PƏrvanə MƏMMƏDLĠ

Ruznameye  milləti (Millət qəzeti) ilk nömrələrindən biri M.F.Axundovun 
əlinə  yetən  və  böyük  mütəfəkkirin  ürək  yanğısı  ilə  «xalqa  və  millətə  heç  bir 
faydası  olmayan  qəzet  adlandırdığı  «Millət»  qəzeti,  (16)  sonralar 
Məhəmmədhəsən xanın publisistik fəaliyyəti nəticəsində o dövr üçün xarakterik 
darıxdırıcı, quru materiallar çap edən orqandan, özünə çoxlu oxucu toplayan bir 
qəzetə çevrilir. 
Artıq  bu  qəzetdə  rəsmi  saray  xəbərləri  ilə  yanaşı  elmi  və  ədəbi  xarakterli 
yazılar  görünməyə  başlayır.  «Ruznameyi-milləti»  1866-67-ci  (1283  h.q.)  ildən 
çap  olunmağa  başlamışdır.  Məhəmmədhəsən  xan  1871-ci  ildən  etibarən  bu 
qəzetə  nəzarət  edir.  Zəkaül-mülk  bu  orqanın  əsasən  digər  «Elmi»  və  «Dövlət» 
qəzetlərinin  materiallarının  nəşr  edildiyini,  ayda  bir  dəfə,  cəmi  33  nömrəsinin 
çıxdığını  qeyd  edir.  Qəzetdə  vaxtaşırı  Məhəmmədhəsən  xanın  klassik  fransız 
ədəbiyyatından etdiyi tərcümələr verilirdi. 
Ruznameye  elmi  (Elm  qəzeti)  1876-cı  (1293  h.q.)  ildən  etibarən  çap 
olunur.  Redaktoru  Məhəmmədhəsən  xan  idi.  Millət  qəzeti  kimi  həftədə  3  dəfə 
nəşr olunurdu. 
1863-70-ci  illərdə  Elm  naziri  Əliqulu  Mirzə  Qacarın  rəhbərliyi  ilə  çıxan 
İranda ilk elmi orqan olan Ruznameye-elmiyyə-dövləte-aliyyə-İran qəzetinin bir 
növ davamı idi. Qəzetin 64 sayı işıq üzü görmüşdür. 
E.Braun Millət və Elm qəzetləri haqda yazır ki, qədim məhkəmə xəbərləri, 
rütbə və vəzifələrə təyin olunma və çıxarılma, şah fərmanları, ov səfərləri, dini 
məsələlər  və  s.  və  başqa  dövlət  funksiyalarını  əks  etdirirdi.  Qəzetdə  məhkəmə 
işləri,  dövlətin  tərəqqisi  ölkənin  təhlükəsizliyini  təmin  etməyi  genişləndirmək 
və  s.  ilə  bağlı  yazılar  da  olurdu.  Bu  səbəbdən  də  bu  qəzet  daha  çox  İran 
liberallarının  və  nəşr  olunan  başqa  qəzetlərin  tənqidinə  məruz  qalırdı.  İlk 
dövrlərdə  bu  qəzetin  müasir  elmlərdən  bəhs  edən  şöbəsi  də  vardı.  Səhifənin 
aşağı hissəsində Məhəmmədhəsən xanın qələm tərcüməsində «Kapitan Hatterin 
macəraları» adlı bir rubrikası da vardı. (4)  

 
14 
Ruznameye dövləti. (Dövlət qəzeti) 1868-ci (1285 h.q.) ildən nəşr olunan 
bu qəzetdə yerli, xarici və Məhkəmə ilə bağlı xəbərlərə geniş yer ayrılırdı. Əldə 
olan  622-ci  sayının  1-ci  səhifəsində  bir  çox  rəsmi  qəzetlərdə  olduğu  kimi  «Şir 
və  günəş»  təsviri  verilib,  onun  çap  olunduğu  yer:  Darül  xilafə,  Darülfünun 
kolleci mişkatül-xazar kimi göstərilir. 
Ġran qəzeti. Bu qəzet İran dövlətinin rəsmi orqanı olub 1871-ci (1288 h.q.) 
ildə  nəşr  olunmağa  başlayıb.  Məşhur  çex  şərqşünası  Yan  Rınka  bu  qəzetin 
Məhəmmədhəsən  xanın  rəhbərliyi  ilə  həftədə  3  dəfə  çıxdığını  qeyd  edir.  Yazır 
ki,  orada  rəsmi  dövlət  və  saray  həyatı  ilə  bağlı  xəbərləri  ilə  bərabər  ədəbi  və 
elmi materiallar da çap olunurdu (50)  
Mərrux  (Mars)  qəzeti  1879-cu  (1296  h.q.)  ildən  Məhəmmədhəsən  xanın 
redaktorluğu  ilə  çap  olunub.  Braun  onun  1880-ci  ilə  qədər  18  sayının  işıq  üzü 
gördüyünü qeyd edir. 
Ruznameye  orduye  humayun.  (Ordu  manifesti)  Qəzet  1882-83-cü  ildə 
nəşr  olunub.  Nəsrəddin  şahın  Xorasana  səfəri  zamanı  Məhəmmədhəsən  xanın 
bu bölgə ilə bağlı fikirləri, qənaətləri qəzetdə öz əksini tapıb. 
Miratüs-səfər.  (Səyahətlər  güzgüsü)  1870-71-ci  (1288  h.q)  ildə  nəşr 
olunan  məcmuə.  Məlumdur  ki,  Məhəmməd  Həsən  xan  Nəsrəddin  şahı  səfərlər 
zamanı müşayət edərkən özü ilə litoqrafiya dəzgahını da götürürdü. Bu məcmuə 
şahin  Mazandarana  səfəri  ilə  bağlı  meydana  gəlmişdir.  Orada  Mazandaranın 
tarixi, coğrafiyası ilə bağlı zəngin fikirlər vardır. 
Ġttila  (Məlumat).  İlk  sayı  1878-ci  (1295  h.q.)  ildən  görünməyə  başlayıb. 
«İran»  qəzeti  ilə  yanaşı  İran  dövlətinin  rəsmi  qəzeti  idi.  Qəzet,  başda 
Etimadülsəltənə  olmaqla  Nəşriyyat  və  Tərcümə  nazirliyi  tərəfindən  çapa 
hazırlanırdı.  Etimadülsəltənəni  sonralar  onun  bacısı  oğlu  Məhəmmədbağır  xan 
Etimadülsəltənə  əvəz  edir.  Qəzet  1907-1908-ci  ilədək  nəşr  olunur.  Əsasən 
dövlət siyasəti ilə bağlı yazılar dərc olunurdu. 
ġərəf.  1882-ci  (1300  h.q.)  ildən  nəşrə  başlayır.  İllüstrasiyalı  aylıq 
məcmuədir.  Qəzetdə  tanınmış  şəxsiyyətlərin  bioqrafiyası,  həyatı  ilə  bağlı 
materiallara  geniş  yer  verilirdi.  Yazıdakı  portretlər  isə  məşhur  İran  rəssamı 

 
15 
Kamalül-mülk  tərəfindən  işlənirdi.  Yan  Ripka  bu  qəzeti  çox  yüksək 
qiymətləndirib yazır ki, M.Həsən xanın ölümündən sonra qəzetin çapı dayandı. 
1896-97-ci  illərdə  «Şərafət»  adı  ilə  çıxsa  da  əvvəlki  səviyyəsinə  çata  bilmədi. 
(3, 314) 
Görkəmli  İran  alimi  Məlik  Sasan  yazır  ki,  avropalılar  Məhəmməd  xanı  o 
qədər də sevmirdilər. Çünki, o, bacardıqca onların əlində oyuncaq olmamışdı və 
Qərbin  Şərq  ölkələrinə  aid  tədqiqatları  ilə  o  qədər  razılaşmamışdı.  X.M.Sasan 
göstərir ki, XX əsrin II yarısında İranda Məhəmmədhəsən xan Etümadülsəltənə 
qədər elm yolunda cəmiyyət üçün çalışan ikinci bir şəxs olmamışdır (26, 16) 
Məhəmmədhəsən  xan  fitnə-fəsadlara  baxmayaraq,  mühüm  məsələlərə 
düzgün mövqeyini saxlamış, siyasi mübarizədə iştirak etmişdir. Xarici inhisarın 
ölkədə  fəaliyyətinə  etiraz  ifadə  edən  Nəsrəddin  şaha  yazdığı  məktublarından 
birində  çar  Rusiyası  və  İngiltərə  kimi  imperialist  dövlətlərin  İran  haqqında 
planlarını  açmağa  çalışırdı.  O  ingilispərəst  baş  nazirin  yürütdüyü  səhv  xarici 
siyasəti  tənqid  edərək  yazırdı:  «Siz  İranı  ingilis  və  rusların  arasında  bölmək 
istəyirsiniz Allah şahı və İranı cahil vəzirin şərlərindən qorusun». 
Qeyd  edildiyi  kimi,  İranda  ilk  rəsmi  qəzet  Mirzə  Tağı  xanın  təşəbbüsü  və 
Nəsrəddin  şahın  «İran  xalqının  mədəniyyətinin  inkişafı,  daxili  və  xarici 
xəbərlərdən  məlumatlandırılmasına»  göstərdiyi  sayğı  sayəsində  1851-ci  ildə 
işıq  üzü  görmüşdür.  Cənubi  Azərbaycanda  teleqrafın  təsis  olunması  da  həmin 
ilə  təsadüf  edir.Dövlət  siyasətini  təbliğ  edən  bu  qəzet  «Ruznameyi-Vaqayi-
İttifaqiyyə»  adlanırdı  və  oradakı  siyasi  məqalələri  Mirzə  Tağı  Əmir  Kəbir 
hazırlayırdı. Qəzetin redaktoru isə Xoylu Mirzə Cabbar Təzkirəçi idi. 
E.Braun  qəzetin  həftədə  bir  dəfə  çıxdığını,  4-8  səhifədən  ibarət  olub 
müntəzəm  çap  olunduğunu  qeyd  edir.  Qəzetdə  əsasən  ənənəvi  saray  xəbərləri, 
şahın  səfərləri  və  ova  çıxması  haqda  məlumatlar,  şahın  fərmanları,  dövlət 
tədbirləri ilə bağlı yazılar verilirdi (60). 
1860-61-ci  illərdə  qəzet  Ruznameyi-daulate  aliye-İran  adlanırdı.  Qəzetin 
redaktoru  Mirzə  Əbülhəsən  Nəqqaşbaşı  idi.  Təxəllüsündən  göründüyü  kimi, 

 
16 
həm  də  gözəl  rəssam  kimi  ad  qazanmışdı.  Onun  qəzetdəki  illüstrasiyalarında 
Avropa təsiri aydın duyulurdu. 
İranda  ilk  qəzetlər  Mətbuat  Nazirliyinin  nəzdində  olan  xüsusi  nəşriyyat 
idarəsi tərəfindən hazırlanıb, məqalə və məlumatlar əsasında tərtib olunurdu. Bu 
qəzetlərdə  yenilik və həyati həqiqətlər az əks olunduğundan, oxucuları da cəlb 
edə bilmirdi. İranın tanınmış mətbuat tədqiqatçısı M.Barzin yazırdı: «Əhali çox 
nadir  hallarda  qəzet  alıb  oxuyurdu.  Ona  görə  də  dövlət  onları  rəsmi  orqanlara 
göndərib, dövlət qulluqçularına zorla abunə etdirirdi. Elə bu səbəbdən o zaman 
qəzetləri zornamə (fars dilindəki «qəzet-ruznamə» sözünə qarşılıq olaraq-P.M.) 
adlandırırdılar».   
1858-ci  ildə  Təbrizdə  «Azərbaycan»  adlı  ilk  rəsmi  qəzet  nəşr  olundu. 
Bununla,  Güney  Azərbaycanda  dövrü  mətbuatın  əsası  qoyuldu.  «Əxbari-
darülsəltəneyi-Azərbaycan»  və  başqa  adlar  altında  çıxan  bu  qəzetin 
səhifələrində,  o  dövrün  rəsmi  qəzetlərinə  xas  olan  saray  xəbərləri,  şahın  və 
vəliəhdin  səyahət  və  səfəri  ilə  bağlı  məlumatlar,  ölkə  daxili  və  xaricində  baş 
verən  hadisələrin  qısa  xülasəsi  verilirdi.  Təbii  ki,  bu  qəzet  də  digərləri  kimi 
texniki  tərtib  və  məzmun  baxımından  çox  zəif  olur,  özünə  oxucu  toplaya 
bilmirdi. 
Nəşr olunan qəzetlərdə ölkədəki sosial-siyasi məsələlərə toxunmaq qadağan 
edilmişdi.  Hətta  xarici  mətbuatı  tərcümə  zamanı,  belə  mövzulara  toxunmaq 
olmazdı.  Bəzən  də  tərcüməçiləri  sözü  dəyişdirməyə  vadar  edirdilər.  İranda 
qanun  haqda  fikir  yalnız  XIX  əsrin  sonunda  yaranmağa  başlayır.  Kəsrəvi 
yazırdı ki, bu tarixə qədər iranlılar arasında belə bir fikrin olması haqda heç bir 
məlumat və xəbər yox idi.  Tanınmış alim «Zəkaülmülkü məcbur etmişdilər ki, 
öz  tərcümələrində,  artıq  qanun  adını  çəkməsin.  O  da  qanun  əvəzinə  qayda 
kəlməsi işlətməyə məcbur olurdu. Məsələn, yazırdı; filan adam Londonda qayda 
üzrə üç il həbsə məhkum olunmuşdur» (19)  
İnformasiyanın  əksər  hissəsi  o  vaxtlar  Röyter  agentliyinin  Avropada 
hazırlanan,  Şərq  ölkələrindəki  qəzetlər  üçün  nəzərdə  tutulan  «İctimai 
yeniliklər»dən əxz olunurdu. 

 
17 
Rəsmi xarici teleqraf xəbərləri, Avropa ölkələrinin elmi nailiyyətləri, xarici 
ölkələrin  mədəniyyət  və  tarixi  ilə  bağlı  məsələlər  ixtiyarsız  olaraq,  oxucuların 
maarifləndirilməsinə xidmət edirdi. 
Güney  Azərbaycanda  yeni  maarifin  rüşeymi  1869-cu  ildə  Təbrizdə 
«Mədrəsəye-Nasiri» məktəbinin açılması ilə qoyulmuşdu. 
Dövlət tərəfindən Təbrizdə təsis edilən ilkin məktəb isə 1877-ci ildə açılan 
«Təbriz»  mədrəsəsi  idi.  Tədqiqatçılar  bu  tədris  ocağını  Tehran  darülfünunu ilə 
müqayisə  edərək,  ona  tən  olduğunu  yazırlar.  Bu  mədrəsənin  açılması  Güney 
Azərbaycanda  dünyəvi  təhsilin  inkişafında  atılmış  ilk  addım  idi.  «Təbriz» 
mədrəsəsi  1893-cü  ildən  «Müzəffəriyyə»  adlandırılır.  Güney  Azərbaycan 
maarifinin  tanınmış  araşdırçısı  Hüseyn  Ümid  yazır  ki,  Azərbaycanda  yeni 
maarifin  ilk  bünövrəsi,  həmin  məktəbin  əsası  üzərində  qurulmuş  və  bu  təhsil 
müəssisəsi bir çox alimlər yetişdirib cəmiyyətə vermişdi. 
1893-cü ildə «Müzəffəriyyə» mədrəsəsində «Nasiri» adlı qəzet çap olundu. 
Bir  çox  üstün  keyfiyyətləri  ilə  seçilən  bu  qəzetin  redaktoru,  «Müzəffəriyyə» 
məktəbinin  müdiri  idi.  Bununla,  Güney  Azərbaycanda  yeni  bir  ənənənin  tədris 
müəssisəsində  –  məktəb  və  mədrəsələrdə  qəzet,  jurnal  çapının  əsası  qoyuldu. 
Mədrəsə  və  məktəblər  yetişdirdikləri  gəncləri  dərs  vəsaiti  ilə  təmin  etmək 
məqsədi ilə çap maşınlarına və avadanlıqlarına malik idilər. 
XIX əsrin ortalarında Güney Azərbaycanda həm dövlət mətbəələri, həm də 
xüsusi  çapxanalar  az  deyildi.  Ölkədə  nəşriyyat  işlərinə  rəsmi  nəzarət  edən  bir 
orqan  –  senzura  olmasa  da  bu  müəssisələr  hakimiyyət  orqanlarının  və 
ruhanilərin ciddi nəzarəti altında idi. 
Məktəb  (ibtidai  ruhani  məktəbi)  və  mədrəsələrin  (ali  ruhani  məktəbi) 
açılması savab iş sayılırdı. Müsəlman  məscidlərinə vəsiyyət edilib bağışlanmış  
mülklər  və  torpaqların  (vəqflərin)  gəliri  məktəb  binalarının,  müdərrislərin, 
şagirdlərin  saxlanmasına  sərf  edilirdi.  Faktiki  olaraq  gəlirin  mühüm  hissəsini 
ruhanilər  özləri  mənimsəyirdi.  Hökumətin  onlara  nəzarət  edilməsinə  izin 
verimirdi. Mədrəsinin bütün işlərinə ruhanilər nəzarət edirdi. 

 
18 
Vəqf torpaqları hesabına feodallara çevrilmiş ruhani təbəqəsi böyük maddi 
imkana malik olub, güclü nüfuz sahibinə çevrilmişdilər. Ruhanilər yeri gələndə 
dövlətin işinə də müdaxilə edə bilirdi. 
Bertold  yazırdı  ki,  müsəlmanlar  heç  bir  tərəddüd  göstərmədən 
avropalılardan  atəş  silahı  borc  alırdılar.  Lakin  kafirlərin  digər  ixtirasını,  yəni 
çapı  qəbul  etmək  üçün  nüfuzlu  fəqihlərin  icazəsi  lazım  gəlirdi.  Çap  olunmuş 
kitablardan  istifadə  etmək,  dinlə  yaxın  olan  mədrəsə  həyatında  tam  çevriliş 
əmələ gətirirdi». Bu isə ruhaniləri razı sala bilməzdi. 
Cənubi Azərbaycanda İranda olduğu kimi XIX əsrin 70 illərindək sxolastik 
xarakter  daşıyan  təhsil  sistemi  mövcud  olmuşdur.  Tədrisin  əsasını  ilahiyyat 
təşkil edirdi. Bununla yanaşı öyrəncilər ədəbiyyat, tarix, coğrafiya, riyaziyyatla 
da tanış olmalı idilər (14).  
İranda  olmuş  fransalı  Jarden  o  dövrdə  İranda  gördüyü  məktəbi  belə  təsvir 
edirdi: Hər bir şəhər və məhəllədə bir neçə məktəb vardır. Məktəbdə şagird uca 
səslə öz dərsini oxuyur. Bütün uşaqlar bir yerdə dərs oxumağa başladıqları üçün 
qəribə səs-küy qalxır. Biri uca səslə əlifba oxuyur, o biri höccələyir, bir başqası 
fars dilində olan kitabı, digəri ərəb dilində kitabı oxuyur.  
Bu  səslər  o  qədər  bir-birinə  qarışır  ki,  şagirdlər  çox  zəhmətlə  öz  səslərini 
eşidə bilirlər.  
 Azərbaycanın böyük mütəfəkkiri M.F.Axundov İranın geriliyinin köklərini 
dünyəvi  təhsilin  olmamasında  görürdü.  Axundovun  davamçısı  Zeynalabdin 
Marağayi də İranın geridə qalmasının səbəblərini təhsilin yoxluğunda görür və 
höküməti bu problemə heç bir diqqət yetirmədiyinə görə təqsirləndirirdi. 
Onun  «İbrahim  bəyin  səyahətnaməsi»  əsərinin  qəhrəmanı  müəllifin  maarif 
haqqındakı  fikrini  belə  ifadə  edir:  «Hər  şeydən  çox  məktəb  lazımdır,  elm 
lazımdır.  Xalq  elm  və  sənətlə  tanış  olmayınca  və  onları  dərk  etməyincə,  bizim 
vəziyyətimiz düzəlməyəcək» (33, s. 213) Z.Marağayi tədris metodikasını tənqid 
edərək,  uşaqların  təhsilinin  Hafizin  sözlərini  əzbərləməklə  başlamasını 
məqsədəuyğun saymırdı.  

 
19 
Güney  Azərbaycanın,  eləcə  də  İranın  maarifçilik  tarixində  Mirzə  Həsən 
Rüşdiyyə, Cabbar Baxçaban (Əsgərzadə), Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin böyük 
xidmətləri  olmuşdur.  M.H.Rüşdiyyə  İranda  ilk  üsuli-cədid  məktəbinin, 
C.Baxçaban  ilk  uşaq  bağçasının,  lal-karlar  üçün  xüsusi  məktəbin  yaradıcısı 
sayılırlar. 
1888-ci  ildə  Mirzə  Həsən  Rüşdiyyə  tərəfindən  Təbriz  şəhərində  ilk  üsuli-
cədid məktəbinin əsası qoyulur. Bu məktəb İran maarifi tarixində ilk yeni üsullu 
məktəb idi. Bu təhsil ocağı müasir məktəb atributlarını xatırladan yazı lövhəsi, 
parta və başqa ləvazimatlarla təchiz olunmuşdu. Ən əsası isə orada əlifbanı yeni 
metodla  –  tez  və  asan  öyrənməyə  imkan  verən  sovti  üsulla  (səsləndirmə  –PM) 
tədris  edirdilər.  «İran  maarifinin  atası»  sayılan  M.H.Rüşdiyyənin  öz  xalqı 
qarşısında ən böyük xidmətlərindən biri də  müasir bilikləri və ana dilini təbliğ 
edən  bir  çox  dərsliklər  –  «Ana  dili»,  «Vətən  dili»  dərsliklərini  yaratması  idi. 
M.H.Rüşdiyyə  mütərəqqi  və  bacarıqlı  ziyalıları  öz  ətrafında  birləşdirməyə  nail 
olmuşdu. 
«Təbriz»  dövlət  mədrəsəsi  dövlət  tərəfindən  təsis  olunduğu  üçün  maarifə 
zidd olan mürtəcelər onun fəaliyyətini dayandıra bilmədilər. 
 «Rüşdiyyə»  milli  məktəbi  isə  dəfələrlə  mürtəce  qüvvələrin  təqibinə  və 
zorakılığına  məruz  qalıb  bağlandıqdan  sonra,  o  məktəbin  müəllimlərindən 
Hüseyn Təbibzadə «Kamal», Mirzə Rza Səhafzadə «Pərvəriş» və Mirzə Əhməd 
«Bəsirət»  kimi  yeni  üsulla  məktəbləri  təsis  etdilər.  Dövrünün  yenilikçi  və 
savadlı  pedaqoqları  olan bu  məktəb  müdirləri  eyni  zamanda  qəzet,  jurnal  nəşri 
ilə də məşğul idilər. 
Beləliklə,  1899-cu  ildən  başlayaraq,  «Kamal»  mədrəsəsində  «Kamal», 
«Pərvəriş»  məktəbində  «Dəbistan»,  «Bəsirət»  məktəbində  «Üxviyyət»  və 
«İttihad» adlı qəzetlər çap olunmağa başladı. 
Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, M.H.Rüşdiyyə də ayrı-ayrı vaxtlarda 
«Məktəb» və «Tehran» adlı qəzetləri nəşr etdirmişdi. 

 
20 
1899-cu  ildə  görkəmli  xadim  Hüseyn  xan  Ədalət  Mirzə  Məhəmmədəli 
Tərbiyət,  Məhəmməd  Şəbüstəri  və  Həsən  xan  Tağızadə  tərəfindən  «Tərbiyət» 
mədrəsəsi açıldı. 
Maarifçilik  hərəkatının  fəallarından  olan  tanınmış  ziyalıların  bir  çoxu 
millətə, ölkəyə fayda gətirmək və xalqa xidmət etmək niyyətilə yeni məktəblər, 
kitabxanalar açır, kitab, qəzet və jurnal nəşr edirdilər. Bu ziyalıların yaradıcılıq 
fəaliyyətində  çox  zaman  bir  çox  sahələr  ədəbiyyat,  tarix,  jurnalistika,  tədris 
birləşirdi. Ona görə də tanınmış ziyalılar-elm, sənət və dövlət adamları o dövrdə 
mətbuat  orqanlarının  redaktoru  və  naşiri  olurdu.  Bunun  nəticəsində  də  ölkədə 
qəzet  və  jurnalların  sayı  artır,  mətbuatda  keyfiyyət  dəyişiklikləri  baş  verir, 
onlara kütlələr arasında maraq artırdı. 
1908-ci  ildə  Təbrizdə  «Maarif»  kollecinin  direktoru  Mirzə  Abdulla  xan 
Cahanşahı  tərəfindən  «Mərifət»,  1909-cu  ildə  Xoy  şəhərində  «Musavat» 
məktəbinin  direktoru  Ağaxan  Hirandi  tərəfindən  siyasi  və  inqilabi  mətbuat 
orqanı olan «Mükafat» qəzetləri təsis olunmuşdu. 
XIX  əsrin  II  yarısında  İranda  Britaniya,  Rusiya,  Fransa,  Amerika  kimi  bir 
çox  xarici  ölkələrin  missiyaları  fəaliyyətə  başladı:  ingilis-katolik  və  bantist, 
fransız-katolik, rus-pravoslav, amerikan presviterion və s.  
Fransız  tədqiqatçısı  T.Villmoren  yazırdı  ki,  Avropa  dövlətlərinin  bir  çoxu 
xristian-missionerləri  öz  təsirlərinin  başqa  ölkələrdə  təbliğatçıları  olmağı 
məcbur  etdilər.  (14,  54)  Bu  təsirin  xalq  arasında  yayılması  yollarından  biri 
məktəblərin yaradılması idi.  
Missionerlərin  fəaliyyəti  əsasən  xarici  dövlətlərin  mövqeyini  İranda 
möhkəmlənməsinə,  əhali  arasında  möhkəm  dayaq  yaratmağa  yönəlmişdi  ki,  bu 
da ölkənin gələcəkdə əsarət altına alınmasını asanlaşdırırdı. (14, 43) 
Öz ölkəsinin demokratik qanunlarla idarə olunub hər sahədə inkişaf etmiş, 
xarici inhisarçılardan azad bir dövlət kimi görmək istəyən mütərəqqi və mübariz 
şəxslər  mərkəzlər,  gizli  cəmiyyətlər  yaradaraq  onun  ətrafında  birləşirdi.  Bu 
fədakar  ziyalılar  xalqın  ictimai  fikrinin  formalaşmasına  və  inkişafına  təsir 
göstərmək  üçün  yeni  mətbu  orqanları  təsis  edirdilər.  Dövrün  tanınmış 

 
21 
şəxsiyyətləri  Hüseyn  xan  Ədalət  «Əlhədid»  (1897),  Sadiq  xan  Ədibülməmalik 
«Ədəb»  (1898),  Hüseyn  Təbibzadə  «Kamal»  (1901),  Məhəmmədəli  Tərbiyət 
(H.Tağızadə,  M.Şəbüstəri,  H.Ədalətlə  birgə)  «Gəncineyi-Fünun»  (1902)  kimi 
qəzet və jurnalları nəşr edirdilər. 
Bu mətbu orqanları publisistik dillə ölkənin ictimai-siyasi vəziyyətini açıb 
göstərir, xalqı müstəmləkəçilərə və istibdada qarşı  mübarizəyə səsləyir, ölkədə 
islahatlar keçirilməsinə, qabaqcıl ideyaların yayılmasına səy göstərirdilər. 
«Əlhədid» qəzetinin redaktoru Hüseyn Ədalət gənclik illərində (onun yaxın 
qohumu  Həştərxanda  İranın  konsulu  olmuşdur)  Həştərxana  səfər  etmiş,  bir 
müddətdən  sonra  isə  Peterburqa  getmişdir.  Orada  qaldığı  iki  ildən  artıq 
müddətdə  rus  dilini  öyrənmiş  islam  dünyasının  lideri,  böyük  ideoloq  Seyid 
Cəmaləddin  Əsədəbadi  Əfqani  ilə  tanış  olub,  onunla  əlaqə  qurur.  C.Əfqani  ilə 
yaxınlığı  onun  dünyagörüşünə,  yaradıcılığına  çox  böyük  təsir  göstərmişdir. 
Vətənə dönən H.Ədalət 1897-ci ildə «Əlhədid» sonralar isə «Xəbər», «Ədalət», 
«Söhbət», «Ana dili» qəzetlərini təsis edir. Qeyd etmək lazımdır ki, 1878-ci ildə 
Təbrizdə  ilk  özəl  qəzet  olan  «Təbriz»in  təsisçisi  və  redaktoru  da  H.Ədalət 
olmuşdur.  «Əlhədid»  qəzetində  Təbrizin  M.Şəbüstəri  (Əbülziya),  H.Tağızadə, 
Ə.Səfərov  və  M.Tərbiyət  kimi  tanınmış  ziyalıları  çıxış  edirdilər.  Onlar  gizlicə 
«Əlhədid» qəzetinin redaktorunun evində toplaşıb, xalqın nicatı yollarını arayır, 
öz fikir və mülahizələrini qəzetinin səhifəsinə çıxarırdılar.  
Lakin qəzetinin çapı uzun çəkmir, onun cəmi üç sayı işıq üzü görür. 
Hüseyn  Ədalət  öz  ölkəsinin  qadınlarını  Avropa  ölkələrində  olduğu  kimi 
çadrasız, təhsilli, azad görmək istəyirdi. O, İranda qadın azadlığını qaldıran ilk 
ziyalılardan  olmuş,  bu  məsələni  nəşr  etdiyi  qəzetin  səhifələrinə  çıxartmışdır. 
Onun  redaktoru  olduğu  «Söhbət»  qəzeti,  mürtəce  qüvvələrin  təzyiqinə  məruz 
qalaraq  tez  bir  zamanda  qapanmışdı,  buna  səbəb  isə  orada  «qadın  azadlığı»nın 
təbliği olmuşdu. 
H.Ədalət  Təbrizi  tərk  edib  Tehrana  köçmüş,  orada  açdığı  mədrəsədə 
qızların təhsili ilə məşğul olmuşdur. 

 
22 
H.Ədalət  Məşrutə  dövründə  (1906-1911)  Azərbaycanın  maarif  sisteminə 
başçılıq etmişdir. Məşrutə dövründə vətənpərvər ziyalı kimi yurdunun tərəqqisi 
uğrunda fədakarcasına çalışmışdır. 
«Kamal» qəzetinin naşiri M.Hüseyn Təbibzadə «Kamal» məktəbinin müdiri 
olmuşdu.  1903-cü  ildə  Təbrizdə  yeni  üsuli-cədid  məktəbləri  qaraguruhçu 
qüvvələr  tərəfindən  dağıdılır.  Hüseyn  Təbibzadə  təqiblərə  məruz  qaldığından 
Bakıya  köçür  və  Bakıda  iranlılara  məxsus  məktəbin  müdiri  olur.  Sonralar 
Təbibzadə  Misirə  səfər  etmiş,  orada  «Kamal»  qəzetini  nəşr  etdirməyə 
başlamışdır. 
Hüseyn  xan  öz  təxəllüsünü  təsis  etdiyi  qəzetin  adından  götürmüşdü. 
Tanınmış  tarixçi  Ə.Kəsrəvi  onu  mütləqiyyəti  aradan  qaldırmağa  səy  göstərən 
dəstənin  üzvlərindən  biri  kimi  qeyd  etmişdir.  Həmin  dəstənin  iclasları  Mirzə 
Hüseyn xanın evində təşkil olunurdu (62, 94).  
M.F.  Axundovun  yeni  əlifba  ideyasını  İranda  təbliğ  edənlərdən  biri  də 
Hüseyn Təbibzadə idi. O, əlifbanın dəyişdirilməsi ilə bir sırada təlim üsulunun 
yeni qaydalar üzərində islahı və yeni məktəblərin təsisi zərurətini göstərir, yeri 
gəldikcə bu məsələyə Qahirədə çıxardığı «Kamal» qəzetində toxunurdu. 
Mənbələrdən  öyrənmək  olur  ki,  XIX  əsrin  90-cı  illərində,  iki  yerə 
bölünmüş  Azərbaycanın  o    biri  hissəsində  –  Cənubi  Azərbaycanda,    Təbriz 
şəhərində  1892-ci  ildən  başlayaraq  «Şəbnamə»  adlı  kiçik  formatlı  mətbu 
nümunələri  görünməyə  başlayıb.  Onun  səhifələrində  xalqı  narahat  edən  sosial 
problemlərə  toxunulur,  mövcud  quruluşdakı  çatışmazlıqları  tənqid  edən  kəskin 
yazılar hazırlanırdı. 
Gizli  üsulla  çap  olunan  «Şəbnamə»  adətən  geçələr  qapı  və  divarları 
yapışdırılırdı.  Səhər  açılanda  artıq  əhalinin  gur  olduğu  bazar,  məktəb  və 
mədrəsələrdə  yayılır,  əldən-ələ  gəzirdi.  Geçələr  yayılandığı  üçün  də  adı  «geçə 
vərəqləri» mənasını daşıyırdı. 
O dövrdə dövlət qəzetlərinin çox zaman maraqsız və cansıxıcı olduğundan 
çətinliklə  satılır,  əhalinin  müəyyən  bir  qisminə  məcburi  əbunə  formasında 
paylanırdı.  Belə  «darıxdırıcı»  ruznamələr  (yəni  qəzetlər  (farsca)–  P.M.)  xalq 

 
23 
arasında  ruznamə–zornamə  adını  qazanmışdı.  Belə  qəzetlərdən  birini  vaxtilə 
M.F.Axundov  «İran»    qəzetinin  münşisinə…»  məqaləsində  kəskin  tənqid 
etmişdi. 
Lakin pulsuz yayılan, içərisi baməzə, duzlu yazılarla və gülməli şəkillərlə 
bol olan iri vərəqələri sadə xalq böyük həvəslə oxuyurdu. Savadlıların barmaqla 
sayıldığı  o  dövrdə  bu  qəzetə  maraq  o  qədər  çox  idi  ki,  bəzən  məhəllə-məhəllə 
gəzib, onu oxutdurmaq üçün yazi-pozunu bilən adam soraqlayırdılar. 
Haqqında  söhbət  açdığımız  qəzetin  naşiri  və  redaktoru istedadlı publisist 
Əliqulu  Səfərov  idi.  Səməd  Sərdar  Niyanın  yazdığına  görə  Ə.Səfərov  cavan 
yaşlarında  atasının  yanında  Rusiya  və  Türkiyədə  ticarətxanaların  idarəsi  ilə 
məşğul  olurdu.  Bu  ölkələrdə  İran  hökuməti  tərəfindən  sürgün  edilmiş  siyasi 
mühacirləri  və  yerli  mütərəqqi  fikirli  ziyalılar  ilə  sıx  təmasda  olurdu.  Sonralar 
vətənə xidmət etməkdən ötrü ticarəti tərk edib vətənə dönür.  
Belə ziyalılardan biri də Əliqulu xan Səfərov idi. O, ölkəni konstitusiya ilə 
idarə olunan, hər sahədə inkişaf etmiş, xarici istismarçilardan asılı          olma-
yan azad bir dövlət kimi görmək istəyirdi. 
Ə.Səfərov  qəzeti  xalqı  oyatmağın  ən  təsirli  vasitələrindən  biri  hesab 
edirdi.  Əvvəlcə    o  öz  həmfikirləri  ilə  bərabər  gizli  bir  mərkəz  yaradır.  «Gizli 
əncümən»  adlanan  bu  mərkəzdə  Əliqulu  Səfərovla  yanaşı  dövrün  görkəmli 
vətənpərvər  ziyalıları  M.Tərbiyət.,  S.M.Şəbustəri,  H.Ədalət  iştirak  edirdilər. 
1892-ci  ildə  Ə.Səfərov  Təbrizdə  qeyril-leqal  olaraq  «Şəbnamə»  adlı,  kiçik 
ölçülü satirik qəzet – vərəqə buraxmağa nail olur. Ə.Kəsrəvinin yazdığına görə 
Ə.Səfərov «Gizli əncümən»in üzvü olmaqla bərabər Məmmədəli Mirzənin gizli 
polis  rəisi  idi.  Məmmədəli  Mirzəyə  gələn  raportlar,  məktublar  Əliqulu  xanın 
əlindən  keçirdi.  O  bu  vəzifəsindən  istifadə  edərək  əlbir  və  həmfikir  olduğu 
yoldaşlarını  polisdən  qoruyur,  həm  də  ölkədə  baş  verən  cinayətləri,  mənfi 
halları açıb «Şəbnamə»də yayır geniş kütlələri xəbərdar edirdi. 
XIX  əsrin  sonlarında  İranda,  eləcə  də  Cənubi  Azərbaycanda  yerli 
feodallara,  yadelli  inhisarçılara,  şah  reciminə  qarşı  narazılıqlar  getdikcə  əhali 
arasında kəskin şəkil alırdı. Sonralar tarixdə «Tənbəki üsyanı», «Zeynəb paşa» 

 
24 
və  s.  adı  altında  ingilislərin  tütün  inhisarına,  yerli  feodalların  taxıl 
möhtəkirliyinə  qarşı  baş  verən  xalq  hərəkatları  o  dövrün  mətbuatında;  ölkədən 
xaricdə  nəşr  olunan  mühacir  mətbuatında  və  ölkədəki  gizli  nəşriyyələrdə  öz 
əksini tapmışdı. 
Ümumiyyətlə,  o  dövrdə  «Şəbnamə»  adı  altında    gizli  çap  olunan  nəşr 
nümunələrinə  çox  rast  gəlmək  olardı.  Məşrutə  inqilabı  ərəfəsində    dövrünün 
gizli halda yayılan qəzet, vərəqə və bəyannamələrə də «Şəbnamə» deyilirdi. 
Satirik  ruhlu  bu  kiçik  ölçülü  qəzet  və  ya  vərəqələrdə  dövrün  Əliqulu 
Səfərov,  Mirzə  Həsən  Rüşdiyyə,    Məhəmmədəli  Tərbiyət  kimi  mütərəqqi 
ziyalıları  İranın  real  ictimai-siyasi  vəziyyətini  açıb  göstərir,  xalqı 
müstəmləçilərə  və  istibdada  qarşı  mübarizəyə  səsləyir,  ölkədə  islahatlar 
keçirilməsinə, qabaqcıl ideyaların yayılmasına səy göstərdilər. 
«Şəbnamə»nin  nəşri  tarixi  ilə  bağlı  ingilis  şərşünası  Edvard  Braunun 
1914-cü ildə Londonda çap etdirdiyi «Müasir İranın ədəbiyyat və mətbuat tarixi 
kitabında  (E.Braun bir müddət İranda yaşamış, elmi tədqiqat işi aparmışdır. O 
İran  ədəbiyyatı,  Məşrutə  inqilabı  tarixi  və  s.  əsərlərin  müəllifidir.  O  Cənubi 
Azərbaycanın  görkəmli  ziyalılarından  olan  M.Tərbiyətlə  yaradıcılıq  əlaqəsi 
saxlayırdı.  E.Braun  İngiltəriyə  qayıdarkən  onun  «İran  mətbuat  tarixi»  adlı 
əlyazmasının üzərində işləmiş öz əlavələrini və o dövrdə İranın Rəşt şəhərində 
İngiltərə  səfərətxanasının  konsulu  işləyən  Rabinonun  da  yerli  mətbuatla  bağlı 
qeydlərini  oraya  daxil  edərək  ayrıca  bir  əsər  kimi  çap  etdirmişdir.  Kitabın 
əvvəlində  əsərin  əsl  müəllifinin  M.Tərbiyət  olduğunu  da  xüsusi  vurğulamağı 
unutmamışdır)  «Şəbnamə»nin  1892-ci  ildə  Təbrizdə  meydana  gəldiyini, 
müntəzəm  deyil,  müvafiq  vaxtlarda  çap  olunduğunu,  redaktorunun  və  oradakı 
bir  çox  məqalələrin  müəllifinin  Əliqulu  xan  Səfərov  olduğunu  və  çox  zaman 
Ağaqulu  imzasından  istifadə  etdiyini,  gizli  çap  olunub  yayılandığını,  yeni 
ideyalarla  zəngin,  çox  düşündürücü  və  satirik  olub  səhifələrinin  əksəriyyətinin 
karikaturalarla  bəzədildiyini  qeyd  edir,  onu  çox  yüksək  qiymətləndirirdi.  Ən 
başlıcası  isə  E.Braun  nüsxəsi  günümüzə  qədər  gəlib  çıxmayan  bu  qəzetin 

 
25 
saylarından birini 1906-cı ildə gördüyünü yazır, oxucuları «Şəbnamə»nin satirik 
üslubu ilə tanış etmək üçün qəzetdəki yazıları örnək gətirir. 
Həmin  saydakı  məqalələrin  birində  o  dövrdəki  çörək  qıtlığı  ilə  bağlı 
dükan-bazarladakı  qarma-qarışıqlıq  və  zorakılıqdan  bəhs  olunur:  «Dünən 
xidmətçini  səhər  qəlyanaltısı  üçün  bazara    çörək  almağa  yolladım.  O  səhər 
erkəndən  çıxdı,  evə  3  saatdan  sonra  gəldi.  Geri  qayıdanda  onun  paltarı  cırıq-
cırıq,  üzü  cızıq-cızıq  olub,  bədəni  bir  neçə  yerdən  yaralanmış,  bütün  vücudu 
göm-göy  göyərmişdi.  O  dövrdə  tüğyan  eləyən  aclıq  bizə  də  sirayət  etdiyindən 
onun gətirdiyi çörəyin çox quru və kiçik olmasına baxmayıb biz o loxma çörəyi 
dərhal parçalayıb bir neçə hissəyə böldük…».  
Digər  bir  yazıda  isə  küçələrdə  xirtdəyəcən  çıxan  palçıqdan  və  bu 
xoşagəlməz  vəziyyətin  Şah  sarayına  yaxın  olan  Baş  küçədə  də  adı  hal 
olduğundan  bəhs olunur: «Dəvə karvanı Baş küçəyə çatanda palçıq bataqlığının 
içində batıb gözdən itdi. Bir az keçdikdən sonra onlar Acı çayın sahilində peyda 
oldular və yollarına davam etdilər».  
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  E.Braun  «Şəbnamə»nin  həmin  sayindakı 
yazıların  türkcə  (azərbaycanca  -  P.M.)  yazıldığını,  səhifənin  tən  yarısının 
şəkillərlə  bəzədildiyini  yazır.  Lakin  qəzetin  nəşri  tarixinin  və  məkanını 
göstərilmədiyini  həmçinin  redaktor  və  müəllifləri  haqda  heç  bir  məlumat 
verilmədiyini bildirir. 
Ə.Səfərovun  1898-ci  ildə  nəşr  etdiyi  «Ehtiyac»  qəzeti  şəraitin  imkan 
verdiyi  hüdudda  mövcud  quruluşu  tənqid  edir,  xalqı  azadlıq  və  tərəqqiyə 
çağırır,  qəflət  yuxusu  və  cəhalətdən  oyadırdı.  Höküməti  mövcud  quruluşu  və 
xarici  inhisarçıları  tənqid  etdiyinə  görə  qəzetin  çapı  7-ci  sayından  sonra 
dayandırıldı.  
«Ehtiyac»  qəzetinin  cəmi  yeddi  sayı  işıq  üzü  görmüşdür.  Sonuncu  sayda 
Ə.Səfərov yazırdı ki, iranlılar hətta çaydan üçün də xaricilərə möhtacdırlar. Bu 
acı  həqiqətlə  barışa  bilməyən  Azərbaycan  hakimi  Əmirnazim  Gorrucu  qəzeti 
bağlamış  və  Ə.Səfərovu  cəzalandırmışdı.  Ə.Səfərov  bundan  sonra  «İqbal»  adlı 

 
26 
qəzet  çıxarmışdı.  «Ehtiyacın  bir  növ  davamı  olan  «İqbalın  ömrü  çox  olmamış, 
onun cəmi dörd sayı işıq üzü görmüşdür.  
1898/9-cu  ildə  «Loğmaniyyə»  məktəbinin  müdiri  Sadıq  xan  Ədibül 
Məmalik tərəfindən «Ədəb» qəzeti nəşr olundu. 
Avropada  təhsil  almış  Mirzə  Sadıq  xan  geniş  dünyagörüşünə,  hərtərəfli 
savada  malik  şəxsiyyətlərdən  idi.  Hələ  gənc  yaşlarından  şer  yazmağa  başlayan 
Sadıq xan əvvəllər «Pərvanə», sonralar isə «Əmiri» təxəllüsü ilə şerlər yazırdı. 
Özünü  istedadlı  şair  kimi  tanıdan  Sadiq  xan  xan  saraya  dəvət  olunur,  Ədibül 
Məmalik (bütün dövlətin şairi) təxəllüsü qazanır. Sadıq xan dünya mədəniyyəti 
və  ədəbiyyatının  nailiyyətləri  ilə  maraqlanır,  müntəzəm  qiraətlə  məşğul  olur, 
rus, pəhləvi, gəldani, fransız və ingilis dillərini bilirdi. Avropa və Asiyanın bir 
çox  ölkələrinə  səfər  etmiş  Sadıq  xan  xalqını  savadlı,  ölkəsini  daim  inkişafda 
görməyi arzulayırdı. O, coğrafiya, mədəniyyət, ədəbiyyatla bağlı bir neçə kitab 
yazmışdı. 
Dövrünün  digər  şairləri  kimi  Ədibül  Məmalik  qəsidə,  qəzəl,  mədhiyyələr 
yazırdı. 
Sonralar o, daha operativ və XIX əsrin sonlarında İranda populyar janr olan 
publisistikaya müraciət edir. 
1898-ci  ildə  Təbrizdə  «Ədəb»  qəzetini  nəşr  edən  Sadiq  xan,  sonralar 
qəzetin,  tək  Güney  Azərbaycanda  deyil,  İranın  Məşhəd  və  Tehran  şəhərlərində 
də çap olunmasına nail olur. 
1905-ci  ildə  Bakıda  Əhməd  bəy  Ağayevin  redaktorluğu  ilə  nəşr  olunan 
«İrşad» qəzetinin fars dilli əlavəsini çıxarır. 
«İrşad»ın  cəmi  13  sayı  çıxmış  farsca  əlavəsində  ədəbi-ictimai  fikir 
tariximiz  üçün  çox  maraqlı  faktlara  rast  gəlmək  mümkündür.  Məs.  onun 
saylarından  birində  Böyük  mütəfəkkir  M.F.Axundovun  indiyə  qədər  əldə 
olunmayan  ərəbcə  yazılmış  «Təlqinnamə»  əsərindən  bir  hissə  çap  olunmuşdur. 
Bu isə onu göstərir ki, bu əsər həqiqətən mövcud olmuşdur.  
Digər  bir  maraqlı  fakt  İran  dramaturgiyasının  banisi  Mirzə  ağa  Təbrizi  ilə 
bağlıdır.  O,  M.F.Axundovun  təsiri  altında    dram  əsərləri  yazmışdır.  Mirzə  ağa 

 
27 
Təbrizi  yazdığı  hər  bir  yeni  peysini  M.F.Axundovdan  məsləhət  almaq  və  əsər 
haqda  onun  fikrini  bilmək  üçün  ona  göndərirmiş.  Amma  hər  dəfə  də  xahiş 
edirdi  ki,  yazışma  zamanı  bir  müəllif  kimi  onun  adını  yazmasın,  bunu  gizli 
saxlasın.  Çünki  onun  əsərləri  tənqidi  satira  üzərində  qurulduğundan  yazıçıya 
təhlükə  yarada  bilərdi.  Bu  səbəbdən  uzun  illər  bu  əsərlərin  müəllifinin  adı 
qaranlıq  qalmışdı.  Uzun  müddət  onun  əsərlərini  səhvən  M.F.Axundovla  əlaqə 
saxlayıb  məktubla  yazışan,  başqa  bir  ziyalı,  erməni  əsilli  Melkum  xanın  adına 
çıxırdılar. Bu məsələ ilə bağlı həqiqəti ilk dəfə tədqiqatçı Həmid Məmmədzadə 
üzə  çıxarmışdır.  «İrşad»da  Mirzə  ağa  Təbrizinin  əsərindən  bir  parça  çap 
olunması əsərlərin əsl müəllifinin kimliyinə aydanlıq gətirib.  
Bakıdan  Tehrana  qayıtdıqdan  sonra,  Mirzə  Sadiq  xan  1907-ci  ildə  «İraqe-
əcəm» və 1914-cü ildə isə «Aftab» qəzetlərini nəşr edir. 
Orta  əsrlərdə  məşhur  şairlər  saraya  cəlb  edilir,  orada  fəaliyyət  göstərib, 
qəzəl,  qəsidə  və  bir  çox  hallarda  şahın şəninə  mədhiyyələr  yazırdılar.  Sonralar 
tanınmış şairlər, əsasən Tehranda yerləşən xüsusi evlərdə görüşüb şerləşirdilər. 
XX  əsrin  əvvəllərində  Təbrizdə  Təbriz  ziyalılarının,  şair  və  alimlərinin 
toplaşdığı  «Loğmaniyyə»  məktəbində  ədəbi,  dərnək  fəaliyyət  göstərməyə 
başladı. Bu ilk ədəbi dərnəyi Sadıq xan Ədibül Məmalik idarə edirdi. 
Ədalət  Əbülziya,  Həsən  Tağızadə  və  Məmmədəli  Tərbiyət  müasir 
mütərəqqi  fikirlərin  təbliği  və  yayılma  mərkəzlərini  yaratmağa  müvəffəq 
olmuşdular.  Az  müddətdən  sonra  bu  mərkəzin  orqanı  olan  «Gəncineyi-Fünun» 
jurnalı dərc olundu. 
«Gəncineyi-Fünun»  jurnalının  redaktorlarından  biri  Məmmədəli  Tərbiyət 
Güney  Azərbaycanın  görkəmli  maarif  xadimlərindəndir.  O,  dövrün  demokratik 
fikirli  ziyalıları  –  Seyid  Məhəmməd  Şəbüstəri,  Həsən  Tağızadə,  Hüseyn 
Ədalətlə  birlikdə  Təbrizdə  yeni  üsulla  idarə  olunan  «Tərbiyət»  məktəbinin 
əsasını  qoymuşdur.  Təbrizdə  çox  zəngin  «Tərbiyət»  kitabxanasının  yaranması 
da  onun  adı  ilə  bağlıdır.  Tərbiyət  Asiya,  Afrika  və  Avropanın  bir  çox 
ölkələrində nəşr olunan kitabları, qəzet və jurnalları Təbrizə gətirərək yaratdığı 
kitabxana  vasitəsilə  oxuculara  çatdırırdı.  Azərbaycan  ziyalılarının  dövrün 

 
28 
qabaqcıl mətbu orqanları və nəsr nümunələri ilə tanış olmasında, onların dünya 
görüşünün artmasında «Tərbiyət» –kitabxanasının xidmətləri az olmamışdır.  
1902-ci  ildə  Təbrizdə  nəşr  olunan  «Gəncineyi-fünun»  tək  Cənubi 
Azərbaycanda  deyil,  həmçinin  İranda  ilk  elmi-ədəbi  jurnal  hesab  olunur. 
Jurnalda nəşr olunan yazılar dörd mövzu ətrafında birləşirdi. I. Elm və texnika 
ilə bağlı yeniliklər, II. İncəsənətdən, tarix və ədəbiyyatdan bəhs edən «İncəsənət 
bələdçisi».  Bu  rubrikanı  M.Tərbiyət  hazırlayırdı.  III.  «Qədim  mədəniyyətlər, 
sivilizasiyalar».  Bu  bölmədə  Avropanın  tarixçi  alimlərinin  (xüsusilə  fransız 
Qustav  M.Bonun)  əsərlərindən  örnəklər  verilirdi.  Həmin  əsrələri  Həsən 
Tağızadə  çevirir  və  onların  çox  zaman  geniş  şərhini  hazırlayırdı.  IV.  Bədii 
əsərlərdən edilmiş tərcümə nümunələri sonuncu bölmədə yerləşdirilirdi. Macəra 
ədəbiyyatını, xususilə fransız yazıçısı Jül Vernin əsərlərini tanınmış şair Mirzə 
Yusif  xan  Etisamimülk  (görkəmli  şairə  Pərvin  Etisaminin  atası)  çevirirdi.  
Məmmədəli  Tərbiyət  1921-25-ci  illərdə  Güney  Azərbaycanın  maarif  naziri 
vəzifəsini  daşıdığı  zaman,  ölkəyə  maarif  və  mədəniyyətin  qorunmasına  böyük 
qayğı  göstərir.  Həmin  illərdə  Təbrizdə  «Gəncineyi-Fünun»  jurnalının  nəşrini 
bərpa edir. 
 
XIX  əsrin  sonlarında  qəzetlərin  sayı  artmağa  başlayırdı.  Xalq  artıq 
hakimiyyətə  müxalif  olan  qəzetləri  oxuyurdu.  Onların  əksəriyyəti  ölkənin 
xaricində  çap  olunan  mühacir  mətbu  orqanları  idi.  Ölkə  daxilində  nəşr  olunan 
belə  qəzetlər  təzyiqlərə  məruz  qalıb  bağlandıqca  onların  qeyri-leqal,  kiçik 
formatlı qəzetlər, vərəqlər görünməyə başlayırdı. 
Şah  uzun  müddət  ölkədə  xüsusi  qəzetlərin  nəşrinə  və  ölkəyə  xaricdən 
mətbuat  gətirilməsinə  icazə  vermirdi.  «1863-cü  ildə  şahın  xüsusi  fərmanı  ilə 
belə  qəzetlər  xalqı  düzgün  yoldan  azdıran  vərəqələr  elan  olunmuş,  onların 
yayılması  qadağan  edilmişdi»,  (8,  237).  Sonralar  şah  mövqeyini  yumşaltmalı 
oldu.  Gizli,  qeyri-leqal  mətbuatın  qarşısını  almaq,  hökümət  və  ruhanilərin 
nəzarəti  altında  olan  özəl  qəzetlərdə  öz  nüfuzunu  möhkəmlətmək  üçün  onların 

 
29 
nəşrinə imkan yaratdı. Hökümət artıq xüsusi şəxslərə və idarələrə qəzet nəşrinə 
icazə vermək məcburiyyətində qalmışdı. 
Avropa  dövlətlərində  olduğu  kimi  İranda  xüsusi  mətbəə  və  təhsil 
ocaqlarında yarım rəsmi qəzetlər görünməyə başlayırdı. Bu mətbu orqanları çox 
ehtiyatlı  şəkildə  ölkədə  bir  çox  zəruriyyətləri,  xüsusi  ilə  sosial  islahatlar 
keçirilməsinin ətrafında fikirlərini bəyan edirdilər. Ümumiyyətlə o dövrdə çıxan 
mətbu nümunələrini (şərti olaraq) 3 yerə bölmək olar: 
1. Rəsmi 
2. Qeyri-rəsmi, açıq nəşr olunan özəl mətbu orqanları. 
3.  Gizli  çap  olunub  qəzet  vərəqə,  bəyannamə,  kitabça  və  s.  ibarət 
nəşriyyələr. 
Özəl mətbu orqanlarını təsis və idarə edənlər dövrün mütərəqqi şəxsləri və 
görkəmli  adamları  olurdu.  Onların  nəşr  etdikləri  qəzetlər  Nasiri,  Təbriz 
Əlhədid, Kamal, Ehtiyac və s. qəzetlər idi. 
Hakim  təbəqənin  mənafeyini  qoruyan  rəsmi  mətbuat  orqanlarından  fərqli 
olaraq  qeyri-rəsmi  orqanlar  mütərəqqi  şəxslər  və  gizli  cəmiyyətlər  tərəfindən 
hazırlanır.  Xalqa  yaxın  olub  azadlıq  ideyalarını  yayır,  ölkədəki 
çatışmamazlıqlardan yazır, hakim təbəqələrin cinayətlərini ifşa edirdi. 
Gizli  mətbuata  gəlincə  isə  müxtəlif  mənbələrə  görə  onların  sırasına 
«Şəbnamə»,  «Lisanül-qeyb»,  «Şahsevən»  və  s.  daxil  etmək  olar.  Vərəqə  və 
qəzetlər əlyazma və ya jelatin üsulu ilə çap edilib yayınlanırdı.  
Aşkar çıxan mütərəqqi mətbuatın çoxu senzura tərəfindən təzyiq və təqibə 
məruz qaldığına görə az ömürlü olurdu. 
Qeyri-rəsmi  və  gizli  çap  olunan  qəzetlər  ölkənin  ictimai-sosial 
problemlərini  işıqlandırır,  yeni  mütərəqqi  fikirləri  yayır  və  çox  ehtiyatla 
mövcud  vəziyyəti  tənqid  edirdilər.  Bu  mətbu  orqanları  o  birilərindən  fərqli 
olaraq  oxucularına  məcburi  göndərilmirdi.  Məsələn,  Təbrizdə  çıxan  «Nasiri» 
qəzeti  isə  yazaraq  bildirirdi:  «Bu  qəzet  mütləq  rəsmiyyətdən  kənardadır  və 
abunəçilər  onu  rədd  və  ya  qəbul  etmək  ixtiyarına  malikdir».  Tehranda  çıxan 

 
30 
«Tərbiyyət» qəzeti  isə  yazırdı: «Bu qəzet könüllüdür. Nə  hökm  əsasında nə də 
müftə olaraq bir adama verilir». (19)  
O  dövrdə  çap  olunan  qəzetlərin  senzuradan  yayınmaq  üçün  nələrdən 
keçdiyini  «Tərbiyət»  qəzetinin  timsalında  görmək  olar.  Bununla  bağlı  qəzetin 
naşiri 1897-ci ildə çıxan saylarından birində yazırdı: «Mən qorxmadan qəzetdə 
gah  teatr  çıxardıram,  gah  zarafat  və  məsxərəyə  əl  atıram,  gecə  yuxu  görürəm, 
gündüz  uzun-uzadı  xəyal  səfərinə  gedirəm.  Fikrimdən  dünyaya  bir  eybəcər 
övlad gətirmək üçün həm behişti, həm də cəhənnəmi qarşımda görürəm». 
Cənubi  Azərbaycanda  ictimai  fikri  əks  etdirməyə  çalışan  ilk  özəl  qəzet 
1887-ci ildə işıq üzü gördü. «Təbriz» qəzetindən 4 il sonra «Mədəniyyət» qəzeti 
də onun yolunu tutdu. (19) 
«Təbriz» və «Mədəniyyət» qəzetlər əsas diqqəti yeni maarif və mədəniyyət 
ideyalarını  yaymağa,  əhalini  kitab,  qəzeti  mətbuat  oxumağa  yönəldir,  ölkənin 
mədəni  və  iqtisadi  həyatında  dəyişikliklər  yaratmağa,  sənaye  və  əkinçiliyi 
inkişaf  etdirməyə  çağırırdı.  Ölkədə  mətbuat  Nəsrəddin  şahın  yaratdığı 
senzurasının  möhkəm  təzyiqi  altında  idi.  «Qeyri-dövlət  qəzetlərinin  müdirləri 
qəzetin mündəricəsini nəşrə və mətbəyə göndərməzdən əvvəl mətbuat naziri və 
ya  onu  əvəz  edən  şəxsə  göstərmək  məcburiyyətində  idilər.  Bu  qəzetlər  çox 
təzyiq və sıxıntı altında saxlanılırdı» (61, 9.). 
Qəzet  redaktorları,  yeni  tipli  üsuli-cədid  məktəblərinin  baniləri  və  digər 
mütərəqqi  düşüncəli  şəxsiyyətlər  hər  cür  təzyiqlərə  məruz  qalsalar  da,  o 
zamanlar  yeni  yaranan  maarif  və  mədəniyyət  ocaqlarının  ətrafında  toplanır  və 
gizli  fəaliyyətlərini  davam  etdirirdilər.  Vətənə  xidmət  edən,  onun  tərəqqisinə 
çalışan  ziyalılar,  naşir  və  redaktorlar,  ölkədə  söz  və  mətbuat  azadlığına  imkan 
və  şərait  olmadığı  üçün  öz  qəzetlərini  xaricdə  çap  edib,  İranda  yayırdılar. 
Ölkədən xaricdə nəşr olunan bu qəzetlər xalqın oyanmasında, kütlələrin dövrün 
mütərəqqi ideyaları ilə tanış edilməsində mühüm rol oynayırdılar. Bu qəzetlərdə 
qoyulan əsas məsələlər bunlar idi: mövcud rejimin ifşası, mütləqiyyət rejiminin 
konstitutsiya  rejimi  ilə  əvəz  olunması,  ölkədə  yeni  islahatların  keçirilməsi 
(xüsusilə  maarif  sahəsində).  Bu  qəzetlər  dövlət  qəzetlərindən  fərqli  olaraq 

 
31 
İranın  mövcud  vəziyyətini  tənqid  edir  və  əfkari  –  ümumiyyəyə  güclü  təsir 
göstərirdi.  Belə  mətbu  orqanların  ən  birincisi  1875-ci  ildə  İstanbulda  çıxan 
«Əxtər»  qəzeti  idi.  Türkiyədə  Əxtərlə  yanaşı  «Şahsevən»  də  çap  olunurdu. 
Bunlardan  başqa  Misirin  Qahirə  şəhərində  «Hikmət»  (1892-1906),  «Kəmal» 
(1905-1906),  Hindistanın  Kəlküttə  şəhərində  «Həbiülmətin»  (1893-1906)  çap 
olunurdu. Bu qəzetlərdə İranın ictimai həyatında olan bir sıra həqiqətlərin üstü 
açılıb,  İrandakı  yarıtmazlıqlar  haqqında  ibrətli  tənqidi  məqalələlər  yazıldığına 
görə  hakim  dairələrin  qəzəbinə  səbəb  olur  və  onların  İranda  yayılmasına  süni 
maneələr  yaradılırdı.  Lakin  xalq  içərisində  mütərəqqi  qəzetlərə  rəğbətin 
çoxalması  ilə  əlaqədar  olaraq  həmin  mətbu  orqanları  müxtəlif  yollarla  İrana 
gətirilib  əldən-ələ  keçir,  oxunurdu.  «Əxtər»in  ilk  nömrələri  gündəlik  nəşr 
olunurdu.  Nəşrin  üçüncü  ilindən  həftədə  iki  dəfə  çıxmış,  birinci  ilindən  sonra 
isə  həftəlik  olmuşdur.  Qəzetin  naşiri  –  imtiyaz  sahibi  Ağa  Məhəmməd  Tahir, 
katibi  isə  Mirzə  Mehdi  idi.  «Əxtər»in  ətrafında  İstanbulda  yaşayan  nüfuzlu 
mühacirlər  toplaşmışdılar.  Qəzet  vətənpərvər  ziyalılar  tərəfindən  hazırlanırdı 
(adətən  İranın  siyasi  sosial  məsələləri  ilə  bağlı  yazıların  müəlliflərinin  adı  ya 
verilmir,  ya  da  şərti  və  ya  baş  hərflərlə  verilirdi).  Çoxlarının  şəxsiyyətini 
müəyyən  etmək  çətin  idi.  Belə  ki,  «M.Müştəri»,  «M.Ə».,  «Vətən  və  azadlıq 
sevən»,  «Əxtər»  və  s.  imzalarla  müxtəlif  iqtisadi,  siyasi,  mədəni,  tarixi 
məsələlərin  qoyuluşu  və  şərh  olunması  cəhətdən  «Əxtər»  o  zamankı  «Qərb» 
qəzetlərin nümunəsinə yaxınlaşırdı (8, 238).