PƏrvanə MƏMMƏDLĠ

 
«FƏRYAD» QƏZETĠ 
 
Qəzetin  ilk  sayı  1907-ci  il  fevral  ayının  21-də  Urmiya  şəhərində  işıq  üzü 
görür.  Mahmud  Qənizadə  tərəfindən  nəşr  olunan  bu  qəzetin  məsul  redaktoru 
Həbib  Urmulu  idi.  Qəzet  həftəlik  çıxırdı.  Onun  səhifələrində  ədəbi-bədii 
materiallara  geniş  yer  verilirdi.  «Fəryad»    o  dövrdəki  inqilabi-demokratik 
mətbuatın  ön  sıralarında  gedirdi.  İlk  saylarını  əsasən  fars  dilində  çıxaran 
«Fəryad» öz səhifələrində Azərbaycan həyatını əks etdirməyə  çalışırdı. Qəzetin 
cəmi  23  sayı  işıq  üzü  görüb.  Azərbaycanda  kütləvi  inqilabi  hərəkatdan  ilham 
alan  redaksiya  heyəti  3-cü  sayından  etibarən  qəzetdə  Azərbaycan  dilində 
materiallara geniş yer verməyə başlayır. 
Qəzetin adının aşağısında daim belə müraciətnamə yerləşdirilirdi: 
Ömrünü qalma-qalla keçirdin, 
Ey dost, qalx ki artıq macal çalmağa. 
Qəzetin bir çox saylarında bir beytdən ibarət olan şüar verilirdi. Şüarlarda 
vətənpərvərlik duyğuları öz əksini tapırdı. İlk saylarından birində  çap olunmuş 
aşağıdakı beyt şüar kimi verilmişdir: 
Könüldə əqdəsi-sevgi vətən məhəbbətidir, 

 
68 
Vətən məhəbbəti ömrün yeganə zinnətidir. 
Vətənə  olan  məhəbbətin  mücərrəd  şəkildə  olsa  da  şüar  şəklində  qəzetdə 
verilməsi o dövr üçün mütərəqqi bir hadisə idi. 
Üçüncü  sayından  başlayaraq  Azərbaycan  dilində  yazılara  geniş  yer 
ayırmasını  M.Qənizadə  belə  izah  edirdi:  «Xilqətdə  bir  xassəyi-təbiiyyə  var  ki, 
insan hissə, ruha aid əfkarını (fikirlərini) sani həyatını (yaşantılarını) başqa bir 
lisanda  (dildə)  öz  lisani-madərisində  (ana  dilində)  olduğu  kimi  verməsi 
mümkün  deyil.  Bəli  (lakin)  hər  nə  qədər  qüdrəti-əhaməsi  olursa  olsun,  yenə 
bəhəqq  (haqla)  edəməz.  Misal  olaraq  bir  türk  anasını qeyb  edərsə,  bu  qeybdən 
hasil  olan  hissiyyatı-faciəsini  zənn  etməm  fars  dilində  deyə  bilsin»  (82,  1907, 
№3). 
Qəzetin  saylarının  birində  bu  mətbu  orqanın  yaranma  tarixi  ilə  bağlı 
yazılırdı: «Yalvarış-fəryad.  Ey Allah  mənim sinəmi aç!, İşimi asan et! Dilimin 
düyününü  aç  ki,  xalq  məni  anlasın.  Ey  pak,  bağışlayan  tanrı  səndən  mədəd, 
bütün  dünyaya  kömək  edən  yalnız  sənsən,  əgər  sənin  köməyin  olmasaydı  bu 
dəyərsiz  bəndən  bu  sonsuz  fəzada  söz  demək  cəsarətinə  malik  olmaz,  sənin 
müvəffəqiyyətin  olmasaydı  bu  ucu-bucağı  görünməyən  səhrada  addım  belə  ata 
bilməzdim.  Yarəb,  kömək  et  ki,  məsləkdaşlar  gedib,  arzusunda    olduqları 
məqama  çataraq  rahatlandılar.  Lakin  bizcə  bu  çölün  divləri  və  bu  səhranın 
iblisləri yoldan sapdırdılar… 
Fəzadakı  qaranlıq  çəkilmək  üzrədir,  Sur  və  şeypur  səsinə  oyanıb,  hələ  də 
məst  və  səhər  pərişanlığı  ilə  qarşımızdakı  dar  cığırla  irəliləyirik…». 
Müqəddimədən sonra məslək məfhumuna tərif verib, onun nə olduğu, nə fayda 
verdiyi,  Avropadakı  fərqi  barədə  məlumat  verilir.  «Bəs  keçmişdə  bizim 
aramızda  məslək  seçimi  olmamış  və  ya  aradan  getmiş,  sonradan  türklərə, 
onlardan  da  İran  mətbuatına  sirayət  etmişdir.  Lakin  hal-hazırda  İranın  farsdilli 
qəzetləri millətin tərəqqisi, dövlətin istiqlalından savayı məşrutiyyət kimi başqa 
bir  məsləkə  sahib  deyil.  Biz  nə  sosialist,  nə  də  ki,  anarxiyaçıyıq.  Yalnız  İran 
millətinin səadət və tərq sini arzulayırıq. Nə gizlədək, hər nəyik, buyuq». 
Qəzetin  ilk  nömrələrində  «Müdiri-küll  Mirzə  Həbib»  yazıldığı  halda 

 
69 
üçüncü nömrədən «heyəti-idarəyi-Fəryad» yazılır. Beləliklə, daha müntəzəm bir 
quruluşa malik olan redaksiya qəzeti dolğun və daha maraqlı şəkildə çıxarmağa 
nail olur. Məhz bundan sonra vətənpərvərlik hisslərinin təbliği, ana dilinin milli 
varlıq kimi qorunması zərurəti qəzetdə daha ardıcıl davam etdirilir. 
Qəzetin dördüncü nömrəsində verilən şüar aşağıdakı beytdən ibarətdir: 
Vətən-vətən deyərək can verən əalinin 
Qülubi-əhli vətən qəbri-biməhabətidir. 
Beşinci nömrədəki şüar həmin şeirin, daha doğrusu, qəzəlin davamıdır: 
Şəfəq deyil qızaran səfheyi-səmadə bu şəb, 
Cərihəli vətənin əksi-xuni-möhnətidir. 
«Fəryad»  qəzetinin  ikinci  sayındakı  baş  məqalədə  Urmiyanın  ehtiyaclı 
fərdlərindən söz açılır:  
«Çoxdandır, Urmiyanın könlü şad olmur, 
Dərddən  xatiri azad olmur, 
Bir çox gizli dərdləri var, lakin 
Biçarənin dili olmadığından fəryadı da yoxdur». 
Qəzetin getdikcə mövzu dairəsi genişlənir, məqalələrin məzmunu dərinləşir 
və  tənqid  hədəfinə  daha  sərbəst  atəş  açırdı.  İnqilabi  hərəkatı  ardıcıl  izləyən 
qəzet  inqilab  xadimlərinin  Təbriz  Əyaləti  Əncümənində,  məscidlərdə  və 
mitinqlərdəki  atəşin  nitqlərini  öz  səhifələrində  tez-tez  dərc  edirdi.  Məşrutə 
inqilabının  məşhur  natiqlərindən  Mirzə  Cavad  Natiqin  daxili  irtica  və  xarici 
imperialistlərə  qarşı  etdiyi  məşhur  nitqlərindən  birini  «Fəryad»  qəzeti  özünün 
aşağıdakı cümlələrilə bitirirdi: 
«Bu  qədər  kifayət  deyil  ki,  bizim  məadinimiz,  məmləkətimizin  sərvəti-
təbiiyyəsi, dövləti-xudadəsi, millətimizin ruhu əcnəbilər, biganələr əlinə keçə?.. 
Mərzayi-müslimini ingilislər, amerikalılar müalicə və pərəstarlıq eləyirlər, aya, 
buna sizin həmiyyətiniz riza verir?..» 
«Fəryad»  öz  səhifələrində  iki  hissəyə  bölünmüş  Azərbaycanın  ictimai-
siyasi,  iqtisadi,  mədəni  vəziyyətini  müqayisə  edir  və  Şimali  Azərbaycanın  az 
müddət  içərisində  Cənubi  Azərbaycana  nisbətən  sürətlə  tərəqqi  etdiyini 

 
70 
göstərirdi: 
«Qafqaz  türkləri,  qulaqlarınızın  dibindəki  qafqazlılar  sizinlə  bir  qövmdən, 
bir irqdən, bir din və məzhəbdən, hasili bir evin övladından olduqları  halda, bu 
axırıncı  bir  neçə  il  müddətində  baxınız  nə  oldular?  Meydani-müsabiqəyi-
tərəqqidə haralara qədər getdilər. 
Az müddət qabaq Qafqazda türk dediyin millət nədir, tərəqqi nədir, mütləq 
bilməzdilər.  İndi  isə  qeyrət,  həmiyyət  siyasətində  çox  az  müsəlman  kəndi  var 
ki,  orada  müsəlmanların  özlərinə  məxsus  bir  mədrəsə,  ya  bir  qəraətxanələri 
olmasın. 
Nə üçün siz hərəkatınızı onlara tətbiq etmirsiniz? 
İran  hökuməti  ilə  Rusiya  hökuməti  ikisi  bir  məsləkdə,  bir  xətti-hərəkət 
təqib  etdikləri  halda  siz  türklər  hərəkati-mücahidəkaranənizi  Qafqaz  mücahid 
cavanlarının  hərəkatına  nə  üçün  uydurmursunuz?  Onların  getdikləri  və  bu 
dərəcəyə qədər müvafiq olduqları yol ilə nə üçün getmirsiniz?» (82, 1907, №9). 
«Fəryad»  qəzetində  bədii  ədəbiyyata,  xüsusilə  vətənpərvərlik  mövzusunda 
yazılmış  şeirlərə  xüsusi  yer  verilmişdir.  Bu  şeirlərin  çoxunun  müəllifi  məlum 
olmasa  da,  onların  yetkin  qələmə  malik  olan,  vətənpərvər  şairlər  tərəfindən 
yazıldığı məlumdur. 
Vətənin  istiqlaliyyəti,  xalqın  azadlığı  yolunda  fədakarlığa  çağıran 
şeirlərdən biri də qəzetin 21-ci nömrəsində C.X.imzası ilə dərc olunmuşdu: 
Vətən yolunda şəhadət böyük səadətdir, 
Səadəti-əbədi istəsən şəhadətdir! 
...Rəhi-vətəndə o tən kim qızıl qana boyana, 
Bəsani-lalə gülüstani-eşqə zinətdir. 
Həmin nömrədə Səid Səlmasinin bir  şeiri də çap edilmişdir. Həmin şeirdə  
dövrün  inqilabi  hadisələrinə  uyğun  olaraq  vətən  övladının  azadlıq  uğrunda 
canını qurban verməyə çağırış ruhu hakimdir: 
Məqsudumuz xalisi-vətəndir, vətən, vətən, 
Uğrunda hazırıq ki, edək bəzli-canu tən!.. 
Bundan  əlavə,    tədqiqatçıların  qənaətinə  görə,  «Fəryad»  qəzetində  dərc 

 
71 
olunan  vətənpərvərlik  ruhlu  şeirlərin  çoxu  Səid  Səlmasinin  qələminin 
məhsuludur. 
«Fəryad» qəzeti məşrutə dövrünün mətbuatında özünəməxsus yer tutan bir 
orqan idi. 
«SURE-İSRAFİL» QƏZETİ 
(İSRAFİLİN NEYİ) 
 
Məşrutə fərmanı verildikdən 9 ay sonra Tehranda «Sure-İsrafil» adlı qəzet 
nəşr  olunmağı  başladı.  Qəzetin  imtiyaz  sahibi  və  naşiri  Mirzə  Qasım  xan 
Təbrizi, redaktorları Cahangirxan Şirazi və Ələkbərxan Dehxuda idi. 
Mirzə  Cahangirxanın  məqalələri  əsasən  hökumət  başçılarının  əcnəbi 
dövlətlərə satılıb ölkəyə xəyanətinin kəskin tənqidinə həsr edilmişdi. Buna görə 
də  yuxarı  dövlət  məmurlarından  tutmuş  şahın  özü  də  daxil  olmaqla    ona  kin 
bəsləyir  və  məhvinə  çalışırdılar.  Məhz  buna  görə  də  Məclisi  topa  tutulduqdan 
sonra  tutulub  Bağşahda  həbs  olunan  Mirzə  Cahangirxanı  Məmmədəli  şah  bir 
gün keçdikdən sonra edam etdi. 
Ə.Dehxuda  gənclik  illərində  Avropa  ölkələrində  səfir  işləyən  qohumu 
M.Qəffari ilə xaricə rollanır. Orada Avropa dillərini öyrənir, elmlə məşğul olur. 
İrana  qayıtdıqdan  sonra  inqilabi  hərəkatda  yaxından  iştirak  edir.  «Sure-İsrafil» 
qəzeti ilə əməkdaşlıq edib siyasi məsələlərə dair ironik qeydlər hazırlayırdı. 
Dehxudanın  mükəmməl  təhsili,  Avropa  ölkələrində  bir  neçə  il  qalması, 
Azərbaycan  dili  vasitəsilə  Qafqaz  mətbuatı,  xüsusilə  «Molla  Nəsrəddin»lə 
yaxından  tanışlığı  onun  satirasında  demokratik  məzmunun  daha  da 
güclənməsinə,  ölkənin  və  xalqın  dərdlərini  və  ehtiyacını  düzgün  başa  düşüb 
göstərməsinə,  bir  sözlə,  satira  atəşinin  sərrastlığına  kömək  etmişdir.  Bu 
satiranın gücü bir də onun optimist, nikbin ruhda olması idi. Dehxuda ölkəsinin 
və  xalqının  hər  bir  mənfi  cəhətini  tənqid  atəşinə  tutduğu  halda,  onun  işıqlı 
gələcəyinə,  səadətinə  sarsılmaz  ümid  bəsləyir  və  bu  ümidi  öz  oxucusuna 
aşılamağı bacarırdı. 
Ələkbərxan  Dehxuda  «Sure-İsrafil»də  «Çərənd  pərənd»  (Ordan-burdan) 

 
72 
başlığı  ilə  müxtəlif  imzalarla,  əsasən  «Dəxo»  imzası  ilə  felyetonlar  yazır  və  
bununla da yeni sadə fars nəsrinin ən gözəl nümunələrini yaradırdı. 
Qəzetdə    o,  satirik  parodiyalarda  çox  cəsarətlə  müasir  dövrdə  baş  verən 
hadisələri  ifşa  edə  bilirdi.  Yuxarıların  apardığı  ikiüzlü  siyasəti,  ruhanilərin 
qaragüruhçuluğunu, dövlət işlərinə qarışmasını satirik dillə qələmə alırdı. Eyni 
zamanda Dehxudanın və xalqı tərənnüm edən şeirləri də var idi. Amma onun ən 
çox  müraciət  etdiyi  mövzu  1906-11-cı  illərdə  baş  verən  inqilab  hadisələri  idi. 
O, canlı danışıq dilindən istifadə edərək felyetonlar yazırdı. 
Təbii  ki,  Dehxudanın  da  satirasının  inkişafına  Cəlil  Məmmədquluzadənin 
müsbət  təsiri  olmuşdur.  Gündəlik  ictimai-siyasi  mövzuları  satiraya  gətirmək, 
xalqın dilində yazmaq şərəfi Dehxudaya nəsib olmuşdur ki, məhz bu xətlərlə o, 
«Molla  Nəsrəddin»ə  bağlanırdı  və  bu  həqiqəti  Dehxuda  özü  iftixar  hissi  ilə 
qeyd edirdi. Onun Mirzə Cəlilin «İranda hürriyyət», «Dəmdəməkiyə cavab» və 
s. təsiri altında namfletər yazmışdır. 
Hətta onun «Molla Nəsrəddin»ə xitabən azərbaycanca bir şeiri də vardır. 
Əhməd  Kəsrəvi  «Tarixi  məşruteyi  İran»  əsərində  yazırdı:  «Dehxudanın 
«Çərənd  pərənd»  başlığı  ilə  yazdığı  felyetonlar  öz  ideyası  və  üslub 
xüsusiyyətləri  ilə  «Sure-İsrafil»i  Qafqaz  «Molla  Nəsrəddin»inə  və  Tərbiz 
«Azərbaycan»ına  oxşadır.  Oxucular  qəzetin  bu  hissəsinə  can  atır,  onun  rəvac 
tapmasının əsas səbəbi də həmin yazılar idi» (62, 35). 
«Sure-İsrafil»də  Dehxudanın  iştirakı  onun  ideya  istiqamətini  demokratik 
yöndə daha da möhkəmləndirməklə bərabər ədəbi dəyərini də yüksəltmişdir.  
Tanınmış şərqşünas Bertels Dehxuda haqda yazırdı ki: onun satirası hədəfə 
sərrast atəş açması və kəskinliyi ilə fərqlənir. 
Dehxudanın  satirası  mütləqiyyətin,  feodalizmin,  zülmün,  riyakar 
ruhanilərin  əleyhinə  yönəlmişdi.  Həqiqi  bir  maarifçi  kimi,  Dehxuda  bütün 
bunlarla  birlikdə  İranda  qadınların  hüquqsuzluğu  əleyhinə  ardıcıl  mübarizə 
aparırdı. 
Mürtəce  ruhanilər  Dehxudanın  felyetonlarında  dinə  sataşdığını  bəhanə 
edərək  onu  təkfir  etmək  istəmişlər.  Dehxuda  «Sure-İsrafil»in  səhifələrində 

 
73 
onlara  layiqincə  cavab  vermiş,  islamiyyətdə  müsəlmanlıqla  şahlığın  bir  yerə 
sığa bilməməsini dinə və şəriətə əsaslanaraq göstərmişdir. 
Xalqa  xəyanət  edənlərin  səyi  nəticəsində  məclis  bağlandıqdan  sonra 
Dehxuda  Məmmədəli  şahın  cəlladlarının  əlindən  qurtulub  İngiltərə  səfirliyinə 
sığındı  və  səfirin  vasitəçiliyi  ilə  ölkəni  tərk  etdi.  Dehxuda  əvvəlcə    İsveçrəyə 
yollandı,  orada  İverdon  şəhərində  «Sure-İsrafil»in  nəşrini  bərpa  etdi.  Cəmin  4 
sayını çıxara bildi. 
Bu  saylarda  da  «Sure-İsrafil»  öz  prinsipial  mövqeyində  dayanır.  İrandakı  
üsul-idarəni damğalayırdı. Dostu və məsləkdaşı Cahangirxan Şirazinin ölümünə 
həsr  etdiyi  şeirini  Dehxuda  qəzetin  3-cü  sayında  nəşr  etmişdir.  Bu  şeir  dövrün 
şairləri tərəfindən böyük maraqla qarşılanmışdır. 
1909-cu  illərdə  isə  Türkiyədə  yaşayıb  orada  «Suriş»  adlı  bir  qəzet 
çıxarmağa nail oldu. 
E.Braun  həmin  qəzetin  İstambulda  iranlıların  «Səadət»  cəmiyyəti 
tərəfindən çıxarıldığının, redaktorlarının Seyid Məhəmməd Tofiqlə bərabər Əli 
Əkbər  Dehxuda  olduğunu  qeyd  edir.  Çox  maraqlıdır  ki,  tədqiqatçı  qəzetin 
əməkdaşları arasında Əhməd bəy Ağayevin də adını çəkir (60, 83). 
Dehxuda  Məhəmmədəli  şah  devriləndən  sonra  İrana  qayıtmış,  xalq 
tərəfindən  məclisə  nümayəndə  seçilmişdir.  Onun  bir  sıra  əsərləri,  o  cümlədən 
50 cildlik «Lüğətnameyi-Ələkbər Dehxuda» kitabı dəyərli mənbələrdən sayılır. 
Kitabda    Azərbaycan  satirasının  bir  çox  görkəmli  nümayəndələrinin  əsərlərinə 
də geniş yer verilir. 

 
74 
«NALEYİ-MİLLƏT», «İSTİQLAL», «HƏŞƏRATÜL ƏRZ» 
QƏZETLƏRİ 
 
Məşrutə inqilabı dövründə bir-birinin ardınca «Naleyi-millət», «İstiqlal» və 
«Həşərətül-ərz» adlı dəyərli mətbu orqanları çap olunurdu. Onların hər üçünün 
redaktoru Mirzə Ağa Təbrizi (Münşibaşı) idi. 
Mirzə  Ağa  Təbrizi  M.F.Axundovun  komediyalarının  təsiri  altında  Cənubi 
Azərbaycanda  ilk  səhnə  əsərləri  meydana  gətirmişdi.  O,  1871-ci  ildə  özünün 
dörd  pyesini  yazmaqla  bu  janrın  Cənubi  Azərbaycanda  və  eləcə  də  İranda  ilk 
nümunələrini yaratmış, dramaturgiyanın əsasını qoymuşdur (36). 
Mirzə Ağa Təbrizinin mükəmməl təhsili olmuşdur. O, fars və ərəb dillərini 
mükəmməl bilməklə bərabər, fransız dilini də yaxşı mənimsəmişdir. Bir müddət 
İstanbul,  Hələb  və  digər  ölkələrdə  səfirlik  nümayəndəsi,  Tehranda  Fransa 
səfirliyində  mütərcim  və  münşi  (katib  –  P.M.)  kimi  vəzifələrdə  işləmişdir. 
Tehranda  darülfünunda  müəllimlik  etmişdir.  Həmin  dövrdə  «Risaleyi-
əxlaqiyyə» («Əxlaq haqqanda risalə») adlı bir əsər yazmışdır. Bu kitab dərsluk 
və  müəllimlər  üçün  dərs  vəsaiti  kimi,  Azərbaycan  maarifinin    tarixdə 
əhəmiyyətli yer tutur (Antologiya, I c., 301). 
«Həşəratül-ərz» qəzeti Mirzə Ağa Təbrizinin redaktorluğu ilə 1908-ci ildə 
Təbrizdə  işıq  üzü  görmüşdür.  Həftəlik  nəşr  edilən  bu  qəzetdə  rəngli,  komik 
şəkillərə  də  rast  gəlmək  olurdu.  Cənubi  Azərbaycanda  «Azərbaycan» 
dərgisindən sonra dərc olunan ikinci satirik mətbu orqanı idi. Qəzetdə rəssamlıq 
işlərini «Azərbaycan» dərgisində  illüstrasiyalarla çıxış edən Tahirzadə Behzad 
yerinə yetirirdi. 
Qəzetdə  təsvir olunan karikaturalar gülüş və məsxərə hissi yaratdığı qədər 
də əzici və ayıldıcı xarakter daşıyırdı. Bu karikaturalar Məhəmmədəli Mirzədən 
tutmuş ən aşağı vəzifəli dövlət məmuruna kimi, hamının canına vəlvələ salırdı. 
Bu  rəsmlərin  müəllifi  Behzad  Tahirzadə  öz  xatirələrində  yazırdı:  Bir  gün 
Məşrutə  inqilabından  söhbət  gedərkən  qardaşım  söhbətarası  dedi  ki,  Mərənd 
şəhərində polis tərəfindən məlum oldu ki, məmurlar şahın karikaturasını çəkmiş 

 
75 
bir  rəssamı  axtarırlar.  «Həşəratül  ərz»də  çap  olunmuş  bu  karikaturada  şah 
çanaqlı bağaya bənzədilmişdi. Əgər onu mənim çəkdiyimi  bilsəydilər, şübhəsiz 
tutub edam edərdilər». 
Bu  yumoristik  və  təsvirli  qəzetin  birinci  və  dördüncü  səhifələri  ən  çox 
Məşrutə  inqilabı  ilə  bağlı  hadisələri  əks  etdirən  karikaturalarla  bəzədilmişdi. 
Belə  ki,  ikinci  sayda  təsvir  olunmuş  iki  karikaturadan  birində  «Xalis 
müsəlman» adlı şəxs əlindəki mişarla «Müsavat» qəzeti adlandırılan ağacı kəsir. 
(Bu  karikatura  «Müsavat»ın  22-ci  nömrəsinin  dayandırılması  münasibətilə 
çəkilmişdi  –  P.M.).  Digər  karikaturada  təsvir  olunmuş  iki şəxs  çox  mühüm  bir 
məsələdən bəhs edirmiş kimi ciddi görkəm olaraq döyüşkən iki xoruz haqqında 
söhbət  edirlər.  Qəzetin  ünvanı  yazılmış  hissədə  qalın  hərflərlə  bu  ifadə  dərc 
olunmuşdur: «Hər yerdə qiymət vaxtından əvvəl verilir». 
Həftəlik  çıxan  bu  qəzetin  nəşr  olunduğu  il  ərzində  48  nömrəsi  çap  
olunmuşdur.  Adətən  qəzetin  ikinci  səhifəsində  onun  məqsəd  və  məramı 
açıqlanırdı:  «Siyasətdə  heyvanları  danışdıran  təsvir  –  qeydli  bu  qəzet  həftədə 
hələlik bir dəfə çap olunacaq. Kiçik məqalələr tanınmış imzalarla qəbul və dərc 
edilir. 
Birinci  sayında  qəzetin  daimi  personajı  olan  Qafar  Vəkil  (bazarı  dolaşan 
dəli)  idarənin  baş  katibi  kimi  təqdim  olunur  və  barəsində  belə  yazılır:  «Neçə 
gündür ki, dostlar «Həşaratül ərz» qəzetini gözləyirlər. Düşünürəm ki, görəsən, 
idarənin  baş  katibi  Qafar  Vəkil  mətbuat  aləminə  nə  töhfə  verəcək.  Şərikləri 
üçün dişiylə göydən sərçə tutacaq, yoxsa onların keçəl başına dərman sürtəcək? 
Xeyr, keçəl həkim olsaydı öz başına dərman edərdi. Qafar Vəkilin bu dərəcədə 
iş bacarığı olsaydı, indiyədək özünə bir gün ağlardı» (84, 1908, 1). 
Adətən  qəzetin  materialları  Qafar  Vəkilin  diliylə  verilirdi.  Qəzetin  ifadə 
tərziylə tanış olmaq üçün ikinci sayında dərc olunmuşdur bir hissəni izləyək: 
«Təbriklər bu gün müsəlman millətinə qələbə bəxş edən iranlılara! Mətbuat 
aləminə təzəcə qədəm qoymuş bu kiçik idarə  səmimanə təbriklərini və xalisanə 
təşəkkürlərini,  bu  dəyərsiz  məktub  vasitəsilə,  milli  şuranın  müqəddəs  məclisdə  
oturanlara,  Azərbaycan  əyalətinin  möhtərəm  vəkillərinə,  növi-bəşərin 

 
76 
xidmətçilərinə  və  islam  məzhəbi  mərcələrinə  çatdırır.  Və  qısa  dillə  Allahdan 
arzu edir ki, səadət mücəssəməsi olan vücudlarını zəmanə bəlalarından məhfuz 
edib vəzifə borclarını layiqincə yerinə yetirməyə müvəffəqiyyət versin. 
«Həşarətül-ərz»  Mirza  Ağa  Təbrizinin  yaradıcılıq  üsulu  ilə  vəhdət  təşkil 
edirdi.  Qəzetin  birinci  səhifəsində  adətən  başlıqdan  sonra  «Kəsalət,  ədavət, 
Fəqan, Biari (arsızlıq)» sözləri qeyd edilmişdi. Qəzet sanki bununla insanda ən 
pis keyfiyyətləri xatırlatmaqla, onlardan uzaq olmağı tövsiyə edirdi. 
Qəzetin  özəl  xüsusiyyətlərindən  biri  də  heç  yerdə  müdirinin  yazı 
müəlliflərinin və təsisçilərinin adının yazılmamasıdır. Hətta çapxananın adı belə 
qeyd olunmur. Tədqiqatçıların fikrinə görə qəzet «İskəndani» mətbəəsində qısa 
fəsilələrlə  üç il nəşr olunmuşdur. 
Mirzə  Ağa  Təbrizinin    redaktorluğu  1908-ci  ildə  Təbrizdə  nəşrə  başlayan 
«Naleyi-millət» qəzeti öz səhifələrində həm fars, həm də Azərbaycan dillərində 
materiallar  dərc  edirdi.  Qəzet  həftəlik  idi.  rəsmi  qəzet  olmasına  baxmayaraq 
qəzet Maarif İdarəsinin orqanı idi (19, 215), orada satirik ruhlu yazılara da rast 
gəlinirdi.  Qəzetin  adı  təsadüfi  seçilməmişdi.  Bu  zaman  Mirzə  Ağa  Təbrizi 
qəzetdə  qarşıya  qoyduğu  məqsədi  və    oradakı  yazılarda  nədən  bəhs  edəcəyini 
əsas götürmüşdü. 
1909-cu  ildə  imperialist  qüvvələrin  Azərbaycana  hərbi  müdaxiləsi, 
Təbrizin  çar  qoşunları  tərəfindən  tutulması  nəticəsində  demokratik  mətbuat 
orqanlarının, o cümlədən «Naleyi-millət»in fəaliyyəti dayandırıldı. 
1909-cu  ilin  mayında  Mirzə  Ağa  Təbrizi  özünün  digər  «İstiqlal»  adlı 
qəzetinin nəşrinə başlayır. E.Braun «İstiqlal» qəzetinin yaranma tarixi ilə bağlı 
yazır:  «Səttarxan  və  Bağır  xanın  başçılığı  ilə  Təbriz  məşrutəçiləri    Osmanlı 
səfəratxanasında  toplanmışdılar.  1909-cu  ildə  çar  Rusiyasının  qoşunları  ara 
vermədən  ölkəyə  müdaxilə  etdiklərinə  görə  məşrutəçilər  buraya  pənah 
gətirmişdilər.  Onlar  ziyalı  və  sınaqdan  çıxmış  şəxslərdən  ibarət  dir  komitə 
seçmişdilər  ki,  qəzet  bu  komitənin  nəzarəti  altında  olmalı  idi.  Heyətə 
«Müsavat»  qəzetinin  müdiri  Məmməd  Rza  Şirazi  və  Mirzə  Əhməd  Qəzvini 
daxil idi (60, 215). Qəzet günaşırı çıxırdı. 

 
77 
«İstiqlal»  qəzeti  Məşrutə  İnqilabının  düşmənlərinə  başçılıq  edən  vali 
Müxbirülsəltənəyə  qarşı  daha  cəsarətlə  çıxış  edirdi.  Qəzet  qubernatorun, 
inqilabçıları  əzmək  üçün  mürtəce  feodal  Rəhim  xan  və  digər  qaragüruhçularla 
əlaqəyə  girdiyini  və  onların  inqilabçılara  qarşı  törətdiyi  cinayətləri  ifşa  edirdi. 
Məhz buna görə Müxbirülsəltənə hərəkatın digər başçıları ilə birlikdə «İstiqlal» 
qəzetinin redaktoru həbsə aldırdı, qəzeti isə bağlatdırdı (8, 246). 
Mirzə  Ağa  Təbrizinin  redaktorluğu  ilə  çıxan  hər  üç  qəzetdə  milli 
məsələlərə toxunulur, xalqın acınacaqlı vəziyyəti, hökumət əleyhinə çıxışları və 
s. sadə anlaşıqlı dildə göstərilirdi. 
 
 
 
 
 

 
78 
III   F Ə S Ġ L 
MƏTBUAT MĠLLĠ AZADLIQ HƏRƏKATI DÖVRÜNDƏ 
(1917-1920) 
1913-cü  ildən  1917-ci  ilə  qədər  Güney  Azərbaycanda  nəşr  olunan  mətbu 
orqanının  sayı  xeyli  azalmışdı.  Nəşrini  davam  etdirən  qəzet  və  jurnallar  isə 
əsasən mürtəce istiqamətli idi. 
Həmin  illərdə  Azərbaycanda  bir  sıra  siyasi  təşkilatların  şöbələri  fəaliyyət 
göstərirdi.  Bunlar  ADP,  «İrşad  və  tərəqqiye  islam»,  «Əhrar»,  «Sosial-
demokrat»,  «Ədalət»,  «İrşad»,  «İraniyani  mütərəqqi»  və  b.  idi.  Son  iki  partiya 
öz  proqramlarında;  «İrşad»  –  dini  və  dil  birliyinə  malik  olan  Zaqafqaziyanın 
şərq  əyalətləri  və  Cənubi  Azərbaycana  öz  müqəddəratını  təyin  etmək  hüququ 
verilməsinə,  «İraniyane  mütərəqqi»  partiyası  isə  İranda  milli  azlıqların  (qeyri-
farsların) ibtidai məktəbdə ana dilində təhsil almasının tərəfdarı idi (22, 74). 
Güney Azərbaycanda nəşr olunan bu mətbuatdan başqa Bakıda İran sosial-
demokratlarının  «Ədalət»  partiyasının  orqanı  olan  və  iki  dildə  Azərbaycan  və 
fars  dillərində  nəşr  olunan  «Beyrəqi  ədalət»  (1917-1922)  adlı  ədəbi-siyasi 
jurnalı  fəaliyyət  göstərirdi.  «Ədalət»  partiyasının  əsasən  Azərbaycan  dilində 
nəşr  olunan  «Hürriyyət»  (1919-1920)  qəzeti  də  nəşr  olunurdu.  1918-ci  ilin 
əvvəllərindən  başlayaraq  Güney  Azərbaycan  inqilabçılarının  köməyi  və  
C.C.Pişəvərinin  (Cavadzadənin)  rəhbərliyi  ilə  nəşr  olunan  «Azərbaycan»  və 
«Hümmət»  qəzetləri  də    Təbrizə  göndərilirdi.  Şübhəsiz  ki,  Bakıdan  göndərilən 
bu mətbuat və digər nəşr nümunələri Xiyabani hərəkatına təsirini göstərmişdi. 
Birinci  cahan  müharibəsi  başlayandan  sonra  Çar  Rusiyasının  İrana  təzyiqi 
azalır  və  az  keçmir  ki,  Güney  Azərbaycanda  milli  mətbuatın  nəşri  başlanır. 
1917-ci  ildən  başlayaraq  mətbuat  aləmində  mütərəqqi  dəyişiklər  baş  verir.  Bu 
sözsüz  ki,  qonşu  Rusiyada  baş  verən  fevral  inqilabı  və  Quzey  Azərbaycandakı 
olayların təsiri ilə də bağlı idi. 
Bu  dövrdə  Güney  Azərbaycanda  «Təcəddüd»  və  «Azadistan»la  yanaşı 

 
79 
S.C.Pişəvərinin  rəhbərliyi  ilə  «Azərbaycan»  (1918),  Ə.Cahanşahinin 
redaktorluğu  ilə  «Mərifət»  (1919),  Təbrizdə  «Loğmaniyyə»  məktəbi  tərəfindən 
«Ədəb» (1919), Məsumzadənin redaktorluğu ilə «Bəride-şimal» (1921), İsmayl 
Mühəndisinin  naşiri  olduğu  «Sədeh»  (1922),  M.Tərbiyətin  redaktorluğu  ilə 
«Gəncineyi-maarif» (1922) və digər mətbu orqanları nəşr olunurdu. 
O  dövrdə  Güney  Azərbaycanın  maarif  naziri  olan  görkəmli  ictimai  xadim 
Məmmədəli  Tərbiyətin  dərc  etdiyi,  aydı  iki  dəfə  çıxan  «Gəncineyi-maarif» 
dərgisində  maarif  və  mədəniyyət  məsələləri  ilə  yanaşı,  ədəbi  və  bədii 
nümunələrə də geniş yer verilirdi. 
«Ədəb»  qəzetinin  redaktoru  Əhməd  xan  Ruhi  qəzetdəki  yazılarında 
maarifin  elmlərin  inkişafı  üçün  sərbəst  fikrə  və  şüura  malik  olmağı  təlqin 
edirdi. 
O  illərdə  Azərbaycanda  yayınlanan  mətbu  orqanlarında  Xiyabani  ənənəsi 
hiss  olunurdu.  Xalqı  oyadıb  onları  öz  ictimai  huquqları  ilə  tanış  etməkdə 
mühüm  rol  oynayan  mətbuat,  ölkədə  ümumi  savadsızlığın  ləğv  edilməsi, 
maarifin geniş vüsət alması və mədəniyyətin inkişafına böyük təsir göstərirdi. 
1917-1921-ci  illər  arasında  Güney  Azərbaycanda  20-dən  artıq  yaxın 
müxtəlif istiqamətli mətbu orqanları çap olunurdu. 
Həmin  dövrdə    Güney  Azərbaycanın  dövrü  mətbuatında  bir  çox  görkəmli 
yazıçı və publisistlər mətbuatın həm yaradıcısı, həm də təşkilatçısı olmuşlar. 
I  dünya  savaşından  sonra  İranda  və  Cənubi  Azərbaycanda  üsyanlar  baş 
vermişdi.  Hələ  gənc  yaşlarında  Məşrutə    hərəkatında  iştirak  edən  və  onun 
öndərlərindən  biri  olan  Ş.M.Xiyabani  sonralar  Güney  Azərbaycan  və  İran 
tarixində  ilk  dəfə  olaraq  demokratik  partiya,  demokratik  rejim  yaratmağa  nail 
oldu.  Xiyabani  1918-ci  ilin  mart  ayında  «Azərbaycan  Demokratik  Firqəsini» 
(partiyasını)  yaratdı.  1920-ci  ilin  7  aprelində  isə  «Azadistan  dövlətini»  qurub 
onun müstəqilliyini elan etdi. 
Məhəmməd 1879-cu ildə Təbriz yaxınlığındakı Xamnə qəsəbəsində anadan 
olmuş, ilk təhsilini köhnə məktəbdə aldıqdan sonra Rusiyanın Petrovski (indiki  
Mahaç-qala) şəhərinə gəlmiş və  ticarət işində atasına kömək etmişdir.  

 
80 
Məşrutə  inqilabının  məğlubiyyətindən  sonra  bir  neçə  il  Petrovsk  və 
Vladiqafqazda    yaşayan  Xiyabaniyə  Rusiyadakı  inqilabi  hərəkatın  yüksəlişi  
böyük təsir göstərmişdi. 
Ölkədəki  vəziyyəti  görən  Xiyabani  müvəqqəti  olaraq  açıq  siyasi 
fəaliyyətdən  çəkinmək  və  gizli  işə  keçmək  qərarına  gəlir.  İki-üç  il  yalnız 
Təbrizdə  deyil,  İranın  digər  şəhərlərində  də  gizli  təbliğat  aparan  Xiyabani  və 
onun məsləkdaşları, 1917-ci ilin fevralından açıq fəaliyyətə keçdilər. 
Xiyabani  Rusiyada  olarkən  rus  dilini  öyrənmiş,  çoxlu  ədəbiyyat  oxumuş,  
rus  siyasi  düşüncəsi  ilə  tanış  olmuşdu.  O,  Quzey  Azərbaycanda  yaşayan 
Güneylilərin durumunu  yaxından öyrənmiş,  Bakıda  yerli sosial-demokratlar ilə 
əlaqələr qurmuşdu. 
Müəyyən fasilələrlə səkkiz ilə yaxın Rusiya və Qafqazda yaşayan Xiyabani 
yerli  xalqın  və  dünyanın  digər  xalqlarının  milli-azadlıq  dərsləri  təcrübəsini 
mənimsəyərək peşəkar bir ideoloq kimi yntişmişdi. 
Rusiya  həyatı  ağıllı  gənc  olan  Xiyabaninin  dünyagörüşünün  formalaşma-
sında  böyük  rol  oynamışdı.  Bir  müddət  Petrovskda  yaşadıqdan  sonra  Xiyabani 
təhsil almaq üçün yenidən Təbrizə qayıdır. Burada ruhani təhsili alan Xiyabani 
uzun  və  inadlı  şəxsi  mütaliə  nəticəsində  ictimai  elmlərə  yiyələnmiş,  fəlsəfə, 
tarix,  iqtisadiyyat,  təbiət  elmləri,  riyaziyyat  və  ədəbiyyat  sahəsində  hərtərəfli 
biliyə malik olmuş, türk, ərəb, fars, rus və fransız dillərində təmiz danışmışdır. 
O illərdə Xiyabani Demokrat Firqəsinin (Partiyasının) Azərbaycan şöbəsini  
qurur.  Az  sonra  o,  partiyanın  adını  Azərbaycan  Demokrat  Firqəsinə  (ADF) 
çevirərək Tehrandan ayrılıb müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərir. 
ADP 450 nümayəndənin iştirakı ilə  keçirdiyi qurultayında qətnamə qəbul 
edərək  Tehrana  dörd  tələb  irəli  sürdü.  1.Demokratik  dəyişikliklər,  o  cümlədən 
torpaq  islahatı;  2.Tehranda  Milli  məclisin  yenidən  qurulması;  3.Əyalət 
əncümələrinin  yenidən  qurulması;  4.Məşrutənin  bütün  qurumları  ilə  birgə 
qüvvəyə minməsi. 
ADP  həmin  qətnamədən  sonra  Azərbaycanın  bütün  vilayətlərində 
təşkilatlanmağa  başladı.  «Xiyabani    nitqləri  və  məqalələri  ilə  Azərbaycan 

 
81 
xalqını  milli  mücadiləyə  ruhlandırırdı.  Xiyabani  hesab  edirdi  ki,  Azərbaycana 
Tehran  tərəfindən  haqsızlıq  edilmişdir.  Tehran  bu  haqsızlığa  və  ədalətsizliyə 
son  qoymalıdır.  Xiyabani  Azərbaycanın  problemlərinin  Konstitusiyasının 
qüvvəyə  minməsi  və  əyalət  əncümələrinin  qurulması  ilə  çözüləcəyinə  inanırdı. 
ADF  Tehrandan  cavab  gözləmədən  Azərbaycanın  vəziyyətini  yaxşılaşdırmaq 
üçün  tədbirlər  görməyə  başladı.  İlk  növbədə  möhtəkirlik  və  aclıqla  mübarizə 
məqsədilə  bəzi  qurumlar  yaratdı.  Bunlar  aşağıdakılar  idi:  Ərzaq  komissiyası  – 
Bu komissiya əsas ərzaq məhsulu olan çörəyin qiymətini tənzimləyirdi. Məhəllə 
komissiyası  –  Bu  komissiya  məhəllələrdəki  yoxsul  və    az  təminatlı  ailələri 
müəyyənləşdirib  onlara  çörək  çatdırılmasında  Ərzaq  komissiyalarına  yardım 
edirdi. Yoxsullar evi («Darül-məsakin») – Yoxsul, kimsəsiz və qoca adamlar bu 
evlərdə yerləşdirilirdi. Yardım (İanə) komissiyası -  Bu komissiya yosullar üçün 
yardım toplamaqla məşğul olur, bu məqsədlə varlılardan böyük məbləğdə pullar 
alırdı. 
Xiyabani  bu  qurumların  işinə  şəxsən  nəzarət  edir  və  vəzifəsini  pis  yerinə 
yetirən  şəxslərin  adlarını  «Təcəddüd»  qəzetində  dərc  etdirirdi.  Qəzetdə 
həmçinin bütün qurumların statistik hesabatları nəşr olunurdu. Xiyabani rəsmən 
iqtidarda  deyildi,  amma  Azərbaycanda  hər  şeyi  nəzarətində  saxlayırdı.  Bir    ilə  
yaxın  davam  bu  dövr  ərzində  Azərbaycan  faktiki  olaraq  ADP  tərəfindən  idarə 
olunmuşdur» (75, 2006, 29-30). 
1917-ci  ildə  Azərbaycandakı  milli-azadlıq  hərəkatına  rəhbərlik  edən 
Ş.M.Xiyabani hələ Məşrutə inqilabı zamanı həmişə ön cərgədə idi. Xiyabaninin 
siyasi  həyatı  Məşrutə  inqilabı  ilə  başlamışdır.  O,  silahlı  şəkildə  səngərləri 
dolaşıb  mücahidləri  maarifləndirmək  və  ruhlandırmaqla  məşğul  olmuşdu. 
«Xiyabani»  ləqəbini  də  Təbrizin  məşhur  Xiyaban  məhəlləsində  səngər 
vuruşlarında  böyük  cəsarətlə  döyüşdüyünə  görə  almışdı.  İstər  hərbi,  istərsə  də 
diplomatik  məsələlərin  həllində  əsas  simalardan  biri  olan  Xiyabani  məhz  bu 
illərdə ağıllı, tədbirli bir strateg və görkəmli bir dövlət xadimi kimi yetişdi. 
1920-ci  il  aprelin  7-də  Ş.M.Xiyabaninin  rəhbərlik  etdiyi  silahlı  üsyan 
Təbrizdə  qələbə  çaldı.  Güney  Azərbaycan  Azadistan  (Azadlıq  ölkəsi) 

 
82 
adlandırıldı. 
Milli  hökumət  təqribən  5  ay  müddətində  bir  sıra  iqtisadi,  mədəni-ictimai 
tədbirlər  həyata  keçirdi.  Bəzi    kəndlərdə  dövlət  torpaqları  kəndlilər  arasında 
bölüşdürüldü, məktəblər, xəstəxana, xalça fabriki və s. açıldı. 
Xiyabani milli hökumət başçısı olduğu az müddət ərzində Təbrizdə bir çox 
islahatlar  aparmağa  başladı.  O,  jandarm  təşkilatını  genişləndirərək  öz  başçılığı 
ilə  Milli  Qvardiya  yaratdı.  Məşhur    azərbaycanlı  maarifpərvər  Əbülqasım 
Füyuzatı    maarif    rəisi  təyin  etdi.  Məhəmmədiyə  və  «Hikmət»  adlı  iki  qadın 
məktəbi  açdı.  Məktəblərdə  təhsilin  Azərbaycan  dilində  keçirilməsinə  göstəriş 
verdi.  Bakıdan  «İttahadiyeyi-iraniyan»  məktəbindən  bir  neçə  müəllim  çağırdı. 
Xiyabani  əyalətdə  əmin-amanlığın  bərpa  edilməsinə  çox  əhəmiyyət  verirdi. 
Təbrizə  gələn  xaricilər  Xiyabani  Milli  hökumətin  başçısı  olduğu  zaman 
əyalətdəki  yüksək  idarəçilik  və  nizam-intizam  haqqında  danışırdılar.  Bütün 
idarə işləri, nəşriyyat, mitinqlər və çıxışlar Azərbaycan türkcəsində aparılırdı. 
Xiyabaninin  üzərində  xüsusi  dayandığı  problemlərdən  biri  də  Azadistanda 
qadınların  ictimai  həyatda  iştirakı  məsələsi  idi.  Onun  bir  sıra  məqalələri 
«Dünyanın  məşhur  qadınları»,  «Dünya  qadınlarının  tərəqqisi»,  «Bizim 
qadınlarımız»,  «Sabahkı  anlarımız»  və  s.)  və  nitqləri  məhz  bu    mühüm 
problemə toxunulurdu. Məsələn o deyirdi, «qadınlarımızın ölkə müqəddəratında 
və  demokratiyanın  gələcəyinə  böyük  payları  vardır.  Qadınlarımız  öz  səy  və 
qeyrətlərini,  qüvvət  və  qüdrətlərini  vətənin  və  xalqın  xeyrinə  işlərə  sərf 
etməlidir»  (18,  196).  Təbrizdə  Xiyabaninin  təşəbbüsü  ilə  pulsuz  iki  qız 
məktəbinin açılması da bu yolda atılan ilk addımlardan idi.  
Təbrizdə  Xiyabaninin  redaktorluğu  ilə  nəşr  olunan  «Təcəddüd»  qəzeti, 
M.T.Rifətin  başçılığı  ilə  çap  olunan  «Azadistan»  jurnalı,  Tehranda  Mirzadə 
Eşqinin müdiriyyəti ilə nəşr olunan «Qərne Bıstom» («XX əsr»),  Kirmanşahda 
Əbülqasım  Lahutinin  rəhbərliyi  ilə  çıxan  «Bisutun»  Kirmanda  Əhməd  xan 
Ruhinin  redaktorluğu  ilə  nəşr  olunan  «Ədəb»  kimi  demokratik  ruhlu  mətbu 
orqanları,  xalqı ictimai-siyasi mübarizəyə həvəsləndirən mütərəqqi məfkurələri 
və eyni zamanda ölkədə baş verən milli-azadlıq hərəkatının əsas ideyasını təbliğ 

 
83 
edirdilər. 
Azərbaycan  xalqının  hüquqları  və  Azərbaycanın  milli  istiqlal  məsələsi 
onun  fəaliyyətinin  özəyini  təşkil  edirdi.  İstər  meydanlarda  və  ali  məclislərdə 
söylədiyi  nitqlərdə,  istərsə  də  yazdığı  məqalələrdə  Xiyabaninin  müasirlərinin 
xatirələrindən  məlum  olur  ki,  gözəl  natiqlik  qabiliyyətinə  malik  olan  Xiyabani 
öz  nitqlərinin  hamısını  başa  düşəcəyi  sadə  və  anlaşıqlı  Azərbaycan  dilində 
söyləmiş,  sonra  bu  nitqlərin  çox  hissəsi  Tağı  xan  Rifət  tərəfindən  fars  dilinə 
çevrilərək «Təcəddüd» qəzetində dərc edilmişdir. Qəzetdəki yazılarda Xiyabani 
Azərbaycan  xalqının  hüquqlarını  göstərir,  onun  milli  istiqlaliyyət  məsələsinə 
toxunurdu.  
«Təcəddüd»  qəzetinin  24-cü  sayındakı    «Azərbaycan»  başlıqlı  məqalədə 
Azərbaycan  xalqının  tarixi  qəhrəmanlıqlarını  xatırladır,  oxucularında 
vətənpərvərlik  duyğuları  oyadaraq  oğullarını  istiqlal  mücadiləsinə  səsləyirdi: 
«Qırğınlar, soyğunlar, zülm və işgəncələr Azərbaycandakı istiqlaliyyət hərəkatı 
və azadlıq tələblərini məhv edə bilməyəcəkdir». 
Ey Azərbaycan, ey demokratik Azərbaycan, başını qaldır! 
…Zülm,  işgəncə,  əzab,  müsibət,  dar  ağacları  zəncir  və  zindanlar  möhkəm 
olsalar  da,  sənin  istiqamət  və    mətanətinin  qarşısında  bir-bir  əzilib  məhv  oldu. 
Təhdidlər,  hücum  və    əziyyətlər,  mühasirə  və  qırğınlar  səni  parça-parça  edib 
altını üstünə çevirdi. Lakin məğlub edə bilmədi. 
 «Təcəddüd»  qəzeti  1917-ci  ilin  aprel  ayından  nəşrə  başlamışdı.  Şeyx 
Məhəmməd  Xiyabaninin  inqilabi-fəlsəfi  görüşlərini  əks  etdirən  «Təcəddüd» 
qəzetinin müəyyən mərhələdə nömrələri ayrı-ayrı şəxslərin redaktorluğu ilə çap 
olunmuşdur.  Məsələn,  1-ci  saydan  58-ci-yə  qədər  Əbülqasım  Füyuzatın,  59-cu 
sayından 86-cıya qədər Tağı xan Rifətin, 87-ci №-dən 136-cı №-yə qədər Mirzə 
Əbülfəttah Ələvinin, 137-ci saydan 208-ciyə qədər isə Ş.M.Xiyabaninin şəxsən 
özünün  redaktorluğu  ilə  nəşr  olunmuşdur.  Ayrı-ayrı  vaxtlarda  başqa-başqa 
adamların  redaktorluğu  ilə  çap  olunmasına  baxmayaraq,  qəzet  şeyxin  özünün 
nəzarəti altında çıxmış və əsasən onun ideyalarını təbliğ etmişdir. Qəzetin əsas 
mündəricəsini  azadlıq,  bərabərlik,  elmin  təbliği  təşkil  edirdi.  «Təcəddüd»  İran 

 
84 
tarixində  birinci  dəfə  olaraq  milli  məsələlər  barədə  müstəqil  və  ardıcıl  şəkildə 
bəhs açırdı (27, 63). 
Qəzetin  ilk  sayında  dərc  olunan  «İran  və  Rusiya»  adlı  məqalədə  keçmiş 
Rusiya  ilə  çağdaş  Rusiya  müqayisə  edilir  və  xalqı  Rusiyaya  yeni  münasibət 
bəsləməyə səsləyirdi. 
Ş.M.Xiyabaninin başçılığı ilə Cənubi Azərbaycanda başlayan hərəkat yeni 
bir  cərəyanın  əsasını  qoydu  –  demokratiya  qanunları  ilə  idarə  olunan  azad 
dövlət və xalqa milli haqlarının verilməsi. 
Qəzetin  ilk  saylarından  birində  dərc  etdirdiyi  «Həqiqət  nur  saçacaqdır» 
başlıqlı  məqaləsində  Ş.M.Xiyabani  yazırdı:  «Artıq  Məşrutə  qanunlarını  icra 
etmək  vaxtı  gəlib  çatmışdır.  Həqiqəti  açıq  demək  lazımdır».  Xiyabani  Məşrutə 
qanununa uyğun seçkilərin həyata keçirilməsini tələb edirdi. 
«O vaxt çatmışdır ki, sən ibrətamiz mənzərə qarşısında bir dəqiqə dayanıb, 
fikirləşəsən… 
Əgər  sən  həmin  inqilab  və  mübarizənin  vücuduna  maddi  qüvvə  vermiş 
demokratik Azərbaycansansa, əgər  məşrutənin xəmirini yoğurmuş və bərkitmiş 
qan  sənin  damarlarında  axırsa,  vətəndə  gedən  islah  və  təmir  dövrəsinə  hazır 
olub özündə səy və çalışqanlıq taparsan. 
Pozmaq, dağıtmaq asandır. İndi təmir, bərpa və abadlaşdırma zamanıdır. 
İstibdad  əleyhinə  qiyam,  əcnəbi  istilasına  qarşı  müqavimət,  pozğun  daxili 
ünsürlərlə mübarizədə şücaət və qeyrət, həmiyyət və istiqamət tələb olunur. 
Bunların  hamısı  pak  övladların  vücudunda  vardır.  Budur,  artıq  keçmişin 
zəhmətlərindən  istifadə  dövrü  gəlib  çatmışdır.  Keçmişin  xarabaları  üzərində 
gələcəyin sarayları yüksəlməlidir. 
Bu  sarayların  yüksəlməsi  fikir  və  düşüncə  tələb  edir.  Uzağı  görən  uzağı 
düşünən  fikir  ağıllı  və  tədbirli  fikir.  Yaradıcı  və  canlandırıcı  fikir.  Tətbiq  və 
icraedici  düşüncə,  islah  edib  intizam  yaradan  fikir.  Səbr  və  sübat,  yenilik, 
dissiplin  və  təşkilat,  ayıqlıq,  ümidvarlıq  və  fədakarlıq  tələb  edən  fikirlər 
olmalıdır. 
Bəli, fədakarlıq və həmişə fədakarlıq! 

 
85 
Heç vaxt yorğunluğa və yasa qapılmamalı. Heç vaxt! 
…Ey  əziz  Azərbaycan,  sən  bir  iti  gözsən  ki,  İran  səninlə  qərb 
mədəniyyətinə  baxır.  Sən  bir  həssas  və  mütəəssir  olan  ürəksən  ki,  bu  vətən 
dünya işığını səninlə hiss edir. 
Ey  anamız  Azərbaycan,  sən  bu  ümidləri  doğrult,  başını  yuxarı  tut,  yaşa! 
Həmişəlik yaşa!..» (106, №24). 
Xiyabani insana nikbin ruh aşılayan ədəbiyyatı, mədəniyyətin tərəfdarı idi. 
O  «Təcəddüd»  qəzetinin  55-ci  sayında  yazırdı:  «Bizə  qəm  və  kədər  gətirən 
ədəbiyyat  və  musiqi,  mərsiyə  ədəbiyyatı  və    növhələr  lazım  deyil.  Azərbaycan 
xalqına  kədər  lazım  deyil.  Rədd  olsun  qəm  və  kədər.  Yaşasın  şad  və  bəşşaş 
üzlər (106, 1917, 55). 
«Təcəddüd»ün bəzi nömrələrində Azərbaycan dilində də yazılar çıxırdı. Bu 
qism  yazılardan nəzəri cəlb edənlərdən biri də «Azərbaycan himni» idi. 
Yetdi  yenə iqbalımız 
Hasil oldu amalımız, 
Nə rövşən istiqbalımız! 
Yaşasın hürriyyət!.. 
 
Qardaşlarım, qeyrət edin, 
Təhil üçün himmət edin, 
Nə vaxta din! İbrət edin. 
Kəsbü şərəf rüfət edin,   
 
Yaşasın hürriyyət!.. 
 
Əxzi-hünər, kəsbi-fünun, 
İnsana vacibdir bütün, 
Sanma fünunu sən cünun, 
Bu etiqadı bil zəbun, 
Yaşasın hürriyyət!.. (106, №24) 
Şeirdəki  bir  sıra  qəliz  misraları  nəzərə  almasaq,  demək  olar  ki,  o,  əsasən, 

 
86 
Azərbaycan  xalq  şeiri  üslubunda  yazılmış,  xalqın  başa  düşəcəyi  fikirləri  ifadə  
etmişdir. 
Ş.M.Xiyabaninin nitqləri və məqalələri həm siyasi publisistikanın, həm də 
bədii nəsrin ən bariz nümunələrindən sayıla bilər. Bu yazılar istər məzmun, istər 
əhatə  dairəsi,  istər  forma  xüsusiyyətlərinə  və  istərsə  də  bədii  keyfiyyətlərinə 
görə    Cənubi  Azərbaycan  ədəbiyyatı  və  dövrü  mətbuatının  yüksək  zirvəsinə 
qalxmışdır (27,  66). 
Ş.M.Xiyabaninin  rəhbərliyi  ilə  yaranmış  Xiyabani  hərəkatı    və  mətbu 
orqanı «Təcəddüd» qəzeti ictimai fikir sahəsində olduğu kimi, ədəbiyyatda həm 
forma, həm də məzmununda yenilik yaratmışdır. 
Açıq    meydanlarda  və  ali  məclislərdə  söylənən  şifahi  nitqin  gözəl 
nümunələri  olan  «Təcəddüd»  qəzetində  çıxan,  kamil  məzmunlu  və  üslublu 
məqalələri  hər  iki  Azərbaycanda  çağdaş  ədəbi  publisistikanın  klassik 
nümunələridir (29, 706). 
Təbrizdə  Gənclər  Təşkilatının orqanı kimi  nəşr  edilən  «Azadistan»  jurnalı 
ayda  iki  dəfə  çıxır,  yazı  və  illüstrasiyalar  16  səhifədə  yerləşdirilirdi.  Öz 
səhifələrində  mədəniyyət,  anadilli  ədəbiyyat,  istiqlal  məsələlərinə  geniş  yer 
ayırırdı.  Həmçinin  qadın  azadlığı,  təlim-tərbiyə  üsulları  haqda  elmi  və  fəlsəfi 
yazılar çap edirdi. 
Qəzetin  redaktoru  Tağı  Rifət  idi.  Ş.M.Xiyabani  «Azadistan»  jurnalında 
adətən Y.Külahi imzası ilə çıxış edirdi. 
Tarixdən  məlum  olduğu  kimi,  1918-ci  ilin  aprelində  Güney  Azərbaycana 
türk  hərbi  hissələri  daxil  olmuşdu.  Qeyd  etmək  yerinə  düşər  ki,  1918-ci  ilin 
əvvəllərində  rus  ordusunun  Güney  Azərbaycanı  istila  etməsindən  istifadə  edən 
erməni  quldurları  hərbi  ordu  təşkil  edib  Maku,  Xoy  və  Urmiya  şəhərlərində 
soyqırımı  törətmişdilər.  Ermənilərin  Urmiyədə  törətdikləri  vəhşiliklərin  heç 
zaman  acı  xatirələrdən  silinməyəcəyini  qeyd  edən  tarixçi  Əhməd  Kəsrəvi 
yazırdı  ki,  əhali  aylarla  əzab-əziyyət  çəkdikdən  sonra  Osmanlı  Ordusunun 
gəlməsi  ilə  özlərini  azad  hiss  edib,  qadınlar  və  kişilər  şəhərdən  kənara  çıxıb, 
Osmanlı  Ordusunu  qarşıladılar.  Özləri  bilmirdilər,  ağlasınlar,  ya  sevinsinzər» 

 
87 
(62, 760). 
Türklər qətllərə və habelə ölkədəki sol qüvvələr tərəfindən varlı və hakim 
dairələrin evlərinin yağmalanmasına son qoydular. 
 Türklərin  gəlişi    ilə  vilayətdə  milli  əhval-ruhiyyəli  dairələrin  fəaliyyəti 
canlanmışdı.  Təbrizdə  və  Urmiyada  türklər  islamçı  təşkilat  olan  «İttihadi-
islam»ın  şöbəsini  yaratmışdılar.  Onlar  həmçinin  Azərbaycan  dilində 
«Azərbaycan»  qəzetinin  nəşrini  təşkil  etmişdilər.  Qəzetin  redaktoru  gənc 
müəllim,  şair,  təbrizli  Tağı  Rüfət  idi.  Qəzet  türkçülük  ideyasının  təbliğinə 
xidmət  edirdi.  Bu  mətbu  orqanın  səhifələrində  türklər,  farslar,  İran  və  Turan, 
Azərbaycanın qədimdən türk ölkəsi olması haqqında yazılar dərc edilirdi. 
Urmiya şəhərində isə tədrisin Azərbaycan türkcəsində aparıldığı məktəblər 
açılmışdı.  Məktəbdə  şəhərin  savadlı  ziyalıları  və  türk  zabitləri  dərs  deyirdilər. 
Məktəbdə Urmiya uşaqları və gənclərinə onların türk olduqları təlqin edilir, fars 
dili xarici dil kimi tədris edilirdi. Təbrizdə nəşr edilən «Azərbaycan» qəzeti və 
Urmiyadakı türk məktəbi türk birliyi ideologiyasının yayıçıları və Azərbaycanın 
türkçülük əsasında milli şüurunun dərinləşməsi və genişlənməsi vasitəsi idi (41, 
72). 
Tağı  Rifət  istedadlı  şair  olmaqla  yanaşı,  görkəmli  ədəbiyyatşünas  və 
jurnalist idi. 
T.Rifət  1890-cı  ildə  Təbrizdə  doğulmuşdu.  Təhsilini  əvvəlcə  Təbrizdə, 
sonra  isə  İstanbulda  almışdır.  Türkiyədə  olarkən  türk  və  fransız  dillərini 
mükəmməl öyrənir. Aradan bir az keçəndən sonra gənc Rifət fars dilində olduğu 
kimi türk və fransız dillərində də şeirlər yazır. 
T.Rifət  Türkiyənin  Trabzon  şəhərində  iranlı  uşaqların  təhsil  aldığı  
«Nasiri»  məktəbində  bir  neçə  il  müdir  işləyir.  Birinci  Dünya  müharibəsi 
başlayanda isə yenidən vətənə qayıdır və Təbriz məktəblərində fransız dilindən 
dərs deyir, müəllimlik fəaliyyətini davam etdirirdi. Bu dövrdə onu xalqın milli-
azadlıq hərəkatı çox düşündürürdü. 
Şeyx  Məhəmməd  Xiyabaninin  redaktorluğu  ilə  çıxan  «Təcəddüd» 
qəzetində  əməkdaşlıq  edən  T.Rifət  sonradan  qəzetin  baş  katibi  vəzifəsində 

 
88 
işləyir.  Eyni  zamanda  demokratik  hərəkatın  başçısı  Ş.M.Xiyabaninin  yaxın 
köməkçisi  və  həmkarı  olur.  Bu  ona  geniş  imkanlar  yaradır.  O,  «Təcəddüd»də, 
«Azadistan» jurnalında açıq imza ilə və ya «Femina» təxəllüsü ilə dərc etdirdiyi 
şeirləri,  eyni  zamanda  dərin  məzmunlu  məqalələri  ilə  milli-azadlıq  hərəkatına 
yaxından kömək göstərir. 
Təqi Rifət 90 il öncə «Təcəddüd» qəzetində (1917,  №43) yazdığı «Təkrar 
və  təshih»  adlı  məqaləsində  bu  gün  yaşadığımız  huquqi  dövlətdə  çox  aktual 
olan  məsələdən  –  seçkinin  əhəmiyyətindən  və onun  hər bir  vətəndaşın ictimai-
siyasi  müqəddəratında  oynadığı  rolundan  danışaraq  yazırdı:  «Öz  seçəcəyimiz 
şəxsə  məcburi  olaraq  verdiyimiz  rəy  bizim  azadlığımızın  sərhədini 
məhdudlaşdıracaqdır,  yəni  səsimizi  verib  qurtardıqdan  sonra  azadlığımız  da 
müstəqim  mülkiyyətimizdən çıxır; yəni güllə atıldı və onu qaytarmaq  mümkün 
deyildir. Əziz vətənimizin həyatı və ya ölümü o bir səsə bağlıdır…» (106, 1917, 
43). 
Yazıdan görüdüyü kimi T.Rifət əhalini səsvermədə həddindən artıq ayıq və 
sayıq olmağa çağırırdı. 
Rifət Təbrizi şeirin  köhnəlmiş formalarını saxlayan, hər cür  yeniliyə qarşı 
çıxan  mühafizəkarlara,  xüsusən  Məhəmməd  Tahir  Baharın  başçılıq  etdiyi 
«Daneşkəde» ədəbi jurnalının mövqeyinə qarşı kəskin mübarizə aparır (9, II c., 
162).  İşlədiyi  «Təcəddüd»  qəzetində  və  «Azadistan»  jurnalında    «Daneşkəde» 
jurnalı ilə elmi-ədəbi mübahisə edirdi. 
Poetik  yaradıcılıqda  XX  əsrin  zövq  və  tələblərini  800-1000  il  bundan 
əvvələ  aparıb  çıxarmaq  istəyən  daneşkədeçilərə  müraciətlə  Təri  Rifət  yazırdı: 
«Siz,  XX  əsrin  sistemi  ilə  Təxt-e  Cəmşidin  uçuqlarını  yamayıb  bitişdirə 
bilməyəcəksiniz,  bunun  üçün  siz  yenidən  həmin  dövrə,  həmin  üsluba 
qayıtmalısınız, ən yaxşı halda siz ancaq keçmişi təqlid edəcəksiniz, halbuki şair 
orijinal  olmalıdır,  təqlidçi  yox.  Siz  dünən  üçün  deyil,  sabah  üçün  şeir  yazın, 
bədii əsərlər yaradın» (58, 147). 
Rifət  Təbrizi  ədəbiyyatın  yeniləşməsini  xalqın  ictimai  fəaliyyətinin  bir 
hissəsi hesab edir və göstərir ki, ədəbiyyatın yeniləşməsi ədəbi inqilabdır, ədəbi 

 
89 
inqilab  isə  bir  xalqın  ictimai-siyasi  əhvali-ruhiyyəsi,  onun  fəaliyyəti  ilə  sıx 
surətdə əlaqədardır. 
Təqi  Rifət  «ədəbiyyatın  yeniləşməsi»  deyəndə  bayağı  yeniləşməni,  yeni 
mövzu və ideyaların köhnə forma, üslub və çeynənmiş bədii ifadə vasitələri ilə 
tərənnümünü  nəzərdə  tutmurdu.  Məşrutə  hərəkatı  ilə  ədəbiyyata,  xüsusilə 
poeziyaya  gəlmiş  yeni  fikirlərin  tərənnümü  yeni  üslub,  yeni  forma,  yeni  bədii 
ifadə vasitələri tələb edirdi. 
Təqi Rifət yazırdı: «Bizim ədəbiyyatımız özünün başlıca vəzifələrindən, öz 
mənbəyindən  uzaq  düşmüş,  kiçik  və  xırda  məsələlərin  tərənnümündə  donub 
qalmışdır.  Ədəbiyyatımızın  qarşısında  durğunluğu  qoruyub  saxlamağa  çalışan 
bir sədd çəkilmişdir. Bizim vəzifəmiz həmin səddə və donuqluğa zərbə endirib 
onu dağıtmaqdan, ədəbiyyatımızı əsarət zəncirindən qurtarmaqdan ibarətdir». 
Təqi Rifət İranda poeziyanı yeniləşdirmək, həm də onu mətn, forma, üslub 
və  dil  cəhətdən  yeniləşdirmək  haqqında  «Təcəddüd»  və  «Azadistan»da  bir-
birinin ardınca məqalələr yazıb dərc etdirirdi. 
Tanınmış  şair  «Həbib  Sahir  məktəbdə  fransız  dili  müəllimi  olmuş  Təqi 
Rifət haqqında yazırdı ki: «biz sonralar bildik ki, bizim gənc müəllimimiz həm 
də  şair  idi,  o  İranda  yeni  şeirin  bünövrəsini  qoydu  və    getdi…  İkinci  dünya 
savaşı başlayarkən Nima Yuşic adlı bir gənc mazandaranlı şair farsca azad şeir 
yazmağa  başladı.  Əfsuslar  olsun  ki,  hələ  bir  çoxları  Təqi  Rifəti  deyil,  Nima 
Yuşici yeni şeirin elçisi sayırlar (90, 1982, №2,6). Uzun illər Güneydə Yazarlar 
Birliyinə  rəhbərlik  edən  tək  şair  deyil,  həm  də  tənqidçi,  publisist  və  tərcüməçi 
kimi tanınan Həbib Sahirin hələ ötən əsrin ortalarında söylədiyi və bu gündə bir 
çox  şərqşünas  alimlərin  mübahisə  obyektinə  çevrildiyi  bu  fikir  öz  aktuallığını 
saxlayır. 
Xatırlamaq  yerinə  düşər  ki,  Türkiyədə  təhsil  alan  və  çağdaş  türk 
ədəbiyyatının  pərəstişkarı  olub,  o  cümlədən  «Sərvəti-fünun»  ədəbi  məktəbinin 
İranda  davamçısı  olan  Təqı  Pifət  həm  forma,  həm  də  məzmun  cəhətdən 
yeniləşdirmək,  dili  sadələşdirmək,  Şərq  motivlərini  və  poetik  sistemini 
dəyişdirmək  və  s.  kimi  ədəbi  məramı  qarşısına  məqsəd  qoymuşdu.  Çalışdığı 

 
90 
«Təcəddüd» qəzetində özünə həmfikir və məsləkdaşlar tapmışdı. 
Beləliklə,  İranda  yeni  şeirin  təməli  «Təcəddüd»  qəzetin  ətrafına  toplaşan 
Təqı  Rifət,  Cəfər  Xamneyi,  Şəms  Kəsmai  kimi  Azərbaycan  şairləri  tərəfindən  
qoyulmuşdur (76, 1980, №3). 
Bununla  ədəbiyyatın  həm  forma,  həm  də  məzmunda  təcəddüd  yaranmış, 
sərbəst şeirin əsası qoyulmuşdur. 
Cənubi  Azərbaycan  şairlərinin  fars  poeziyasına  gətirdikləri  bu  yeniliklər 
söz yox ki, göydəndüşmə, əlaqəsiz və mücərrəd deyildi və bu yeniliklər Avropa 
ölkələrində  XIX  əsrdən  başlayaraq  davam  edib  gələn  ədəbi  yeniləşmə 
prosesinin nəticəsi idi. İstər Təqi Rifətin, istərsə də Cəfər Xamneinin yazdıqları 
şeirlərin  forması  ancaq  İran  poeziya  üçün  yeni  idi,  belə  formalı  şeirlər  türk 
poeziyasında  Əbdülhəqq  Hamidin,  Tofiq  Fikrətin,  Rza  Tofikin,  Azərbaycan 
poeziyasında  Hüseyn  Cavidin,  Abbas  Səhhətin,  Məhəmməd  Hadinin 
yaradıcılığında vardır. Təqi Rifət, Cəfər Xamneyi və b. görünür, həmin şairlərin 
poetik sənətkarlığından faydalanmışlar (7, 1976, 3). 
1920-ci  ilin  sentyabr  ayında  İran  hökuməti  tərəfindən  zor  və  silah  gücünə 
Güney  Azərbaycanda  «Azadistan  dövləti»  və  onun  lideri  Ş.M.Xiyabani  qətlə 
yetirildi.  Bundan  sonra  Güney  Azərbaycanın  bir  çox  bölgələrində  Xiyabani 
tərəfdarlarının,  Təbrizdə  Lahutinin  Kəleybərdə  Qiyaminin,  Səlmasda 
«Yenilməz  alay»  üsyanları  baş  verdi.  Şah  rejiminə  qarşı  narazılıq,  hətta  hərbi 
qoşunu  da  bürümüşdü.  Azərbaycanda  jandarm  zabiti  olan  görkəmli  şair 
Əbülqasim  Lahutinin  rəhbərliyi  ilə  1922-ci  ilin  fevralında  Təbrizdə 
jandarmların üsyanı baş vermişdi. 
Lakin  20-ci  illərin  əvvəllərində  İran  kazak  briqadası  zabiti  Rza  xanın 
ölkənin  siyasi  səhnəsində  görünməsi  Güney  Azərbaycanının  siyasi  durumunda 
daha  kəskin  gərginliklər  yaratdı.  Əvvəlcə  hərbi  nazir  (1921),  sonra  baş  nazir 
(1923)  olan  və  bununla  hərbi  və  mülki  hakimiyyəti  öz  əslində  cəmləyən  Rza 
xan, ölkənin müxtəlif yerlərində 1921-1922-ci illərdə hələ də davam edən milli 
azadlıq  hərəkatların  və  onun  hərbi  qüvvələri  mərkəzləşdirmə  tədbirlərinə  qarşı 
baş verən çıxışları o sıradan Təbrizdə Lahuti üsyanını kazak dəstələri vasitəsilə 

 
91 
özünəməxsus qərradlıqla  yatırtdı (18, 200). 
Rza  xan  uzun  illər  müxtəlif  qruplaşmalarda  iştirak  etmiş,  bir  çox 
rəqiblərini  aradan  götürməklə  hakimiyyət  başına  keçməyə  yol  açmışdı.  Xalq 
ondan  narazı  idi,  çünki  demokratik  qüvvələrin  aradan  götürülməsində  şəxsən 
iştirakı ona qarşı nifrət yaratmışdı. 
Rza  xan  uzun  illər  ölkədə  şahlıq  edən  Qacar  sülaləsinə  son  qoymaq  üçün 
bütün  hiylə  və  bacarığını  işə  salıb  bir  çox  planları,  o  cümlədən  respublika 
şüarını  ortaya  atmışdı.  «O  zamankı  qəzetlər  Əhməd  şahın  əleyhinə  məqalələr 
dərc  edir,  hətta  «Sitareyi-İran»  şahın  karikaturasını  çəkir  və  yazır  ki,  Əhməd 
şah heç zaman ölkəyə şahlıq etməmiş və ondan bizə şah olmaz (27, 95). 
Bunun    əksinə  olaraq  başqa  bir  mətbu  orqanı  Rza  xanı  ifşa  edir.  Belə  ki, 
Rza  xanın  yalançı  «respublika»  şüarı  irəli  sürüləndə  öz  çıxışları  ilə  müxalifət 
mövqeyində  olan  Mirzəzadə  Eşqi  ortalığa  atılan  şüarın  mahiyyətini  hiss 
etdiyindən  redaktoru  olduğu  «Qərni  bustom»  (XX  əsr)  adlı  həftəlik  qəzetində 
kəskin  bir  məqalə  dərc  etdirir  və  «respublika»  tərəfdarlarının  karikaturasını 
verir. Dövlət dərhal qəzetin həmin nömrəsini müsadirə etmiş, redaktor isə həbs 
olunmuşdu (27, 97). 
Mərkəzləşmiş dövlət yaratmaq adı altında əslində hərbi diktatura quruluşu 
yaratmış  Rza  xan  1924-cü  illərdə  İranda  qondarma  «respublika  hərəkatı» 
zamanı  ölkənin,  xüsusilə  Azərbaycan  əyalətinin  inqilabi  əhvalından 
özünəməxsus üsullarla bəhrələnməklə, 1925-ci ilin sonlarında Qacar sülaləsinin 
dağılmasına və məharətlə hazırlanmış «ssenari» əsasında özünün İranın irsi şahı 
elan edilməsinə nail oldu (18, 200). 
*** 
Rza  xan  hökumətin  Mərkəzləşmə  siyasətinin  ideologiyasını  hazırlayırdı. 
İlk növbədə İran əhalisini vahid etnik birlik elan etmək lazım gəlirdi.  
Bu  elmi  cəhətcə  1921-ci  ildə  Berlin  şəhərində  Kazımzadənin  «İranşəhr» 
adlı  jurnalının  fəaliyyətində  geniş  əks  olunurdu.  İlk  dəfə  «Fars  ədəbiyyatı 
tarixi»  kitabını  yazan  əslən  azərbaycanlı  Şəfəq  Rzazadə,  onun  qələm  dostu  və 

 
92 
soydaşı  K.Kazımzadə  sübut  etməyə  çalışırdılar  ki,  azərbaycanlılar  mənşəcə 
farsdırlar, türk dili onlara zorla qəbul etdirilib. 
Paniranistlərin  fəal  ideoloqlarından  biri  Mahmud  Əfşar  (yenə  də 
azərbaycanlı  –  P.M)  1925-ci  ildə  Tehranda  «Ayəndə»  («Gələcək»)  jurnalını 
nəşr  edir.  Birinci  sayda  milli  birlik  və  müstəqilliyi  əldə  bayraq  tutaraq  İranın 
qeyri-fars  xalqlarının  tezliklə  assimlyasiya  olunması  ətrafında  çıxış  edir.  Onun 
fikrincə dil cəhətdən milli yekcinsliyə nail olmaq üçün ibtidai məktəblərdə pan 
farsizm təəsübü ilə yazılmış İran tarixinə geniş yer vermək və milli rayonlarda, 
xüsusilə  Azərbaycan  və  Xuzistanda  farsca  ucuz  kitabçalar  və  hökumət 
qəzetlərini  nəşr  etmək  lazımdır.  Bundan  əlavə  o  qeyri-fars  xalqları  fars 
rayonlarına köçürmək, qeyri-fars toponimlərini, farsla əvəz etmək, ordu, dövlət 
idarələri və məhkəmələrdə qeyri-fars dilini qadağan etməyi məsləhət görürdü. 
Hər  iki  müəllifin  milliyyət  və  milli  birliyə  aid  ideyaları  üst-üstə  düşürdü. 
Bu  ideyanı  «sapı  özümüzdən  olan  baltalar»  (İ.Şıxlı)  –  Ə.Kəsrəvi,  T.Ərani, 
M.Qənizadə də müdafiə edirdi. İranın milli birliyinin azərbaycanlı baş ideoloqu 
Ə.Kəsrəvi  bir  az  da  irəli  gedərək  M.Əfşarın  proqramının  məntiqiliyini  elmi 
cəhətdən əsaslandırmağa çalışmışdı. 
Bu siyasətin «nəzəri əsası» S.Ə.Kəsrəvinin 1925-ci ildə yazılmış «Azəri və 
ya  Azərbaycanın  əski  dili»  daha  sonra  iki  başqa  kitabçasında  hazırlamışdı.  Bu 
qondarma  nəzəriyyəyə  görə  guya  türklər  Azərbaycana  Səlcüqlular  dövründə 
gəlmiş və türklər buranın fars köklü yerli sakinlərinin əski farscasının bir qolu 
olan  azəri  dilini  aradan  çıxarmışlar.  Kəsrəvi  İran  ərazisində  yalnız  bir  dil-fars 
dilinin  olduğunu  iddia  etməklə,  hakim  Pəhləvi  sülaləsinə  İranda  yaşayan  və 
azlıqda  qalan  xalqların  ana  dilinin  qadağan  olunması  üçün  şərait  yaratmışdı. 
Əhməd  Kəsrəvi  kimilər  azərbaycanlıların  dilini  soy-kökünü  təhrif  etməklə 
kifayətlənməyib,  Arazın  ikiyə  böldüyü  xalqın  ayrı-ayrı  millətdən  olmasını  da 
iddia  edirdi.  O,  cızma-qara  yazılarında  Azərbaycan  xalqının  varlığını  inkar 
etməyə cəhd göstərirdi. Fars millətçiləri, indinin özündə də Azərbaycanın yerli 
sakinlərinin  kökcə  türk  olduqlarını  danır,  onların  dilcə  türkləşmiş  farslar 
(azərilər) olduğunu söyləyirlər. Buna görə də onlar türk, türk dilli yerinə İranda 

 
93 
ilk  dəfə  Kəsrəvinin  işlətdiyi  Azərbaycan  dili  və  ya  azəri  dili  anlayışlarını  irəli 
sürür.  Onu  da  qeyd  etmək  vacibdir  ki,  bu  millətçilərin  işlətdiyi  termin  Şimali 
Azərbaycanda  başa  düşdüyümüz  mənada  olmayıb,  Azərbaycanın  fars  köklü 
sakinlərinin dili – tat dili mənasındadır. 
Kəsrəvi  bu  nəzəriyyəyə  Avropa  tədqiqatçılarını  cəlb  etməyə  çalışsa  da, 
tezliklə  məşhur  şərqşünaslar  Kəsrəvinin  fikirləri  ilə  razılaşmayıb  onu  rədd 
etdilər.  Kəsrəvi  40-cı  illərdə  bu  fikrindən  imtina  etdi.  Azərbaycan  türklərinin 
soykökü  və  dili  tarixinin  saxtalaşdırılması  işi  sonralar  karənglər  enayətullalar 
kimi paniranist ideoloqlar tərəfindən davam etdirildi (39, 165). 
1921-1925-ci 
illərdə  Demokratik  hərəkatın  yatırılmasından  sonra 
Azərbaycanın Mərkəzə tabe etdirilməsi başlandı. Ş.M.Xiyabaninin rəhbərliyi ilə 
və  ondan  sonrakı  azərbaycanlıların  üsyanının  səbəblərindən  biri  də 
Azərbaycanda  yerlə  dövlət  orqanlarının  kütləvi  surətdə  farslaşdırılması 
siyasətinə qarşı olmuşdur. 
30-cu  illərin  əvvəllərində  İranda  yerləşən  assimilyasiya  siyasəti  haqqında 
«Peykar»  qəzeti  yazırdı  ki,  İranın  əhalisi  qeyri-fars  olan  geniş  rayonları, 
xüsusən  Azərbaycan,  Kürdüstan,  Ərəbistan  (Xuzistan)  bu  gün  də  hər  cür 
hüquqdan  məhrumdurlar.  Burada  yaşayan  uşaqlar  qeyri-ana  dilində  olan 
məktəblərdə  oxumağa  məcburdurlar.  Həmin  rayondan  məclisə  seçilmiş 
nümayəndənin  mandatı  fars  dilini  bilmirsə,  təsdiq  edilmir.  Bütün  dövlət 
məmurları  farslardan  təyin  olunurlar  və  onlar  bu  rayonların  əhalisinə  qul  kimi 
baxırlar.  Onların  ərizə  və  şikayətləri  mütləq  fars  dilində  tərtib  edilməli  və 
baxılmalıdır. Hüquq – mühafizə orlanları fars dilində tərtib olunmayan ərizələri 
qəbul  etmirlər,  bu  da  milliyyətcə  fars  olmayan  şəxslərin  qeyri-qanuni  surətdə 
məhkum olunmasına səbəb olur (99, 01.07.1931). 
30-cu illərin əvvəllərində Azərbaycan dilində kitab nəşri qadağan olunmuş 
və  Azərbaycan  dilində  olan  kitabları  yığıb  məhv  etmək  sahəsində  geniş 
kampaniya  başlamış,  Azərbaycan  dilinin  məktəblərdə,  idarələrdə  işlədilməsi 
qadağan edilmişdir (108, 1983, № 6, 51-52, 46). 

 
94 
Azərbaycan  dili  ilə  mübarizə  aparmaq  üçün  müxtəlif  üsullardan  istifadə 
edirdilər. Azərbaycanda mədəni abidələri sıradan çıxarmaq maarif ocaqlarına və 
s.  bu  kimi  yerlərə  fars  xadimlərinin  adını  vermək,  vilayətin  Azərbaycan 
toponimlərini  fars  toponimləri  ilə  əvəz  etmək,  yeni  doğulan  uşaqlara 
Azərbaycan antroponimləri verilməsini qadağan etmək və s. 
Nəhayət, 1932-33-cü ildə vilayətin inzibati ərazi bütövlüyünü, 1937-ci ildə 
isə  tarixi  adını  ləğv  etməyi  qərara  aldılar.    Azərbaycan  bir  başa  Tehrana  tabe 
olan  müstəqil  inzibati  rayonlara  Qərbi  və  Şərqi  Azərbaycana  bölündü,  1937-ci 
ildə  isə  Qərbi  və  Şərqi  Azərbaycan  3-cü  və  4-cü  ostanlar  adlanmağa  başladı. 
Həmin tədbir azərbaycanlıların  milli birliynə, xalqın özü haqqında bütöv tarixi 
təsəvvürünün qorunub saxlanmasına qarşı yönəlmişdi (41, 100-101). 
Beləliklə,  dövlətin  milli  siyasəti  Azərbaycanı  geridə  qalmış  əyalətə 
çevirmək,  azərbaycanlıları  hər  vasitə  ilə  assimlyasiya  etmək  məqsədini 
güdürdü. 
Çox  paradoksal  haldır  ki,  həmin  illərdə  fars  müəllifləri  azərbaycanlıların 
dili  və  mənşəyi  haqqında  heç  nə  yazmır,  onların  mənşəyini  sübut  etmirdilər. 
Fars  A.M.Şüştəri  özünün  «İran  –  namə»  əsərində  qədim  İranın  tarixi  haqqında 
Avropa  və  Amerika  tədqiqatları  əsasında  qeyd  edirdi  ki,  Azərbaycan  arilərin 
vətəni  yox  müstəmləkəsi  olmuşdur.  Bundan  əlavə  müəllif  tərəfindən  tərtib 
edilmiş  İran  dillərinin  siyahısında  S.Ə.Kəsrəvinin  kəşf    etdiyi  Azərbaycanın 
Azəri adlanan qədim dili göstərilməmişdi.  
Güney  Azərbaycanlılarının  milli  şüurunda  yaranma  və  inkişafına  ayrıca 
əsər  həsr  etmiş  V.Mustafayevə  görə  azərbaycanlıların    milli  şüurunun  inkişafı 
iki mərhələdən keçir: XIX əsrin axırlarından XX əsrin 20-ci illərinin ortalarına 
kimi, 20-ci illərin ortalarından 40-cı illərin əvvəllərinə kimi. 
Birinci  mərhələ  onunla  xarakterizə  olunur  ki,  əgər  azərbaycanlılar  əsasən 
etnik  şüura,  vətənpərvərlik  hissinə,  yüksək  siyasi  şüura  malik  idilərsə  və 
özlərini  Azərbaycan  türkləri  hesab  edirdilərsə,  azərbaycanlı  ziyalılar  əsasən 
azərbaycanlılarda  iranlılıq  oriyentasiyası  tərbiyə  etməyə  səy  edirdilər.  Əgər 
Azərbaycan  ziyalılarının  nümayəndələrinin  bəzilərində  iranizm  İran  təbəəliyi 

 
95 
mənası  daşıyırdısa,  digərlərində  etnik  çalar  kəsb  edərək,  fars  millətini  ifadə 
edən anlayış kimi qavranırdı (41, 134). 
Güney  Azərbaycanda  milli  şüur  və  özünüdərketmə  məsələlərini  araşdıran 
V.Mustafayev  haqlı  olaraq  belə  nəticəyə  gəlir  ki,  birinci  mərhələnin  sonuna 
yaxın  azərbaycanlılar  özlərini  Azərbaycan  türkü  hesab  edirdilər  və  bu  ideya 
ziyalıların  bir  hissəsi  tərəfindən  müdafiə  olunurdu,  lakin  ziyalıların  daha 
tanınmış və hakim dairələrə yaxın nümayəndələri azərbaycanlılara onların İran, 
ari  mənşəli  olmaları  fikrini  təlqin  etmək  üçün  geniş  ideoloji  kampaniya 
aparırdılar  
İkinci mərhələ XX əsrin 20-ci illərinin ortalarından Azərbaycan  millətinin 
məzlum millətə çevrilməsi ilə başlanır (41, 134). 
1925-ci  ildə  Rza  şah  Pəhləvi  hakimiyyət  başına  gəldikdən  sonra  onun 
yaratdığı dövlətə qarşı mübarizə aparan, onun mahiyyətini ifşa edən bütün İran 
qəzetləri  üzərində  polis  nəzarəti  qoyuldu.  Qəzet    redaktorları  heç  bir  məsələni 
polisin  icazəsi  olmadan  nəşr  edə  bilməzdi.  Dövlətlə  polis  bəzi  qəzet 
redaktorlarına  qarşı  olmazın  cəza  tədbirləri  görürdülər,  onları  zindanlara 
salırdılar.  20  il  ərzində  (1921-1941)  Azərbaycanda  nəşr  olunan  qəzet  və 
jurnalların sayı 20-dən artıq olmamışdır. 
Bu  illərdə  Təbrizdə  Əliəkbər  Pişva  tərəfindən  Azər  (1925)  M.Qənizadə 
Səlmasi  tərəfindən  «Doure-qədid»  («Yeni  dövr»),  (1926),  Bağır  Netaq 
tərəfindən  satirik  «Ənkəbut»  («Hörümçək»)  (1925),  «Şimal-Qərb»  (1928), 
Hacıxan 
Dadgəranın 
başçılığı 
ilə 
«fəryadi-Azərbaycan» 
(1927), 
Məhəmmədəmin ədibin rəhbərliyi ilə «Mahtab» (1937), Həbibulla xan Ağazadə 
tərəfindən  «Şahin»  (1929-1942),  Urmiyada  «İblağ»  (1933),  Əmir  Nəzmi 
Əfşarın  Rizaliyyə  (1930-1933)  qəzeti,  Ərdəbildə  Həsənağa  Hacı  Məhəmməd 
Hüseyn oğlunun redaktorluğu ilə Cövdət (1927) qəzeti nəşr olunurdu. 
1920-1940-cı  illərdə  İranda  baş  verən  siyasi-ictimai  hadisələr  o  dövrün 
ədəbiyyatına da təsir göstərərək öz əksini tapmışdı. Bu dövrdə İranda, xüsusilə 
Güney  Azərbaycanda  Rza  şahın  diktaturasının  bütün  demokratik  qüvvələrə,  o 
cümlədən ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərinə hücuma keçdiyi illər idi. 

 
96 
Bu  dövrün  azərbaycanca  yazılmış  nümunələrinə  yalnız  gizli  çap  olunmuş 
kitablarda və şah hökuməti yıxıldıqdan sonra işıq üzü görən jurnal, qəzet  kitab 
və digər nəşriyyələrdə rast gəlirik. 
*** 
Bildiyimiz  kimi,  Təbrizdə  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalının  8  sayı  çıxmışdı. 
1921-ci  ilin  fevral  ayında  nəşrə  başlayan  jurnalın  həmin  ayda  iki,  mart  ayında 
üç, aprel ayında iki, may ayında isə bir sayı işıq üzü görmüşdü. 
Jurnalın  nəşri  ilə  əlaqədar  aparılan  danışıqlar  haqqında  Həmidə  xanım 
xatirələrində  yazırdı:  «Əbülfət  Ələvi  jurnalın  nəşri  üçün  danışıq  aparmaqdan 
ötrü  vali  və  onun  müşavirləri  ilə  Mirzə  Cəlilin  görüşünü  təşkil  etdi.  Onların 
jurnalı ancaq fars dilində buraxmaq haqqındakı təklifinə Mirzə Cəlil belə cavab 
verdi:  «Mən  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalını  15  il  Azərbaycan  dilində  nəşr 
etmişəm.  Qafqaz  Azərbaycanında  olduğu  kimi,  İran  Azərbaycanında  da    ancaq 
azərbaycanlılar  yaşayırlar,  burada  yalnız  ayrı-ayrı  savadlı  adamlar  fars  dilində 
danışırlar.  Mən  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalını  onlar  üçün  deyil,  xalq  kütlələri 
üçün  buraxıram.  O  şeyə  ki,  mənə,  hətta  rus  hökuməti  icazə    verirdi,  siz  icazə 
vermirsiniz.  Təbriz  şəhərində    dörd  erməni  qəzeti  nəşr  edilir.  Lakin  bir  nəfər 
iranlı  belə    erməni  dilini  bilmir.  Mən  erməni  dilini  bilirəm.  İndi  ki,  belə  oldu 
onda icazə verin mən jurnalımı erməni dilində buraxım. 
Bu  təklif  valinin  müşavirələrini  pis  vəziyyətdə  qoydu.  Onlar  Mirzə 
Cəlildən xahiş etdilər ki, hələlik gözləsin» (37, 91).   
Əbülfət  Ələvi  xeyli  danışıq  aparandan  sonra  jurnalın  Azərbaycan  dilində 
buraxılması barədə valinin razılığını ala bildi. Amma vali bir şərt qoymuşdu. O, 
jurnalın  baş  məqalələrinin  fars  dilində  yazılmasını  tələb  edirdi.  Mircə  Cəlil 
valinin  bu  təklifinə  razı  olmadığını  bildirdi.  Ə.Ələvi  bu  narazılığı  aradan 
qaldırmaq üçün baş məqalələri fars dilində yazmağı öz öhdəsinə götürdü. 
«Molla  Nəsrəddin»  Təbrizdə  dərc  olunan  ilk  nömrəsindən  sonra  senzorun 
nəzərini  yayındırmaq  üçün  elan  və  xırda  xəbərləri  fars  dilində  verilirdi.  Fars 
dilində  dərc  olunan  bu  materialları  Ə.Ələvi  hazırlayır,  eyni  zamanda  jurnalın 
fəal müxbiri kimi çıxış edirdi. Jurnalın Təbriz nəşrində Əbülfət Ələvi ilə yanaşı, 

 
97 
Hacı  Əli    Şəbüstəri,  İskəndərxan  Qəffari,  Möhsün  xan  Sərtibi,  Mehdi  xan 
Şərifzadə fəal iştirak etmişlər. Onlar C.Məmmədquluzadə ilə bir yerə yığışaraq 
məsləhətləşir və tədbirlər görürdülər. 
 Jurnal  üçüncü  nömrədən  başlayaraq  Cənubi  Azərbaycanın  tanınmış 
inqilabçılarından  Əbdülqasim  İskəndaninin  «Ümid»  mətbəəsində  çap 
olunmuşdur. Güney Azərbaycanın ilk satirik mətbuat orqanı Azərbaycan jurnalı 
da  1906-cı  ildə  «Ümid»  mətbəəsində  çap  olunmuşdur.  Jurnalın  sonuncu 
sayından  sonra  mətbəə  uzun  müddət  istifadəsiz  qalmış,  yalnız  1921-ci  ildə 
«Molla  Nəsrəddin»  çapı  ilə  işə  düşmüşdür.  «Ümid»  mətbəəsi  Mircə  Cəlil 
Bakıya qayıdandan sonra yenə də fəaliyyətdən qalmış, yalnız 1941-ci ildə yenə 
də  növbəti  fars  dilində  satirik  mətbu  orqan  olan  «Sitareyi  Azərbaycan» 
qəzetinin nəşri ilə fəaliyyətinin 3-cü dövrünə başlamışdır. 
Jurnalın Təbriz nömrələrinin karikatura və rəsmlərinin əsas  müəllifi Seyid 
Məhəmmədəli  Behzad  (Müsəvvərzaadə)  olmuşdur.  O,  vaxtilə  «Azərbaycan» 
satirik  jurnalı  redaksiyasında  rəssamlıq  etmişdir.  Seyid  Məhəmmədəli  Behzad 
miniatür  ustası  Ağa  Mirəyin  nəslindən  olub,  Təbriz,  Tiflis,  Moskva,  sonra  da 
Paris və Romada  mükəmməl təhsil almışdır (110, 1944,  №84). «M.Nəsrəddin» 
jurnalının  Təbriz  nüsxələrinin  araşdırıcısı,  tədqiqatçı  Turan  Hüseynzadə 
jurnalındakı  rəsmlərin  yaradılmasında  Mir  Məhəmməd  Nəqqaş  adlı  bir  
rəssamın da əməyi olduğunu qeyd edir. 
C.Məmmədquluzadə  Təbriz  nömrəsində  «Molla  Nəsrəddin»  Tiflis  nömrə-
lərində  işlədilən  məlum  gizli  imzalardan,  bəzi  hallarda  isə  Azərbaycanın  dövri 
mətbuatında işlədilən başqa müəlliflərin gizli imzalarından istifadə edirdi. 
Ədəbiyyatşünas-alim  Ə.Mirəhmədov  «C.Məmmədquluzadə  irsinin  nəşri 
məsələləri haqqında» məqaləsində Təbriz nəşrində işlədilən imzaların hamısının 
C.Məmmədquluzadənin  özünə  aid  olduğunu  söyləyərək  yazır:  «…Təbriz 
nömrələrində  «Mozalan»,  «Hərdəmxəyal»  və  s.  imzalarla  çıxmış  felyetonlarla 
əvvəlki  və  sonrakı  illərdə  həmin  imzalarla  çıxan  felyetonlar  arasında  böyüki 
fərq  var;  Təbriz  nömrələrindəki  bu  imzalar  da  C.Məmmədquluzadəyə 
məxsusdur» (40, 20). 

 
98 
Təbrizin  mütərəqqi  və  qabaqcıl  ziyalıları  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalı 
redaksiyası ətrafında sıx toplaşmışdılar. Bunlar C.Məmmədquluzadə ilə tez-tez 
görüşür,  ondan  məsləhətlər  alırdılar.  Onlar  var  qüvvələri  ilə  jurnalın  nəşrinə 
kömək edirdilər. Əbülfət Ələvi, İskəndərxan Qaffari, Mözüc Şəbüstəri, Hacı Əli 
Şəbüstəri,  Möhsün  xan  Sərtibi,  Əsgər  Azərvənd  və  başqaları  əldə  etdikləri 
məlumatları,  məqalə,  felyeton  və  şeirləri  «Molla  Nəsrəddin»  redaksiyasına 
çatdırır, jurnalla xalq arasında sıx əlaqə yaradırdılar (26, 32). 

 
99