PƏrvanə MƏMMƏDLĠ

 

 
52 
Ġslamiyyə I 
1906-cı  ildə  (h.q.  1324)  Təbrizdə  nəşr  edilən  bu  qəzetin  redaktoru  Mirzə 
Əbülqasım  Ziyalü-üləma  Təbrizi  idi.  O,  Şəmsil-üləmanın  oğlu  idi.  Təbrizdə  
böyük və ziyalı ailə olan Mirzə  Əbülqasım şəhərin ilk məşrutəçilərindən olub, 
İngiltərə  konsulluğuna  toplanan  ziyalıların  məşrutə  elan  edilməsini  və 
M.Mirzənin imzasını tələb edən şəxslərdən idi.  O kamil təhsilə malik, fransız, 
rus dilləri ilə tanışlığı olan vətənpərvər bir şəxs və ictimai xadim Məm  mədəli 
Tərbiyətin yaxın dostu idi. 
İslamiyyə  qəzetinin  təsis  edilməsi  fikri  İngiltərə  konsulluğundakı 
toplantıda qəzet nəşri barədə söhbət gedərkən ortaya çıxmışdı. 
Mərhum  Ziyaül  üləma  özünü,  demək  olar  ki,  tamamilə  altıillik  məşrutə 
dövrünə  həsr  etmiş,  millətə  xidmət  göstərilmişdir.  Uzun  müddət  Təbriz  maarif 
cəmiyyətinin  üzvü  inqilab  zamanı  ədliyyə  naziri  son  dövrlərdə  isə  appelyasiya 
məhkəməsinin  rəhbəri  olmuşdur.  Milyonlarla  azadlıq  aşiqini  irticalara  qarşı 
apardığı  mübarizə  şəxsən  iştirak  etmişdir.  Bədbəxtlikdən,  Təbrizdə  çoxsaylı 
axadlıq  aşiqinin  kütləvi  qətliylə  nəticələnən  çar  Rusiyasının  dəhşətli    təcavüzü 
zamanı, yəni 1912-ci ildə onu 7 nəfər yoldaşı ilə birgə asırlar (60, 78). 
 
«ƏNCÜMƏN» QƏZETĠ 
 
Təbrizdə  Məşrutə  qanunu  elan  edildikdən  sonra  çıxan  1-ci  mətbu  orqanı 
«Ruznaməyi-milli»  («Milli  qəzet»)  olub.  Bir  müddət  sonra  bu  ad  da  dəyişilib 
«Cəridəyi-milli»  adı  ilə  çıxdı.  Qəzet  38  sayından  «Azərbaycan  əyalət 
əncüməni»nin  rəsmi  orqanı  kimi  fəaliyyət  göstərərək  «Əncümən»  adı  ilə 
yayıldı. 
Qəzet  1906-cı  ildə  oktyabr  ayının  19-da  Təbrizdə  Mirzə  Əli  Əkbər 
Vəkilinin  redaktorluğu  ilə  nəşr  olunub.  İlk  illərdə  həftədə  2  dəfə,  Mahmud 
Qənizadənin redaktoru olduğu illərdə isə həftədə 3 dəfə çap olunub. 
Qəzetin  adının  altında  bu  sözlər  yazılırdı:  «Xalqın  və  tacirlərin  istəyi 
üzərinə bu qəzet çox sadə bir dildə yazılır».  

 
53 
Qəzetin  titul  səhifəsində  XI-XIV  əsrdə  Azərbaycanın  Atabəylər  dövlətinə 
mənsub olan sonralar isə Qacarların rəsmi embleminə çevrilən Şir və günəş əks 
olunmuşdu. 
Qəzetin  nəşri  1911-ci  ilədək  davam  etmişdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
«Əncümən»  Məşrutə  inqilabı  dövründə  işıq  üzü  görən  ilk  milli  orqan  idi. 
Bununla  yanaşı,  o  dövrdə  qəbul  olunmuş  İran  və  Cənubi  Azərbaycan  mətbu 
orqanlarına  tətbiq  edilən  qaydalardan  yan  keçərək,  yəni  Mətbuat  Nazirliyinin 
icazəsi  olmadan  nəşrə  başlamışdı.  Bu  qəzet  o  dövrdə  İranda  azad  mətbuat 
anlayışının  ilk  qaranquşu  idi.  Qəzet  əsasən  Əncümənin  və  Milli  məclisin 
müdafiə  etdiyi  müzakirə  və  qərarları,  həmçinin  konstitusiyanın  həyata 
keçirilməsi ilə bağlı xalqın tələblərini ardıcıl şərh və çap edirdi. Bununla yanaşı 
qəzetdə  müxtəlif  şəhərlərdən  konstitusiyanın  qaydalarını  kobudcasına    pozan 
ünsürlərin əməllərini ifşa edən etiraz məktublarına yer ayrılırdı. 
Qəzet çarizmin və İngiltərənin İrana qarşı hərbi-siyasi müdaxilə planlarını 
aşkara çıxarmağı və xüsusilə 1907-ci il ingilis-rus sazişinin müstəmləkəçilik və 
işğalçılıq 
məqsədlərini 
açıb 
göstərməklə 
antiimperialist 
hərəkatın 
qüvvətlənməsinə  böyük  xidmət  göstərirdi.  Bu  cəhətdən  qəzetin  siyasi  şərhləri 
çox  təsirli  idi:  «İngiltərə  və  Rusiya  dövlətinin  bu  miüadəni  bağlamaqdan...  əsl 
məqsədlərini işğalçılıq müstəmləkəçilik, özlərinin siyasi, eyni zamanda iqtisadi-
ticarət mənafelərini təmin etməkdədir» (8, 246). 
Məşrutədən  sonra  ortaya  çıxan  əyalət  və  vilayət  əncümənləri  arasında  ən 
önəmli  və  güclü  mövqeyə  sahib  olan  «Təbriz  milli  əncüməni»  orqanı  olaraq 
yayınlanan, yalnız Təbriz və Azərbaycanda deyil, İranın hər tərəfində özəlliklə 
də Tehranda cərəyan edən Məşrutə xəbərlərini ehtiva etdiyindən çox önəmli bir 
yerə  sahibdi.  Məmmədrza  Heyət  qəzetdə  Azərbaycan  türkcəsinin  durumu  ilə 
bağlı  yazırdı:  Qəzetin  bəzi  saylarında  çıxan  bir  neçə  şeir  istisna  olmaqla 
tamamilə  farsca  nəşr  olunurdu.  Amma  qəzetə  verilən  elan  və  xəbərləri  nəzərə 
alsaq bəzi hallarda türkcə olurdu» (108, 1384, №138-139, 31). 
Tədqiqatçı M.Heyət «Əncümən» qəzetinin saylarını araşdıraraq ona ayrıca 
məqalə həsr etmişdir. Aşağıda cüzi dəyişikliklə onu təqdim edirik. 

 
54 
Qəzetin  9-cu  sayında  verilən  bir  elanda  Təbrizin  «Ədəbiyə»  məktəbində 
heç məktəbə getməmiş 7 yaşında uşaqların 4 ay içində fars, türk və ərəb dilində 
yazıb-oxumaq  təklifi  verildiyi  və  məktəbin  ana-atalar  qarşısında  sınaqdan 
keçirildiyi  bildirilmişdir.  32-ci  sayında  eyni  məktəb  öyrəncilərinin,  müəllimlər 
ilə  birlikdə  Təbriz  Əncüməninə  gedib  «Əncümən»  üzvlərinə  türkcə  şeirlər 
oxuduqlarını,  Əncümənin  məktəbə  25  tümən  yardım  etdiklərini  və  qəzetin  hər 
həftə 60 nüsxə öyrəncilərə pulsuz göndərilməyi xəbəri və  orada oxunan şeirlər 
dərc olunmuşdur.  Şeir belə başlayır: 
Məktəbdir ənbiyadə nəbilik əlaməti,  
Məktəbdir ovliyadə vəlilik səadəti. 
Məktəbdir aləmdə yetirən hər hidayəti, 
Məktəbdir orgədən bizə əmri-şəriəti. 
Qəzetin    44-cü  sayında  yenə  də  «Səadət»,  «Ədəbiyyə»,  «Nübar» 
məktəblərinin  öyrəncilərinin  müəllimləri  ilə  birlikdə  teleqraf  mərkəzinə 
getdikləri və orada şeir və xitabə oxuduqları bildirilir. Oxunan xitabədən sadəcə 
«Biz  bir  qaşıq  qanımızı  əlimizə  alıb  millətə  nisar  (qurban  –  P.M.)  eləməyə 
gəlmişik» cümləsini örnək verərək oxunan şeir tamam çap edilmişdir: 
Əməlimiz, əfkarımız iqbali-vətəndir, 
Sərhədimizə qala bizim xaki vətəndir  
Dava günü yeksər görünən qanlu kəfəndir. 
İranlularıq can veribən, nam alaruq biz, 
Davada şəhadətlə kam alaruq biz. 
 
İranlı adı hər ürəgi lərzə salandır, 
Əcdadımızın hibəti
*
 məərufə cahandır.  
Eyni sayda «Pərşəriş» və «Rüşdiyyə» məktəbi öyrənclərinin də oxuduqları 
xitabələr nəşr edilib. 
«Əncümən»  qəzetinin  116-cı  sayının  sonluğu,  3-cü  səhifənin  isə  yarısı 
türkcədir.  Türkcə  olan  mətnlər  əslində  «Səadət»  və  «Nübar»    məktəbləri 
müəllimlərinin danışmalarından ibarətdir. Məktəb öyrənciləri ilə müəllimlərinin 

 
55 
türkcə  şeirlər  oxuyub,  çıxış  etmələri  Təbriz  məktəblərində  türkcənin  təliminin 
hələ  güclü  olduğunun  göstəricisi  idi.  Ancaq  şeirlərdə  və  danışmalarda  diqqəti 
çəkən  ən  önəmli  xüsusiyyət  Güney  azərbaycanlılar    üçün  iranlılığın  üst  kimlik 
kəlməsi və onun hər bir danışmada vurğulanmasıdır. 
Qəzetin  107-ci  sayından  etibarən  əyalət  və  vilayət  əncümənlərinin  qanun 
layihəsi  sırayla  yayınlanmışdır.  Layihəyə  görə  hər  bir  əyalətdə  «Əncumən»in 
bir əyalət əncuməni (məclisi) qurulmuşdu. 
Əncumən  üzvləri  xalqın  səsi  ilə  seçilir,  seçicilərin  İran  təbəəsi  və  21 
yaşından  yuxarı  olması,  əyalətdə  evi  və  mülkü  bulunması,  ya  da  bir  baş  vergi 
verməsi  şərtdir.  Qadınlar  seçimlərə  qatıla  bilməzlər.  Namizədlərə  gəldikdə  isə  
ən az 30 yaşında olub, farsca oxumağı, yazmağı bilməlidirlər. 
Məşrutənin  ana  yasasında  rəsmi  dildən  söz  edilmədildiyi  halda,  farsca 
yazıb-oxumağın şərt bildirilməsi və dolayısı ilə də sadəcə türkcə oxuma-yazma 
bilən  bir  insanın  Azərbaycan  əncuməninə  seçilməsinə  namizəd  olmaqdan 
məhrum  edilməsi  məqbul  məşrutə  dövründə  fars  dilinin  daha  rəsmi  status 
qazanmasına  yol  açan  və  türkcənin  artıq  rəsmi  mərkəzlərdə  bir  işə 
yaramayacağı  anlayışına  gələn  bu  maddə  türklərin  məşrutə  dövründə  
uğradıqları  ən  böyük  zərər  olmuşdur.  Mərkəzi  hökumətin    türklərin  əlində 
bulunması  və  Məşrutə  hərəkatı  bayrağının  da  azərbaycanlıların  əlində    olması, 
türkcənin  də  farscanın  yanında  rəsmi  status  qazana  bilməsi  əlverişli  bir  şərait 
yaratmasına  rəğmən  Azərbaycan  aydınları  bütün  İranı  qurtarmaq    naminə 
Azərbaycanı tamam unutmuşdular. 
Qəzetin  1907-ci  ildəki  1-ci  sayında  Bakıda  nəşr  olunan  «Füyuzat» 
qəzetindən götürülmüş «Nizami Gəncəvinin oğluna nəsihəti» yazısı verilmişdir. 
«Əncümən» qəzetinin 1907-ci ildəki 10-cu sayının birinci səhifəsində Parisdən 
«Osman  və  iqtisadi  tərəqqi  cəmiyyəti»  tərəfindən  Təbriz  milli  əncuməninə 
göndərilən  bir  məktub  və  ikinci  səhifədə  isə    «Əncumən»  tərəfindən  verilən 
cavab  yayınlanmışdır.  Cavab  məktubunun  sonunda  qəzet  tərəfindən  belə  bir 
açıqlama  verilmişdir:  «Farsca  oxuyan  dəyərli  oxucu  və  abunəçilərimizə  bir  az 
çətin  olsa  da  osmanlı  türkcəsi  ilə  yazılmış  olan  bu  iki  məktubu  müqəddəs 

 
56 
Əncumən üzvlərinin istəyi üzrə çevirmədən olduğu kimi nəşr edirik (108, 1384, 
№138-139, 34-37). 
 
«AZƏRBAYCAN» DƏRGĠSĠ 
Şərq  aləmində  böyük  əks-səda  doğuran  «Molla  Nəsrəddin»in  nəşrindən  8 
ay  sonra  onun  təsiri  altında  Arazın  o  biri  tayında  –  Təbrizdə  «Azərbaycan» 
satirik dərgisi çap olundu. 
«Azərbaycan»  dərgisinin  redaktoru  Əliqulu  Səfərov  Cənubi  Azərbaycanın 
istedadlı  publisistlərindən  idi.  O,  hələ  XIX  əsrin  sonlarında  «Şəbnamə», 
«Ehtiyac», «İqbal» kimi qəzetləri təsis etmişdi. 
Ə.Səfərovun  oğlunun  atası  haqda  yazdığı  xatirəsindən  məlum  olur  ki,  «o 
gənc  yaşlarında  atasının  yanında  Rusiya  və  Türkiyədə  ticarətxanaların  idarəsi 
ilə məşğul olurdu. Bu ölkələrdə İran hökuməti tərəfindən sürgün edilmiş siyasi 
mühacirlər  və  yerli  mütərəqqi  ziyalılar  ilə  sıx  təmasda  olur.  sonralar  vətənə 
xidmət etməkdən ötrü ticarəti tərk edib vətənə dönür».
2
 
Ə.Səfərov  Təbrizdə  öz  həmfikirləri  ilə  bərabər  gizli  bir  cəmiyyət 
yaratmışdı,  «Gizli  əncümən»  adlanan  bu  mərkəzdə  onunla  yanaşı  dövrün 
vətənpərvər  ziyalıları  iştirak  edirdilər.  Ə.Səfərov  qəzet  və  digər  nəşrləri  xalqı 
ayıltmağın  ən  təsirli  vasitələrindən  biri  hesab  edirdi.  1892-ci  ildə  Ə.Səfərov 
Təbrizdə «Şəbnamə» adlı kiçik ölçülü satirik qəzet-vərəqə buraxmağa nail oldu 
(110, 1946, №26). 
Ə.Kəsrəvinin  yazdığına  görə  Əliqulu  Səfərov  «gizli  əncumə»nin  üzvü 
olmaqla  bərabər  Məmmədəli  Mirzənin  «gizli  polis»  rəisi  idi.  M.Mirzəyə  gələn 
raportlar, məktublar Əliqulu xanın əlindən keçirdi. O, bu  vəzifəsindən istifadə 
edərək  əlbir  və  həmfikir  olduğu  yoldaşlarını  polisdən  qoruyur,  həm  də  ölkədə 
baş  verən  cinayətləri,  mənfi  halları  açıb  «Şəbnamə»də  yayır,  geniş  kütlələri 
xəbərdar edirdi.
4
 
Xalqın ehtiyac və arzularını sadə anlaşıqlı dildə, yeri gəldikdə isə gülməli 
şəkillərlə  özündə  əks  etdirən  «Şəbnamə»  Ə.Səfərovun  redaktorluğu  ilə  qeyri-
leqal  çıxarılırdı.  Bu  mətbu  nümunəsi  xalq  arasında  böyük  maraq  və  rəğbətlə 

 
57 
qarşılanır,  əl-əl  gəzirdi.  «Şəbnamə»  primitiv  jelatin  üsulu  ilə  hazırlandığından 
onu  böyük  tirajla  yaymaq  mümkün  deyildi.  Ona  görə  də  Ə.Səfərov  sonralar 
litoqrafiya  üsulu  ilə  o  dövrün  müasir  mətbuat  standartlarına  uyğun  olan 
«Ehtiyac»  (1898),  «İqbal»  (1898)  qəzetlərini  və  «Azərbaycan»  (1906)  dərgisi 
nəşr edir. 
«Ehtiyac»  qəzetinin  cəmi  yeddi  sayı  işıq  üzü  görmüşdür.  Sonuncu  sayda 
Ə.Səfərov yazırdı ki, iranlılar hətta çaydan üçün də xaricilərə möhtacdırlar. Bu 
acı  həqiqətlə  barışa  bilməyən  Azərbaycan  hakimi  Əmirnazim  Gorusi  qəzeti 
bağlamış  və  Ə.Səfərovu  cəzalandırmışdı.  Ə.Səfərov  bundan  sonra  «İqbal»  adlı 
qəzet  çıxarmışdı.  «Ehtiyac»ın  bir  növ  davamı  olan  «İqbal»ın  ömrü  çox  qısa 
olmuş, onun cəmi dörd sayı işıq üzü görmüşdü. 
«Molla  Nəsrəddin»  dərgisinin  nəşrini  Ə.Səfərov  böyük  sevinc  hissi  ilə 
qarşılamışdı.  Qafqazın  mütərəqqi  ziyalıları  ilə  yaxından  əlaqə  saxladığı  üçün 
çox  ehtimal  ki,  Ə.Səfərovun  «M.Nəsrəddin»in  redaktoru  C.Məmmədquluzadə 
ilə  yaxından  tanışlığı  olmuşdur.  Ona  dərginin  ilk  nömrələrində  gizli  imza  ilə 
çıxış  etmək  də  müyəssər  olmuşdu.  Bir  neçə  mənbə  Ə.Səfərovun  «Molla 
Nəsrəddin»də Xortdan imzası ilə çıxış etməsini təsdiq edir.
*
 
Mətbuat  sahəsində  zəngin  təcrübəyə  malik  olan  artıq  satirik  qələm  əhli 
kimi  ad  çıxaran  Ə.Səfərov  «Molla  Nəsrəddin»  dərgisinin  nəşrindən  ruhlanaraq 
Cənubi Azərbaycanda «Azərbaycan» adlı satirik dərgi dərc  edir. Dərgi həftədə 
bir  dəfə  kiçik  formatda,  8  səhifədə  nəşr  edilirdi.  Birinci  səhifəsi  fars  dilində, 
qalan  səhifələri  isə  Azərbaycan  dilində  idi.  Karikaturalar  adətən  sonuncu 
səhifədə  verilirdi.  Dərginin  cəmi  20-dən  artıq  (təxminən  24)  sayı  işıq  üzü 
görmüşdü. Dərginin redaktoru Əliqulu Səfərov, naşiri Mirzə Ağa Təbrizi idi. 
İlk sayda şeir parçaları əsasən Azərbaycan, nəsr hissəsi isə farsca verilirdi. 
Sonrakı saylarda Azərbaycan dili üstünlük təşkil etməyə başladı. 
 «Azərbaycan»  dərgisi  istər  forma  və  üslub,  istərsə  də  məzmun  və  ideya 
baxımından «Molla Nəsrəddin»ə çox bənzəyirdi. 
«Azərbaycan»  dərgisinin  ilk  sayının  titul  səhifəsində  «Molla  Nəsrəddin» 
dərgisinin daimi emblemi olan mollanın rəngli surəti əks olunub. Bununla bildi-

 
58 
rilirdi  ki,  Təbrizdə  «Molla  Nəsrəddin»in  təmsilçisi  meydana  gəlmişdir.  Şəkildə 
təsvir olunmuş Molla Nəsrəddin sanki onunla  yanaşı dayanmış  yerli  mollaya  – 
Hacı babaya xeyir-dua verir. İkinci nömrədən isə Hacı baba tək verilirdi.  
«Azərbaycan»  dərgisindən  öncə  İranda  həmişə  elmin  və  mədəniyyətin, 
tərəqqinin  önündə  gedən  Azərbaycan  ziyalıları  Tahir  Təbrizi,  Mehdi  ağa 
Təbrizi,  Məmmədəli  Tərbiyət,  Həsən  Tağızadə  ölkədə  və  xaricdə  «Əxtər», 
«Hikmət»,  «Gəncineyi-fünun»  və  s.  kimi  dəyərli  mətbu  orqanlarını  təsis 
etmişdilər.  Bu  qəzetlər  fars  dilində  nəşr  olunur,  daha  çox  ziyalı  təbəqəsi 
arasında yayılırdı. Müəyyən hissəsi Azərbaycan tükcəsində yazılaraq gizli yolla 
hazırlanmış  xalq  arasında  yayınlanan  vərəqə  və  kiçik  formatlı  qəzetlər  qeyri -
müntəzəm  və  pərakəndə  şəkildə  olurdu.  Vaxtilə  Mirzə  Cəlinin  «Molla 
Nəsrəddin» üçün söylədiyi «yazıda böyük cürətimiz o oldu ki, açıq ana dilindən 
yazmaqdan  biz  usanmadıq»  dahiyanə  kəlamını  Əliqulu  Səfərova  da    aid  etmək 
olar. 
Birinci  nömrədə  «Xitab  beqələm  və  müqəddimə»  sərlövhəli  baş  məqalədə 
nəzm  və  nəsrlə  dərginin  məram  və  proqramı  ifadə  edilirdi.  Sonra  Hacı  baba 
imzası  ilə  «Ey  vətəni-mehriban»  şeri  verilmişdi.  Üçüncü  səhifədə  ölkədə  və 
qonşu  ölkələrdən:  London,  İstanbul,  Bakı,  Naxçıvan,  Miyana,  Xorasan, 
Tehrandan  xəbərlər  verilirdi.  Dörd  və  beşinci  səhifələr  karikaturalarla 
bəzədilmişdi.  Yeddinci    səhifədə  Hacı  babanın  imzası  ilə  «Molla  Nəsrəddin»ə 
cavab yazısı getmişdir. 
«Azərbaycan»  dərgisində  illüstrasiyaları  Hüseyn  Behzad  Müsəvvirzadə 
çəkirdi.  
«Azərbaycan»  dərgisinin  6  sayında  dərc  olunmuş  yazıda  xalqı  bir  növ 
uyğusundan ayıldıb, siyasi dərs verirdi: 
«Cənab  Hacı  baba,  bir  gün  evdə  oturmuşdum.  Azərbaycan  ruznaməsini 
gətirdilər. Vaqeədə əvvələn müqəddəs ziyarətdəki biz Azərbaycan üçün bir ma -
yeyi-iftixardır  çox  şad  oldum.  Məşrutənin  əvvəlinci  şüunatından  (bəyanatından 
–  P.M.)  birisi  məclisi  şurayi-milidir.  Onun  da  əvvəlinci  bəyanatından  birisi 
məsuliyyəti  vüziradir.  Bunların  hamısı  ondan  ötrüdür  ki,  bundan  sonra  millət 

 
59 
hamısı asudə olsun və xarici bizlərə əl tapmasın və  onda dəxi möhtac olmayaq 
daha  bundan  sonra  heç  bir  bədfitrət  kargüzarlıq  verə  bilməz  ki,  erkək  it  kimi 
dişi  qurda  rəfiq  olub  bir-bir  qoyunları  qurda  verə,  daha  bundan  sonra  Məsudi 
mülk  kimi  xalq  namusunu  pula  satan  və  füqaranın  ruzisini  həbs  edən  rəis 
divanınxana olub gündə 7 tümən rüşvət alıb daşları, qumları biz biçarə  millətə 
çörək əvəzinə yedirə bilməz» (70, 1907, № 6, 2). 
Dərgidə  siyasi  xarakter  daşıyan  karikaturalar  az  deyildi.  «Azərbaycan»ın 
ikinci  sayının  birinci  səhifəsində  Hacı  Mirzə  Ağasının  şəkli  təsvir  olunmuşdu. 
Əksin  aşağısında  onun  dili  ilə  bu  sözlər  yazılmışdı:  «Şor  suyun  nə  qabiliyyəti 
və keyfiyyəti var ki, vaxtımı ona sərf edim».  
Burada  Xəzər  dənizindən  söhbət  gedirdi.  Hacı  Mirzə  Ağasının  timsalında 
Rusiyanın  Xəzər  dənizi  ilə  bağlı  iddialarına  qarşı  heç  bir  müqavimət 
göstərməyən  yüksək  rütbəli  məmurların  etinasızlığı  və  dövlət  əhəmiyyətli 
məsələlərə  barmaqarası  baxması  kəskin  tənqid  olunurdu.  Dördüncü  sayının 
birinci səhifəsində Mirzə Əli Əkbər xan Atabəyin dizi üstündə İranın xəritəsini 
tutub  orada  əli  ilə  Azərbaycan  əyalətini  göstərərək  dediyi  sözlər  əks  olunub: 
«Əslən  mənim  ürəyim  Azərbaycana  bağlı  deyil,  gələcəkdə  bu  vilayəti  kəsib 
atmaq lazımdır». 
Digər bir karikaturada qoyun sürüsünün içinə düşmüş canavar və uzaqdan 
bu  mənzərəni  görən  iki  nəfər  göstərilir.  Şəklin  aşağısında  yazılıb:  «Ay,  haray, 
canavar  qoyun  sürüsünün  axırına  çıxdı».  Yaxınlıqda  sürünün  çobanı  elə  dərin 
yuxuya gedib ki, onu heç top-tüfənglə də oyatmaq mümkün deyil. Karikaturada 
obrazlı  şəkildə  canavarın  simasında  ölkənin  təbii  sərvətlərini  amansızcasına 
istismar  edən  yadellilərə,  çobanın  simasında  isə  ölkəni  idarə  edə  bilməyən 
başçıya işarə edilir – şah və onun sarayı tənqid olunurdu. 
Dərginin hər səhifəsində belə məzəli şəkillərə rast gəlmək olardı. Onu xalq 
arasında  populyarlaşdıran  bu  cür  rəngarəng  şəkillərlə  bərabər,  həm  də    yerli 
şairlər tərəfindən yazılmış duzlu-məzəli şeirlər idi. Qəzetdə Azərbaycan türkcə-
sində  çap  olunmuş  şeirlər  Təbrizdə  dildən-dilə  gəzir,  hətta  uşaqlar  da  həmin 
şeirləri əzbər bilirdilər. 

 
60 
«Molla Nəsrəddin» jurnalının nəsr nümunələrində Mirzə Cəlil və Əbdürrə-
him bəy Haqverdiyevin, şeir parçalarında isə M.Ə.Sabir və Əli Nəzminin təsiri 
aydın  hiss  olunurdu.  Sabirin  şeirlərinin  ruhu  cənublu  şairlərə  çox  doğma  idi. 
Sabirə  nəzirə,  cavab  və  təqlid  şəklində  də  yazılan  bu  şeirlərin  müəllifinin  adı 
gizli  saxlanırdı.  Dərgidə  Seyid  Rza  Sərraf,  Əbdülhüseyn  Xazin  kimi  şairlərin 
iştirakı  şübhəsiz  idi.  Həmid  Məmmədzadə  onların  sırasına  Ləli  və  Mirzə  Əli 
Möcüz kimi şairləri də daxil edirdi. 
«Azərbaycan»  dərgisində  dərc  olunmuş  şeirlərdə  M.Ə.Sabirin  təsiri  aydın 
duyulur: 
Ey Molla əmi, boş yerə cindarə sataşma, 
dindarə dolaşma! 
Bu hiyləgərə, sahurü qəddarə sataşma, 
məkkarə dolaşma… 
…İş çoxdu təriqətdə, əya arifi-kamil, 
Tərk eylə xətanı, bu xətakarə sataşma!.. 
rumdarə dolaşma! 
Sabirin  «Hə,  de  görüm,  nə  oldu  bəs,  ay  balam,  iddialərin»  misrasından 
ilham alan Cənubi Azərbaycan şairi eyni vəzn və üslubda  şairə cavab şəklində 
yazırdı: 
Hə, görüsən, yerindədi birbə bir iddiamızı, 
Gör necə müstəcab edib tanrı bizim duamızı, 
Verdi kəmali-lütf ilə mətləbü müddəamızı, 
İndi necə, Molla əmu, mən deyən oldu, olmadı? 
Jurnalın 5-ci sayında dərc olunan felyetonun ana xəttini Sabirin məşhur bir 
şeri  təşkil  edir:  «İstirahətə  məşğul  olan  üləmamız  da  Rəştdə,  Təbriz  və 
İsfahanda  binayi-müxalifət  qoyub  və  milləti-islama  heç  bir  qismi  himayələri 
yoxdur: 
Millət necə tarac olur-olsun, 
nə işim var, 
Düşmənlərə möhtac olur-olsun nə işim var?! 

 
61 
Yeri gəlmişkən Sabirin haqqında söhbət açdığımız «Millət necə tarac olur-
olsun,  nə  işim  var»  misrası  ilə  başlayan  bu  şeiri  «Hikmət»  qəzetinin  redaktoru 
Mirzə  Mehdi  xan  tərəfindən  fars  dilinə  tərcümə  edilib  «Azərbaycan»da  çap 
olunmuşdur. 
Jurnalın  ikinci  sayında  şair  Sərrafın  Sabiranə  üslubda  «Çətin  xahiş»  adlı 
şeiri  dərc  olunub.  Öz  millətini  Şərqin  «ölümdən  də  betər»  əlamət  uyğusundan 
oyatmaq  istəyən  şair  xalqı  hərəkətdə  olmağa,  qurub-yaratmağa,  tərəqqiyə 
səsləyir: 
Ey milləti-islam, oyan vəqti-səhərdi, 
Dur, gör nə xəbərdi! 
Bəsdir, bu qədər yatma, çürürsən, nə xəbərdi, 
Dur, vəqti səhərdi! 
Min yerdən ayıldır səni biçarə əhibba, 
Tərpənmə sən əsla, 
Yatmaq belə olmaz, bu ölümdən də betərdi, 
Dur, vəqti səhərdi! 
Dərginin səhifələrində yaxın və uzaq ölkələrdə baş verən hadisələrdən bəhs 
olunurdu.  İkinci  sayda  Rusiyada  baş  verən  inqilabi  hərəkatdan,  Rusiya  dövlət 
dumasının  gördüyü  tədbirlərdən  geniş  danışılırdı.  Məqalə  müəllifi,  görünür, 
oxuculara gözüaçıq olmağı, onları ziyalıların xalqın səy və fədakarlığı bahasına 
əldə  olunmuş  Məşrutədən  bəhrələnməyə  və  onu  saxlayıb  qorumağa  səsləyirdi. 
Dərginin  səhifələrində  Böyük  Fransa  İnqilabı  haqqında  yazılar  dərc  olunur, 
onun  mahiyyəti  açıqlanırdı.  Bütün  bu yazılar  oxuculara  inqilabi  vətənpərvərlik 
ruhu aşılayırdı. Ölkədə ziyalıların ən ağrılı yeri məktəb və mədrəsə ilə bağlı idi. 
Ona  görə  də  «Azərbaycan  maarifçilik  ideyasının  xalq  kütlələri  arasında 
təbliğinə,  yayılmasına  çalışırdı.  Ana  dilində  məktəb  və  dərsliklərin  olmaması 
bir  sıra  maarifçilərin,  xüsusilə  Mirzə  Həsən  Ruşdiyyənin  səylərinin  mürtəce 
ruhanilərin təzyiqinə məruz qalması dərgidə böyük təəssüf hissi ilə qarşılanırdı. 
Ölkənin,  xüsusilə  Azərbaycan  vilayətlərinin  elm,  təhsil,  sənət  sahələrindəki 
geriliyi satirik qələmlə ifşa olunurdu. İkinci saydakı xəbərlərə nəzər salaq: 

 
62 
«Qərəcədağ. Hökumət fövqəladə maddi zayiələrə dözüb, ağır pullar qoyub 
bir darülfünun və bir də darüssənaye açıbdır». 
«Livan. Lüleyinin ixtira olunmasının ildönümü münasibətilə cəşn tutub və 
müxtərin mücəssəməsini tökmək istəyirlər». 
Jurnalın  5-ci  sayında  «Gəldi-gedər»  imzası  ilə  bir  felyeton  da  İranda, 
xüsusilə  Cənubi  Azərbaycanda  balaca  kibritin  belə  istehsal  olunmadığından 
danışılır. Ölkənin iqtisadi cəhətdən geridə qalması tənqid edilir. «…Qəzzarə bu 
gün  bazara  çıxdım.  Mənə  kibrit  lazımdı.  Hər  dükandan  İran  kibriti  istədim, 
tapmadım.  Axırı  təegə  gəlib  ayağımı  qoyub  Peterburqdan  bir  qutu  alıb 
qayıtdım.  Mənim  təəccübüm  burdadır:  ümumi  müvəhhidin  odu  aləmi  yandırır, 
amma … bizləri də xaricilərin odu yandırır». 
Dərgidə  imzasız  satirik  şeirlərdən  birində  vətənpərvərlik  hissi  qabarıq 
verilirdi: 
Aləmdə olub zülm eləmək hər kəsə peşə, 
Zülmün ağacı salmış odur hər yerə rişə. 
Bu rişəyə lazımdır vuraq ədl ilə tişə, 
Ta inki ədalət gələ izharə vətəndə. 
Bu atəş zülm içrə səməndər kimi yanmıq, 
Yannıq, nə qədər taqətimiz varsa dayannıq. 
 «Azərbaycan»  dərgisini  araşdıran  Məmmədrza  Heyət  dərginin  Güney 
Azərbaycan  xaricində  –  İranın  müxtəlif  yerlərində  izləndiyini,  eyni  zamanda 
Bakı  və  İstanbulda  diqqətlə  oxunduğunu  qəzetə  göndərilən  məktublardan  və 
qəzetin  elanlarından  bəlii  olduğunu  qeyd  edir»  (108,  1384,  №138-139). 
Dərginin  beşinci  sayında  dərginin  Bakıdakı  təmsilçisinin  Kazımzadə  adlı  bir 
şəxs olduğu bildirilir. 
Doqquzuncu  sayda  yenə  də  Bakıda  aprel  ayının  əvvəlində  Nikolayevski 
küçəsində (Hacı Zeynalabdin Tağıyevin mətbəəsində  – P.M.) «Tazə həyat» adlı 
ədəbi, ictimai-siyasi qəzetin nəşr olunması ilə bağlı elan verilmişdir. 
Dərginin  18-ci  sayında  Ədirnədən  göndərilən  bir  məktuba  cavab  şəklində 
olan bir felyeton dərc olunmuşdur (108, 1384, №138-139). Ədirnəli oxucu «yer 

 
63 
üzünün  ən  əliaçıq  sultanı  kimdir?»  deyə  bir  sorğu  ilə  «Azərbaycan»  dərgisinə 
müraciət  edir.  Dərginin  yazarına  görə  yer  üzünün  əl  əliaçıq  sultanı  Osmanlı 
padşahıdır.  Çünki  islam  qazilərinin  gücü  ilə  fəth  edilən  torpaqları  kimsədən 
əsirgəməmişdir.  Sonra  yazı  müəllifi  əyani  misallar  çəkərək  yazır:  «Məsələn, 
Misir  torpaqlarını  rica  edirlər,  sultan  dərhal  mərhəmət  buyurur,  sonra 
Bolqarıstanı  istirham etdilər (istədilər  – P.M.), «önəmli deyil» dedi. Bir qrupu 
Samus  adasını  aldı,  «sizə  minnət  borcluyam»  dedi.  Sonra  Lubnan  (Livan  – 
P.M.) dağını istədilər, «oranı sizə bağışlayıram» dedi. Hersoqdan (Hersoqovina 
–  P.M.)  söz  edilincə,  «tamam»,  dedi.  Bosniyaya  gəlincə,  dərhal  təqdim  etdi. 
Kıprısı  (Kipr  adası  –  P.M.)  istirham  etdilər,  «məmnuniyyətlə»  dedi:  Sonra 
Kiridi  (Krit  adası  –  P.M.)  istədilər,  onların  ümidini  qırmadı  və  nəhayət 
Makedoniyanı tələb etdilər, «sizə layiq deyildir», dedi…». 
Sonda  Ədirnəli  oxucunun  «indi  soltan  nə  işlə  məşğuldur?»  sualına 
cavabında  isə  İran-Osmanlı  sərhədinə  soruşmaq  lazım  –  deyə  qısa  bir  cavab 
vermişdir (108, 1384, №138-139). 
Doqquzuncu  saydan  başlayaraq  dərgidə  şeir  və  elanlardan  başqa  digər 
yazılar  farsca  verilir.  M.Heyət  dərgidə  dərc  olunan  elanların  yalnız  Quzey 
Azərbaycanla  bağlı  olanların  farsca  yazıldığını  bildirir.  O,  öncəki  saylarda 
materialın yazıldığı dil nisbətinin təxminən 50 faiz olduğunu xatırladır. Sonrakı 
saylarda  fars  dilində  yazıların  daha  çox  yer  alması  ilə  bağlı  dərgidə  heç  bir 
açıqlama verilmədiyini vurğulayır. 
Bizə  elə  gəlir  ki,  bunun  səbəbini  həmin  illərdə  ölkədəki  siyasi-ictimai 
durumda axtarmaq daha düzgün olardı. 
Dövrünün  demokratik  mətbu  orqanı  olan  «Azərbaycan»  dərgisinin  sələfi 
olduğu  «Molla  Nəsrəddin»  kimi  xalqa  gün  ağlayır,  onu  ictimai  fəaliyyətə 
həvəsləndirir,  siyasi  şüurun  artmasına,  yeni  mütərəqqi  mədəniyyətə 
qovuşmasına  çalışırdı.  Bir  gülgü  dərgisi  kimi  «xalqı  yazmaqnan  və  kinayəli 
sözlərnən xabi-qəflətdən oyadıb başa salırdı» (94, 1906, №2). 
Məmmədlu  Abbasi  «Azərbaycan»  dərgisinə  həsr  etdiyi  məqaləsində  ona 
çox  yüksək  dəyər  verib  yazırdı  ki,  bu  illər  Azərbaycan  milləcbbtini  həqiqi 

 
64 
demokratik azadlıqların mahiyyətini mənimsəməyə sövq edən, xəlqi milli ruhda 
tərbiyə  edən  mətbuatın  ən  mütərəqqi  qabaqcıl  və  irəlidə  gedəni  «Azərbaycan» 
məcmuəsi idi (73, 1945, №5, 30). 
Şübhəsiz ki, xalqın xabi qəflətdən oyadıb, onun gözlərini açan, «Azərbay-
can» kimi bir mətbu orqanı ölkədəki mütrəce qüvvələrin nifrətini özünə cəlb et-
məyə bilməzdi. Onlar var qüvvələri ilə dərginin qapanmasına çalışırdılar. Məş-
rutə  inqilabının  yüksəlişi  illərində  düşmənlərin  dərgiyə  hücumu  heç  bir  nəticə 
vermədi. 
Təbrizdə  Məşrutə  inqilabının  rəhbəri  Səttarxanın  şəxsən  dərgini  himayə 
etməsi  mürtəcelərin  sükutuna  səbəb  olmuşdu.  İnqilab  Tehrandan  gələn  silahlı 
qüvvələrin ağır hücumlarına məruz qaldıqda mürtəce qüvvələrin də mənfi təsiri 
dərgi  üzərində  gücləndi.  Ona  görə  də  ilk  saylarını  da  Azərbaycan  dilində 
yazılmış  məqalə  və  bədii  yazılara  tez-tez  rast  gəlinirdisə,  9-cu  sayından  sonra 
fars  dilində  yazılmış  yazılara  dərgidə  daha  geniş  yer  verilməyə  başlandı.  Eyni 
zamanda  son  saylardakı  məqalələrin  siyasi  kəskinliyi  azalır,  liberalizmə  meyl 
açıq-aşkar duyulurdu. Beləliklə, mürtəcelərin ilk təsiri farsca yazıların çoxluğu 
ilə nəticələndisə, onların sonrakı təsiri dərginin bağlanması ilə nəticələndi. 
Dərginin  6  sayında  Azərbaycanda  və  mühacirətdə  azərbaycanlılar 
tərəfindən  rejimin  qəzəbinə  tuş  gələn  «Əlmərhum  və  əlməxfur»  –  «Kamal», 
«Gənciyeyi-fünun»,  «Pərvəriş»,  «Əxtər»  və  s.  mətbu  orqanları  hörmətlə  yad 
edilirdi. 
Az  bir  müddət  fəaliyyət  göstərməsinə  baxmayaraq  «Azərbaycan»  dərgisi 
Cənubi  Azərbaycan  mətbuatı  və  ədəbiyyatı  tarixin  öz  yeni  töhfələrini  verdi. 
Məşrutə inqilabı dövründə demokratik fikirləri yayılmasında bu dərginin böyük 
xidmətləri danılmazdır. 
 
 
 
«NƏSİMİ-ŞİMAL» QƏZETİ 
 

 
65 
Məşrutə  dövrünün  satirik-ədəbi  orqanlarından  biri  də  öncə  Rəştdə,  sonra 
Tehranda nəşr olunan «Nəsimi-şimal»  qəzeti idi. «Nəsimi-şimal»ı Seyid Əşrəf 
Qəzvini  (Gilani)  (1872-1934)  təsis  etmişdir.  Qəzetdə  əsas  yeri  Seyid  Əşrəfin 
satirik məzmunlu şeirləri tuturdu. 
Seyid Əşrəf Azərbaycanın qədim şəhərlərindən olan Qəzvində dünyaya göz 
açmışdır.  Sonralar  Gilan  vilayətinin  Rəşt  şəhərinə  göçür.  Rəşt  şəhəri  İranın 
şimalında  yerləşdiyinə  görə  çıxardığı  qəzeti  «Şimal  küləyi,  nəsimi»  adlandırır. 
«Nəsimi-Şimal» qəzeti üçün götürdüyü. 
Xoş xəbər olasan, səni «Nəsimi-şimal» 
Çün bizə vüsal çağın soraq verirsən 
şüarından  da  görünür  ki,  bu  mətbu    orqanında    çıxan  xoş  soraqlı  Məşrutə 
ilə bağlı xəbərləri sərin şimal küləyinə bənzətmişdir. 
«Nəsimi-şimal» qəzetinin hər işini Seyid Əşrəf özü təkbaşına görürdü. Səid 
Nəfisi «Sepido siyah» jurnalında Seyid Əşrəf haqqında məqaləsində yazırdı ki, 
«o, xalqın içindən çıxdı, xalqla yaşadı və xalqın içində itib batdı… Hər gün, hər 
gecə  yazırdı,  həftə  ərzində  yazdığı  şeirləri  çap  edib  xalqa  çatdırırdı.  İyirmi  ilə 
yaxın hər həftə «Nəsimi-şimal»ı Tehranın ən kiçik mətbəələrindən birində dörd 
xırda  səhifədə  nəşr  edib  yaydı…  belə  gün  olmazdı  ki,  bu  qəzet  Tehranda  bir 
vəlvələ  salmasın.  Hökumətlər  artıq  onun  əlindən  zara  gəlmişdilər.  Fəqət  bu 
yoxsul, yeddi göydə bir ulduzu olmayan, heç nəyi və heç kəsi saymayan Seyidə 
nə edə bilərdilər?.. Onu tutub zindana salmağın da faydası yox idi, zindanda da 
sakit  oturan  deyildi.  Qəribə  yaddaşı  var  idi,  şeirlərini  qələmə  almadan  əzbər 
oxuyardı,  onun  sinəsi  pozulmaz  yazı  lövhəsi  idi…  Yəqin  bilirdi  ki,  İranın 
azadlığında  onun  payı  böyük  sərkərdə  Səttarxandan  az  deyildi.  Bu  şərəfli, 
böyük  insan  hətta  Qəzvində  çiyninə  tüfəng  salıb  mücahidlərlə  bir  sırada 
Tehranın  alınmasında  iştirak  etmişdir.  Onu  tutub  Şəhrnov  dəlixanasına 
saldılar… Anlamadım o böyük insanda dəlilikdən nə kimi əlamət görmüşdülər! 
O,  elə  əvvəlki  adam  idi.  Bu  işdən  məqsəd  nə  idi?  Bu  da  bizim  yaşadığımız 
dövrün  böyük  müəmmalarından  biridir.  Onun  ölüm  xəbərini  də  bir  adama 
bildirmədilər.  Doğrudan  da  öldümü?  –  Yox,  hələ  diridir.  Mən  ondan  diri  bir 

 
66 
adam tanımıram» (101). 
Seyid Əşrəfin qəzetin səhifələrində çıxan satiraları həm bədii düşüncə, həm 
ideya 
yönü, 
həm 
də 
deyim 
yolu 
baxımından 
Azərbaycan 
mollanəsrəddinçilərinin məsləkləri ilə eyni idi. 
Tədqiqatçı  alim  H.Məmmədzadə  yazırdı  ki,  Seyid  Əşrəf  də  «Molla 
Nəsrəddin»in,  xüsusilə  Sabirin  dərin  təsiri  altında  idi.  Onun  şeirləri  bəzi 
hallarda Sabirin şeirlərinin sərbəst tərcüməsi olurdu. 
Seyid  Əşrəfin  məqsədi  müstəbidləri,  zalimləri,  xurafatçıları  satira  atəşinə 
tutmaq idi. Bu işdə o, «Molla Nəsrəddin» ilə bir cərgədə dayanır, eyni hədəflərə 
atəş  açırdı.  O,  «Molla  Nəsrəddin»də  dərc  olunan  hər  bir  şeiri  fars  dilinə 
çevirmək,  onu  İranın  həyatına  daha  uyğun  şəklə  salmaqdan  çəkinmirdi  (57,  
65). 
Seyid Əşrəf siyasi məzmunlu şeirlərini çox zaman Azərbaycan folklorunda 
geniş  yayılmış  xalq  mahnısı,  təsnif,  bayatı,  layla  formasında  yazırdı.  İki  dildə 
yazan  şair  bununla  Azərbaycan  düşüncə  tərzini  və  folklor  nümunələrini  fars 
ədəbiyyatına gətirməklə onun inkişafına müsbət təsir göstərirdi. 
Seyid  Əşrəfin  «Nəsimi-şimal»  qəzetinin  səhifələrində  çap  etdirdiyi 
şeirlərdə  günün  vacib  məsələlərini  həm  satira,  yumor  dili  ilə,  həm  də  lirik 
tərzdə ifadə edirdi. 
Gilani  M.Ə.Sabirin  əsərlərini  tərcümə  və  iqtibas  etmiş  «Nəsimi-şimal» 
qəzetində yaymış Azərbaycan satirikinin ideyalarını İranda təbliğ etmişdir. 
Şair «Molla Nəsrəddin»ə xitabən 
Ey molla əmu, çox da bizim şaha sataşma, 
İranda olan Xosrovi-camcaha sataşma, 
Bir lat babasan, xeyməvü xərgaha sataşma, 
Jurnalda bu xəlqi eyləmə gəl xar, a molla! 
Seyid  Əşrəf  Məşrutənin  həqiqi  bir  şairi  idi,  bu  inqilabın  qarşısında  duran 
məsələləri düzgün dərk etmiş və öz yaradıcılığında geniş xalq kütlələrinin başa 
düşə biləcəyi və xoşladığı bir dildə onların arzu və amalının, nisgil və həsrətini, 
fəryad  və  etirazlarını  tərənnüm  etmişdir.  Tədqiqatçıların  fikrinə  görə  Seyid 

 
67 
Əşrəfin  müasir  fars  poeziyasında  yeni,  sadə  üslubun  yaranmasındakı  xidməti 
Dehxudanın nəsrdəki xidməti ilə təndir. 
Seyid  Əşrəf  bir  azərbaycanlı  kimi  xalqın  hüquqlarını  müdafiəyə  qalxmış, 
İranda  zərbaycanlıların  qurtuluş  mücadiləsini  daha  qabarıq  şəkildə  qələmə 
almışdır.  O  öz  əsərlərində  İran  xalqlarının  uzun  müddətli  mübarizələrində 
fədailərinin  qanı  bahasına  əldə  etmiş  konstitusiyanı  alqışlayır,  yeni  təsis 
olunmuş  məclisə  böyük  ümidlər  bəsləyirdi.  Gilaninin  şeirləri  xüsusən  Məşrutə 
hərəkatı  dövründə  yazdığı  əsərlər  ictimai-siyasi  satiranın  və  tənqidi  realizmin 
gözəl nümunələrindən sayıla bilər (Antologiya II, 52). 
Xalqın  dərin  sevgi  və  məhəbbətini  qazanmış  Seyid  Əşrəf  demokratik  İran 
poeziyasının əsasını qoymaqla müasir poeziyada yeni bir yol açmışdır.