində gözəl bir ənənənin əsası qoyulmuşdu. Məktəb və mədrəsələrdə nəşriyyə və mətbu nümunələri çap olunurdu. 1893-cü ildə Təbrizin «Müzəffəriyyə» mədrəsəsində «Nasiri» adlı qəzet nəşr olunurdu. Bir çox üstün keyfiyyətləri ilə seçilən bu qəzetin redaktoru «Müzəffəriyyə» məktəbinin müdiri idi. İranda ilk üsuli-cədid məktəbinin əsasını qoymuş M.H.Rüşdiyyənin ardıcılları yeni məktəblər təsis etdirdilər. Onlar eyni zamanda bu məktəblərdə kitab, qəzet, jurnal nəşri ilə də məşğul idilər. Çox zaman bu işə mədrəsə və məktəblərin öyrənci və tələbələri də həvəslə qoşulurdular. 1907-ci ildə Təbrizdə işıq özü görən «Ümid» qəzeti Loğmaniyyə mədrəsəsinin tələbələri tərəfindən hazırlanmışdı. Beləliklə, 1989- cu ildə başlayaraq «Kamal» mədrəsəsində «Kamal», «Pərvəriş» məktəbində «Dəbistan», «Bəsirət» məktəbində «Üxviyyət» və «İttahad» adlı qəzetlər çap olunmağa başlamışdı. Bu ənənə bu gün də davam edir. Güney 164 azərbaycanlılarının təhsil aldıqları elm ocaqlarında qəzet və jurnallar dərc edilir. Bu, təbii ki, daxili ehtiyacdan irəli gəlir. İranın bir çox iri şəhərlərində, əsasən tibb və texniki sahələr üzrə təhsil alan azərbaycanlı tələbələr ana dilində mütbu orqanlarını çıxarmaqla bir növ mənəvi ehtiyaclarını ödəyirlər. Bununla onlar fars dilinin mütləq üstünlüyünü aradan qaldırır, ana dilində yazıb- oxumağın, nəinki mümkün, həmçinin üstün və zəruri olduğunu açıb göstərməyə çalışırlar. Bu mətbu orqanlarında çox zaman milli kimlik və milli mədəniyyətlə bağlı bilgi və örnəklərə geniş yer verilir. Güney mətbuatı üçün xarakterik xüsusiyyətlərdən biri də odur ki, öz səhifələrində fars dilində məqalə və materiallar dərc etməklə Azərbaycan xalqının milli varlığını, mədəniyyətini, zəngin tarix və ədəbiyyatını həm farsdilli, həm də İranın digər qeyri- azərbaycanlı xalqları arasında təbliğ edirlər. Bu qəzetlərin tez-tez qapanmasının səbəbləri əvvəl maddi vəsait və maddi texniki imkanların məhdudluğu ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən öz səhifələrində milli-siyasi və milli-ictimai problemlərin kəskin şəkildə qoyulması, siyasi tələblərlə, şüarlarla çıxış etməsi, bir sözlə radikal milli-siyasi məzmun və xarakter kəsb etməsi ilə bağlı olur. Lakin bu məsələlərdən bir qədər yan keçib bütün problemləri əsasən milli kültürəl formada şərh etməyə çalışan mətbu orqanları özlərini yaşada bilir. Çox hallarda primitiv və kortəbii xarakter daşımalarına, Azərbaycan ədəbi dil üslubuna riayət olunmamasına, fars təhsilinin və təfəkkür tərzinin təsiri altında olub fikirlərin çox halda dolaşıq şəkildə ifadə olunmasına baxmayaraq bu mətbu orqanları mütərəqqi və demokratik əhval-ruhiyyələri olmaları ilə seçilir. Göstərilən nöqsan və qüsurlar isə obyektiv səbəblərlə; Güney azərbaycanlıların İranda öz doğma dilində təhsil almaq, yazıb-oxumaq, ciddi mütaliyə etmək, rəsmi yerlərdə danışmaq və s. imkanlara malik olmaması ilə bağlıdır. Son nəticədə isə iki faktor özünü daim qabarıq göstərir: milli kimlik, milli kültür və dil problemi. Tək Güney Azərbaycanda deyil, bütün İran boyu ali təhsil ocaqlarında tələbələrin köməyi ilə onlarla dərgi və qəzetlər nəşr olunur. Məsələn, «Kimlik» 165 qəzeti Sənəndəc şəhərinin türkdilli tələbələri tərəfindən «Çiçək» dərgisi, Tehranın Tibb Universitetini «Səs» qəzeti isə Zəncan universiteti tərəfindən hazırlanaraq nəşr edilir. Daşıdıqları adları kimi Sabaha, gələcəyə ümid hissləri ilə dolu olan və tələbə gənclərin yeni fikir, arzu, istək, diləklərini öz səhifələrində əks etdirən bu mətbu orqanları bütün İran boyu səpələnib: Tehranda «Çisək», «Dilşad», «Ərdəm», «İşıq», Təbrizdə «Çəhər», «Bayquş», «Araz», «Yurd», İsfahanda «Məzun», «Səhənd», «Dan ulduzu», (Qəzvində) «Araz» və s. Bundan başqa internet şəbəkəsində belə mətbu nümunələrinin müxtəlif variantları mövcuddur. 166 MÜHACİR MƏTBUATI Azərbaycan mühacir mətbuatının ilk nümunələri Türkiyə, Misir və Avropanın bir sıra ölkələrində görünürdüsə, sonralar bu coğrafi siyahıya ABŞ, Kanada və digər ölkələr də daxil oldu. Azərbaycan mühacirətinin ən böyük kütləsi, ən yaxın tellərlə bağlandığı Türkiyə ərazisində olmuşdur. Əvvəlki fəsillərdən bilirik ki, ilk mühacir mətbu orqanın əsası 1875-ci ildə Türkiyənin İstanbul şəhərində qoyulub. «Əxtər» («Ulduz») qəzeti Məhəmməd Tahir Təbrizinin müdirliyi və Mehdi Təbrizinin baş redaktorluğu ilə İstanbul şəhərində 20 il fəaliyyət göstərib. Türkiyə mühitindəki tərəqqipərvər münbitlik Tehranla, Güney Azərbaycan şəhərləri ilə sıx əlaqədə olması orada azərbaycanlıların geniş fəaliyyət göstərməsinə, mətbuatdan təbliğat vasitəsi kimi istifadəsinə imkan yaradırdı. Məşrutə hərəkatı xaricdə yaşayan mühacirləri də hərəkətə gətirmişdi, ziyalıların demokratik və vətənpərvər təbəqəsi vətəndəki hadisələrə reaksiya verir, xalqın və özünün düşüncələrini əks etdirmək məqsədilə kitab, qəzet və jurnal çap edirdilər. Ötən illər ərzində Güney azərbaycanlılar tərəfindən Türkiyədə «Şahsevən» (1888), «Şəms» (1909), «Şeyda» (1911), «Xavər» (1914), «Fikri istiqlal» (1910), «Siruş» (1909-1910) qəzetləri çap olunmuşdur. Həmin mətbu orqanlarının çoxu tək güneyli deyil, həm də quzeyli ziyalıların fəaliyyət meydanına çevrilmişdi. Belə ki, «Əxtər», «Siruş» qəzetlərində vaxtaşırı M.Şaxtaxtlı, T.Simurq, M.Ə.Sabir, Ə.Ağaoğlunun və digər Quzeydən olan şəxsiyyətlərin imzalarına rast gəlmək olurdu. ADR-nin süqutundan sonra Azərbaycan mühacirətinin mərkəzi əsas Türkiyədə M.Rəsulzadənin böyük fəaliyyəti nəticəsində yaradılmışdı. 1923-cü ildən başlayaraq onun təşəbbüsü və redaktorluğu ilə Türkiyədə «Yeni Qafqaziya» (1923), «Azəri-türk» (1928), «Odlu yurd» (1929), «Bildiriş» (1930) və s. mətbu orqanları nəşr olunurdu. Türkiyədə «Azərbaycan yurd bilgisi» «Azərbaycan» jurnalı da nəşr olunurdu. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra isə Türkiyədə soydaşlarımız tərəfindən «Xəzər», «Azərbaycan», 167 «Azərbaycan səsi», «Azərbaycan türkləri», «Araz» kimi qəzetlər təsis olunmuşdu. Almaniya azəri türklərinin sıx məskunlaşdığı Avropa ölkələrindəndir. Öz demokratik yönümü və mədəni inkişafı ilə soydaşlarımızı hələ XX əsrin başlanğıcında cəlb etmişdir. 1915-ci ildə Berlində çap olunan «Kavə» qəzeti, 1921-ci ildə yenə də Berlində nəşr olunan «İranşəhr» jurnalının istibdad və monarxiyaya qarşı fikirlərlə yanaşı sonralar hakim rejimin yürütdüyü assimilyasiya siyasətinin əsaslarını hazırlayan paniranizm, fars millətçiliyi və vahid millət kimi zərərli bir ideologiyanı yayırdılar. Tanınmış publisist Mahmud Qənizadə bir müddət Almaniya kitabxanalarında elmi araşdırmalarla məşğul olmuş və 1926-cı ildə Berlin şəhərində «Səhənd» adlı qəzet təsis etmişdi. 1932-ci ildən başlayaraq Almaniyada Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə «İstiqlal» (1932), «Qurtuluş» (1934), «Azərbaycan», «Hücum» və s. qəzetlər nəşr olunurdu. Əvvəllər Pəhləvi rejimin, sonra isə teokrat hakimiyyət orqanlarının təqib və repressiyaları Güney azərbaycanlıları İrandan mühacirət etməyə sövq etmişdir. Mühacirət mətbuatının son mərhələsi Azərbaycanın güneydə islam rejiminin formalaşması ilə bağlı olmuşdur. İİR-nın qəbul etdiyi yeni konstitusiyada ölkədə yaşayan bütün xalqların bərabər hüquqlara malik olması təsdiq olunsa da, reallıqda buna əməl olunmadı. 1978-79-cu illər inqilabında fəal iştirak edib qurbanlar verən, onun hərəkətverici qüvvəsinə çevrilən azərbaycanlılar son nəticədə inqilabın bəhrəsini görmədilər. Ölkədə onlara göstərilən ayrıseçkilik siyasəti ilə barışmayan Azərbaycan ziyalıları ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Bir qədər sonra İrandakı Xomeyni rejiminə zidd qüvvələrin xaricə axını başlandı. Bunların bir hissəsi də sovet hakimiyyətinin yalnız radio dalğalarından, televiziya ekranlarından, qəzet-jurnallardan «tanıyanlar» idi ki, Şimali Azərbaycana gəlib səhvlərini anlayandan sonra Avropaya üz tutdular (48, 199). 168 Qeyd edək ki, paralel olaraq həmin illərdə keçmiş Sovetlər Birliyində milli-azadlıq hərəkatının güclənməsi və siyasi proseslər dəmir pərdənin aradan götürülməsinə gətirib çıxarmış və mühacirətin yeni bir (quzeyli, güneyli) dalğasının yaranmasına təkan vermişdir. Dünyanın bir çox ölkələrində məskunlaşan güneylilər öz mənəvi ehtiyaclarını ödəmək üçün mədəniyyət dərnəkləri təsis edir, qəzet və jurnallar nəşr etdirirdilər. Yaşadıqları ölkədə böyük ədalətsizliklərlə üzləşən və öz əqidə, amal və məsləkləri uğrunda mübarizə aparan güneylilər hakim rejimin əsil mahiyyətini göstərməyə çalışırdılar. Güneyli mühacirlər uzun illərdən bəri mənəvi həyatlarında yaranmış boşluğu dolğurmaq məqsədi ilə Azərbaycanla bağlı bilgiləri daha dərindən mənimsəyir, onun ədəbi-mədəni irsini təbliğ edirdilər. Avropa və Amerika ölkələrində nəşr olunan mühacir mətbuat orqanlarında qoyulan əsas məqsəd çoxsaylı mühacir kütləsini xalqımızın milli-mənəvi dəyərləri, o cümlədən ölkəmizin tarixi keçmişini, ədəbiyyatı, incəsənəti ilə tanış etmək idi. Bu mətbu orqanları üçün ən səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biri də onların fəaliyyətinin güney probleminə daha çox yönəlməsi ilə bağlı idi. Bu gün mühacirətdə yaşayan soydaşlarımız içində güneydən olanlar sayca çoxluq təşkil edir. Bu təbii ki, həm say, həm də ərazi cəhətdən Güney Azərbaycanının quzeyi üstələməsi ilə bağlıdır. Ona görə də mühacirət mətbuatı güneylilərin ədəbi siyasi potensial qüvvəsi hesabına fəaliyyət göstərir. Bu göstərici mühacir mətbuatında daha qabarıq gözə çarpır. Avropa ölkələrində məskunlaşan güneylilərin milli vətənpərvər təbəqəsi daha çox Almaniya və İsveçdə cəmləşmişdir. Fərəhləndirici haldır ki, demokratik ruhlu ziyalılar yaşadıqları ölkədə Azərbaycan adı altında reallaşdırılan və keçirilən bir çox siyasi və mədəni tədbirlərin və proseslərin özündə gedir, çox zaman hərəkətverici qüvvə rolunu oynayırlar, onlar həmin ölkələrdə qurduqları cəmiyyət və mərkəzlərin ideyalarını yayan və müdafiə edən sosial bazanın nəşr nümunələrini də yaratmağa nail olurdular. Qeyd edək ki, ötən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Avropa və Amerikaya mühacirət etmiş güneyli soydaşlarımızın azərbaycançılıq məfkurəsi ilə birləşib 169 fəaliyyət göstərdikləri ölkələrin arasında Almaniya, sonra İsveç və Amerikanın adını çəkmək olar. Almaniyada güneyli mühacirlərin nəşr etdikləri mətbu orqanlarının çoxluğu daha fəal və təşəbbüskar olmalarından xəbər verir. 1978-79-cu illər inqilabından sonra Güney Azərbaycan mühacir mətbuatının əsas hissəsi Almaniyada çap olunurdu. 1984-cü ildən başlayaraq Almaniyanın müxtəlif şəhərlərində 17 qəzet və jurnal nəşr olunub (bəzi mənbələrdə 1976-cı ildən çap olunan Köln şəhərində «Səttarxan bayrağı» adlı mətbu orqanının adı çəkilir, lakin onun haqqında heç bir məlumat əldə edə bilmədik – P.M.). Bu mətbu orqanlarına «Ana dili» (Bonn, 1984), «Molla Nəsrəddin» (Berlin, 1987), «Girdə miz» (Köln, 1991), «Atürat» (Köln, 1993), «Bayquş» (Köln, 1993), «Azərbaycan» (Kassel, 1993), «Ocaq» (Bonn, 1994), «Carçı» (Frankfurt, 1994), «Ulus» (Köln, 1995), «Azərbaycanın səsi – II» (Hamburq, 1986), «Azər» (Berlin, 1990), «Qaynarça» (Berlin, 1996), «Azərbaycanın səsi – III» (Köln, 1995), «Azərbaycan», (Köln, 1999), «Savalan» (Bonn-Berlin, 1999), «İnfo-Azərbaycan», (Bonn, 1990). Bu mətbu orqanlarının əksəriyyəti vətənə, xalqa, ana dilinə olan sevgi ruhu aşılayır. Bununla yanaşı özünə məxsus xüsusiyyətlərə də malikdir. Məsələn, ictimai xadim, dönməz əqidəli vətənpərvər və ixtisasca həkim olan Nurəddin Qərəvi 1984-ci ildə «Ana dili»ni nəşr etməklə mühacirətdə ardıcıl tarixi bir maarifçilik missiyasını yerinə yetirmişdir. Milli ziyalılara müəyyən mənada oyadıcı təsir göstərən bu qəzetin nəşr təcrübəsi özündən sonrakı mütərəqqi milli nəşriyyələrin təsisinə təkan vermişdir. Fərdi qaydada nəşr edilməsinə baxmayaraq «Ana dili» Avropadakı soydaşlarımış arasında böyük nüfuz qazanıb. Butün bunlarla yanaşı «Ana dili» Almaniyadakı milli demokratik qüvvələrin təşkilatlanmadan əvvəlki bütün hazırlıq mərhələlərində mərkəz rolunu oynayıb. Qəzetin kifayət qədər dolğun və geniş tematikası var. Belə ki, hazırda fəaliyyətini davam edən «Ana dili» Almaniyada, eləcə də Avropanın digər ölkələrində yaşayan azərbaycanlıların keçirdikləri mədəni kütləvi tədbirlərdən, siyasi aksiyalardan, Azərbaycanda mövcud ictimai-siyasi proseslərdən geniş şəkildə bəhs edir. Bundan əlavə qəzet ölkəmizin milli- 170 ictimai inkişaf tarixini, buradakı hərəkat və prosesləri, əsasən 1945-46-cı illər Cənubi Azərbaycan Milli Hökumətinin fəaliyyətini təhlil edir, eləcə də elm, mədəniyyət və incəsənət xadimlərimizdən məlumat verir (35, 50-51). Qeyd edək ki, Nurəddin Qərəvi 1999-cu ildən «Savalan» jurnalını da təsis etmişdir. Azadlıq, istiqlal, ictimai ədalət – bu «Savalan»ın daimi şüarlarından biridir. Jurnalın redaktoru N.Qərəvi bu gün güneyli azərbaycanlıların qarşılaşdığı çətinliklərdən söz açaraq yazır ki, bu gün bizim kimlik krizisimiz var. Soydaşlarımızn bir qismi irançılıqdan uzaqlaşa bilmir. İnsanın iki milləti olmaz! O, nümunə olaraq kanadalıları misal çəkərək yazır: «Kanadalı özünü həm amerikalı, həm də kanadalı kimi təqdim etmir». Bununla o, güneyli azərbaycanlılar arasında iki millətçilik problemini həm iranlı, (həm də azərbaycanlı) mövcud olduğunu söyləmək istəyir. Müəllif başqa bir mənfi halı da nəzərə çatdırır. Bu da həm İrandakı siyasi təşkilatların təsiri ilə bağlıdır. «Sovet sistemi dağılsa da, hələ də onun ideyalarını yaşadanlar var. Burada əsas olaraq milli mənafe götürülməlidir». N.Qəzəvi yazısına davam edərək onu belə yekunlaşdırır: «Öz millətini, öz mənafeyini qorumayan, onu tanımayan insan heç vaxt başqasının milli mənafeyini müdafiə edə bilməz» (100, 1999, №4). Köln şəhərində nəşr olunan «Atürpat» jurnalının təsisçisi və redaktoru tanınmış miniatürçü rəssam Əli Minayidir. Həm Quzey, həm də Güney Azərbaycanda görkəmli söz ustalarının əsərlərinə çəkilmiş onlarla nəfis əsərlərin, kitab rəsmlərinin müəllifidir. O, jurnalda həm üllüstrasiyalarla, həm də yazıları ilə çıxış edir. İranda uzun illər antiazərbaycan – paniranist dairələr tərəfindən azərbaycanlılara qarşı milli zülm və ayrıseçkilik siyasəti aparılmışdır. Dil və mədəniyyətə basqı və təzyiqlər edilmiş, Güney azərbaycanlıların hüquqları total şəkildə pozulmuşdur. «21 Azər» jurnalı Almaniyanın Dartmund şəhərində 1998-ci ildə nəşr olunmağa başlayıb. Jurnalın təssisçisi Səməd Nikanam, redaktoru Əlirza Miyanalıdır. «21 Azər»in nəşr olunduğu ünvan – Almaniya, Dartmunld göstərilsə də, əslində bu mətbu orqanı jurnalın redaktoru Ə.Miyanalının rəhbərliyi ilə Bakıda 171 hazırlanırdı – PM.) Azərbaycanın Milli mübarizə tarixində əhəmiyyətli yer tutan 21 Azər (1945-46-cı illər S.C.Pişəvərinin başçılığı ilə Güney Azərbaycanda qurulmuş Milli hökumət dövrü) hərəkatının həm şanlı, həm də qaranlıq qalan səhifələrini üzə çıxarıb, ictimaiyyətə təqdim etmək vəzifəsini yerinə yetirir. Jurnalın 1-ci sayında S.C.Pişəvərinin bir tarixi məktubu çap edilmişdir. İlk dəfə mətbuat səhifəsində çap olunan bu məktub bu görkəmli şəxsiyyətin ətrafında gedən söz-söhbətlərə və onun adına kölgə salmaq istəyində bulunanlara yetərli cavabdır. «21 Azər» dərgisində də milli özünəqayıdış, milli özünüdərk problemi, milli-mənəvi-əxlaqi dəyərlərimizə, milli sərvətlərimizə sahiblik məsələsi qabarıq şəkildə gündəmə çıxarılır və həmin problemlərin həlli yolları araşdırılır. Dərginin bütün saylarında Azərbaycanın milli və qanuni hökuməti olan Azərbaycan Milli Hökumətinin bərpa olunması əsa hədəf seçilmiş və bu hədəfə yetmək üçün milli demokratiya prinsipləri gözlənilməklə bir sıra işlər görülür, həmin istiqamətdə ciddi müzakirələr aparılır, təklif, rəy, töfsiyələr hazırlanır. Burada çap olunan Azərbaycan Milli Hökuməti, «21 Azər» hərəkatı, hərəkatın iştirakçıları haqqında siyasi bilgi və məlumatlar verən sanballı məqalələr milli mübarizə tariximizi əks etdirən bitkin materiallar müasir gəncliyin öz xalqını və tarixini sevərək dəyərləndirən soydaşlarımızın yaxın keçmişimizi öyrənməsində, milli şüurumuzun formalaşmasında mühüm rol oynayır. Heç şübhəsiz dərginin «Taleyimiz, tariximiz» «Açılmamış səhifələr», «Tədqiqatlar, təhqiqatlar», «Ölkəmizi tanıyaq», «Xatirələr danışır» rubrikaları aktuallığına və məna tutumuna görə oxucu rəğbətini qazanmışdı. O taylı – bu taylı Azərbaycan xalqına dostunun kim, düşməninin kim olduğunu tanıtmaq, qazandıqlarımızın və itirdiklərimizin, səhvlərimizin nədən ibarət olduğunu göstərmək, anlatmaq «21 Azər» dərgisi ən uğurlu şəkildə yerinə yetirirdi. «21 Azər» qrupunun təsis etdiyi və 1945, 1946-cı ildə baş vermiş «21 Azər» hərəkatının adından götürmüş dərgi yaradıcı heyətin qarşıya qoyduğu ali məqsədə yetmək istiqamətində çox mühüm işlər görürdü. Jurnalda 172 Azərbaycanla bağlı mövzu məhdudiyyəti yox idi. istər Şimali, istər Cənubi Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti, ədəbiyyatı, Vətəndə baş verən ictimai-siyasi hadisələr «21 Azər»də geniş işıqlandırılırdı. Skandinaviya ölkələri içərisində Azərbaycanlıların çoxluq təşkil etdiyi dövlətlərdən biri də İsveçdir. Bu ölkədə yaşayan soydaşlarımız tərəfindən bir çox mətbu orqanları nəşr olunur. 1991-ci ildən başlayaraq İsveçdə 8 qəzet və jurnalın əsası qoyulub. Onların əksəriyyəti ölkənin paytaxtında cəmləşib. Bunlar «Azərbaycan» (Stokholm, 1995), «Səhəng», (Stokholm, 1994), «Çiçək» (Stokholm, 1995), «Tribun» (Stokholm, 1997), «Durna» (Stokholm, 1998), «Varlığın səsi» (Stokholm, 1999), «Birlik» (Stokholm, 1999), «Dalğa» (Stokholm, 2001). Tribun jurnalı onların içərisində xüsusilə seçilir. Stokholmda nəşrə olunan «Tribun» jurnalı həm məzmun ideya baxımından, həm də tərtibat cəhətindən 90-cı illərdə xarici ölkələrdə soydaşlarımış tərəfindən çıxarılan mətbu orqanları içərisində diqqət çəkir. Jurnalın redaktoru Əlirza Ərdəbilidir. O jurnalın yaranması ilə bağlı yazır: «1990-cı ilin 20 yanvar hadisələri vaxtında əlimiz KİV-ə çatmırdı. Çox acınacaqlı vəziyyət keçirirdi. Çoxlarımız yenicə məskunlaşmışdır. Qərarlaşıb Stokholmda «Azərbaycan səsi» adlı radioda işə başladıq. Hazırladığımız verilişlər böyük zəhmətlə başa gəlsə də onu yaşadığımız şəhərdən və ümumiyyətlə İsveçdən kənarda eşidən olmurdu. Radioda işləyə-işləyə başqa imkanlar və bizim əməkdaşlıq edə bilən dostlar, həmkarlar axtarırdıq. Nəhayət 1997-ci ildə istəyimizi həyata keçirə bildik. «Tirbun» adlı jurnalımızı çıxardıq». (107, 1997, № 1, 5) Jurnal haqda müəyyən təsəvvür əldə etmək üçün onun saylarından birində (№ 3) dərc olunan materiallara nəzər salaq: onun «Milli kimlik və ortaq dil», «Azərbaycana qarşı milli zülm», «Dil və dinə əsaslanan etnik millətçilik», «Milli məsələyə yeni bir baxış», «Türk dili və ədəbiyyatının yüksək yeri», «İranda 20 milyon azərbaycan azlığı», «İsrail qövmləri və səlcuq türkləri», «Sərhəddimiz bir dünyaya doğru», «Dünya millətlərinin bahar mərasiminin tarixi», «Ötən əsrlərdən gələn səs», «2000-ci ilin astanasında mənəvi dünyamız» və s., jurnalın İnternet səhifəsi də mövcuddur; 173 www.tribun.com . Curnalın redaktoru baş məqalələrindən birində İranda yaşayan azərbayjanlıların milli haqlarının qorunmaması məsələsi ilə bağlı yazır: «Biz İranın hüquqsuz təbəələriyik. İranda formalaşmış mədəniyyət güzgüsündə bizim mənəvi, milli portretimizin cizgiləri görünür. Bu dövlətin mədəniyyət sahəsindəki fəaliyyəti və təbliğatı yalnız fars mənbəyinə, fars düşüncəsinə əsaslandığı üçün yalnız bir mədəniyyət anlayışı formalaşdırılmış və inkişaf etdirilmişdir. Bu coğrafi ərazidə yaşayan xalqların, o cümlədən azərbaycanlıların dili və mədəniyyəti yasaq edilmişdir. Tarixin müxtəlif dövrlərində böyük saraylar fəth etmiş dilimiz, mədəniyyətimiz bu gün rəsmi dairələrdən qovulsa da sinələrdən qovula bilməyəcəklər. Dilimiz böyük təfəkkür faktıdır. Dilin arxasında duran təfəkkür, enerji, düşüncə sistemi nə qədər güclü və əhatəlidirsə, həmin dildə yaranan əsərlər bir o qədər möhtəşəm və əzəmətli olacaqdır». Müxtəlif düşüncəli qələm sahiblərinin yazılarında günümüz üçün gərəkli olan çox dəyərli fikir və mülahizələr, məntiq və proqnozlar vardır. Milləti oyatmaq, sabaha səfərbər etmək, pərdələri götürüb real həqiqətləri ortaya qoymaq ümumxalq işi üçün çox önəmlidir. Fkrimizcə, «Tribun» buna cəhd edir. «Varlığın səsi» 1999-cu ildən İsveçdə nəşr olunur. İkinci sayından etibarən populyarlaşan jurnalın redaktoru Musa Haşimidir. Jurnalın səhifələrində çeşidli mövzulara toxunulur: dil, ədəbiyyat, tarix, folklor materialları və s. Jurnalın əsas prinsip və məqsədi Azərbaycanı Avropaya tanıtdırmaqdır. Jurnal səhifələrində Azərbaycanın mənəvi irsi, görkəmli fikir və sənət adamları, musiqi, mədəniyyət abidələri ilə bağlı öz səhifələrində müntəzəm məqalə və məlumatlar dərc edirlər. Bildiyimiz kimi bədnam qonşularımız bizim tək torpağımıza deyil, mənəvi sərvətimizə də əl atıb «özününküləşdirirlər». Bu azmış kimi, bəzən farslar da Nizami, Xaqani kimi milli şairlərimizi, bir sıra mədəniyyət abidələrimizi, Təbriz xalçalarını (məsələn, Kaşan, Şiraza adı altında) və s. məhz farslara məxsus olduğu iddiasında olurlar. 174 «Varlığın səsi» qoyulan məsələ ilə bağlı həqiqəti üzə çıxarmaq Azərbaycan xalqının mənəvi zəngin mənəvi sərvətinə sahib durmaq və onu yetərincə təbliğ etmək funksiyasını layiqincə yerinə yetirir. Stokholm şəhərində hələ 1985-ci ildə fəaliyyət göstərən «Durna» Azərbaycan mühacirləri cəmiyyətinin orqanıdır. İlk saylarında folklor materiallarına geniş yer ayıran «Durna» fars təhsilli güney azərbaycanlıları üçün «öz dilində tək danışmaq yox, yazmaq da olarmış» kimi həqiqəti ortalığa qoymuşdur. Ədəbi dil yazıda formalaşır prinsiplərinə əsaslanan jurnalın əməkdaşları soydaşlarının uzun illər irtica rejiminin ana dilində «yazmaq xofu»nu aradan götürməyə çalışır, sadə anlaşıqlı, canlı bir dillə oxucuların görüşünə gəlirdilər. Jurnal informasiya xarkterli yazılara da geniş yer ayırır, dünyada baş verən hadisələri müntəzəm işıqlandırırdı. 2001-ci ildə jurnalın adı «Dalğa» ilə əvəz olunur. «Dalğa» jurnalı Azərbaycan Milli Demokratik nehzətinin (hərəkatının) fikir və ideyalarını yayan bir mətbu orqanı kimi fəaliyyət göstərir. «Dağla» ərəb əlifbası ilə Azərbaycan və fars dillərində nəşr olunur. İngiltərədə mühacir mətbuatımızın əsası 1906-cı ildə Londonda çıxan «Xilafət» adlı qəzetlə qoyulub. Ərəb, Azərbaycan və türk dillərində nəşr olunan bu qəzetin redaktoru Şeyx Həsən təbrizi idi. E.Braunun yazdığını görə o, London Universitetində şərq ədəbiyyatından mühazirələr oxuyurdu. O, həm də Londonda çılışdığı müddətdə E.Braunun fars dili müəllimi olmuşdur (60). 1978-1979-cu illər İran inqilabına böyük ümidlərlə qoşulan və sonda gözlənilən nəticələrə nail olmayan və yeni qurulan rejimlə barışmayan güneyli milli vətənpərvər ziyalıların bir hissəsi vətəndən Böyük Britaniyaya mühacirət etdilər. Onlar 1979-cu ildə Londonda Azərbaycan və fars dillərində olan «Aydın»lıq qəzetini təsis etdilər. Böyük Britaniyada sonralar Quzey Azərbaycandan mühacirət etmiş soydaşlarımız tərəfindən ölkənin paytaxtında Azərbaycan, rus, ingilis dillərində 175 «Salam», Azərbaycan, ingilis dillərində «Ana yurdum», ingilis dilində «Kaspian» və s. kimi mətbu orqanları çıxarmışlar. Ötən ilin 90-cı illərindən sonra Amerikanın müxtəlif şəhərlərində soydaşlarımız tərəfindən nəşr olunan mətbu orqanları Los-Ancelos şəhərlərində «Azərbaycan», «Əlifba», «Beynəlxalq Azərbaycan», Vaşinqtonda «Dirilik», «The Turkish world», Sitldə «Babılon Azerbaijan», Nyu-Yorkda «Reform» və s. qəzet və jurnallar idi. Adı çəkilən sonuncu mətbu orqanın görkəmli ictimai xadim, tanınmış cərrah, Tehranda Azərbaycan dilində çıxan «Vaqlıq» jurnalının naşirivə redaktoru d-r Cavad Heyətin qardaşı Firuz Heyətdir. Üç dildə (Azərbaycan, ingilis, fars) nəşr olunan bu jarnalın səhifələrində hər iki Azərbaycan həqiqətləri öz əksini tapırdı. «İldırım» dərgisi Güney azərbaycanlılar tərəfindən Kanadanın Montreal şəhərində nəşr olunur. 1998-ci ildən ingilis və Azərbaycan dillərində çap olunan dərginin baş redaktoru Saleh bəy jurnalın yaranması tarixi ilə bağlı yazır: «Kanadada 1986-cı ildə mühacirət etmişik. O zaman Kanada azərbaycanlılardan ibarət cəmiyyətlər var idi. Bu cəmiyyətlər 1989-cu ildən etibarən güclü fəaliyyətə başladılar. Qəzet çıxarmaq fikrimiz vardı, amma bununla bağlı qızğın mübahisələr olurdu. Bakıda 1990-cı ildəki 20 yanvar faciəsi ilə bağlı Montreal Universitetində böyük tədbir keçirdik. Rusiya hökumətini məhkum etdik. 1993- cü ildə şəhərin iri meydanlarından birində Azərbaycana erməni basqınları ilə bağlı mitinq keçirdik. Kanada ictimaiyyətini və medianı bu məsələyə cəlb edə bildik. Çünki onların Azərbaycan həqiqətləri haqqında cüzi təsəvvürləri belə yox idi. Bu azmış kimi, onlara belə bir fikir aşılanmışdı ki, guya bizlər Ermənistana təcavüz elirik. Mitinqin bizə köməyi o oldu ki, KİV-ləri bizdən müsahibə götürdülər. Qəzet səhifələrinə, televiziyalvara çıxdıq. Hətta ölkənin paytaxtında – Toronto şəhərində çıxış etdik. Qeyd edək ki, o müddətdə İran qəzetlərində bizim əleyhimizə yazılar gedirdi. Biz öz borcumuzu qismən yerinə yetirib Kanadada Azərbaycanla bağlı boşluğu götürə bildik. Elə «İldırım» dərgisini çıxarmaq qərarına da o illərdə gəldik» (85, 1998, №1). 176 Biz demokratik toplumun yaranması üçün döyüşür və inanırıq ki, demokrasının olmamasından belə milli haqsızlıqlar və milli zülm ortaya çıxır. Biz Azərbaycanın gələcəyini təkcə azərbaycanlıların iradəsi ilə ölçüb, biçilməsinə və onların istəyi kimi idarə olunmasına dərindən inanırıq. Biz oxucularımızı millətinə nə edib ya etməmələri üçün kəsin və tək bir yol təklif etmirik. Ancaq demokratiyanı təklif edir və çoxluğun istədiyi kimi olunmasını istərik. Biz hər türlü diktatorluğa qarşı, bütün gücümüzlə döyüşə and içmişik. O üçün özümüzdə diktator olmaqdan və millətə nə edib, nə etməməgin deməkdən uzaq durub ancaq demokratik bir toplumun yaranması ilə milli zülmün aradan qaldırılmasına inanır və təbliğ edirik. Biz milli haqlarımızı danan şovinistlərə qarşı döyüşə qalxıb dizə köçürənə qədər milli haqlarımızın rəsmi tanınmasına qədər mücadilə aparacağıq. Ana dilimizdən (Azərbaycan türkcəsindən) yasaqlıqın götürülməsi, Azərbaycan Türkcəsi Güney Azərbaycanda rəsmi dil kimi tanınıb və məktəblərdə, universitetlərlə örgənilməsi televizyon, radio, dərgi və jumalların demokratik prinsiplərə dayalı yazıb yayınlanması bizim ilk və başlanğıc istəklərimizdəndir. Bu arada Azərbaycanın nə kimi siyasət tutub, ya tutmamasında toplumun və milli düşüncənin gəlişməsi ilə bağlıdır. «Qurtuluş dərgisi» 1996-cı ildə Kanadanın Toronto şəhərində nəşrə başlayıb. Kanadada yaşayan azərbaycanlıların yaratdıqları «Azərbaycan qurtuluş cəhbəsi»nin mətbu orqanıdır. Üç aydan bir çıxan jurnalın özəl xüsusiyyətlərindən biri onun üç dildə – Azərbaycan türkcəsində, ingilis və fars dillərində çıxmasıdır. Dərginin redaktoru Fəridə Həkimi, baş yazarı isə Əlirza Əjdərzadədir. Dərginin redaktoru onun yaranma tarixi ilə bağlı ilk sayda yazırdı: 1996-cı ildə yaşadığımız Toronto şəhərində 21 Azər hərəkatının ildönümü münasibətilə (1945-1946-cı illərdə Güney Azərbaycanda milli Demokratğik hökumətin qurulması) universitetlərdən birində tədbir keçirdik. Orada mən də çıxış etdim. Tədbirə çoxlu azərbaycanlılar qatılmışdı. Elə orada toplaşan azərbaycanlılarla söhbət zamanı belə qərara gəldik ki, Azərbaycanı tanıtmaq məqsədilə bir 177 cəmiyyət yaradaq. Ona «Qurtuluş» adı verdik. Bu cəmiyyətin mətbu orqanı da təbii olaraq «Qurtuluş» adlandı» (92, 1997, №1). |