Platon və Platon Akademiyası A. Platon`un həyatı

Platon və riyaziyyat

---

Platon Akademiyasının qapısı üzərində “həndəsəçi olmayan girə bilməz” 
(“həndəsədən başı çıxmayanlara giriş qadağandır”) yazılmışdı. Əslində bu 
fikir Platonun akademiyaya başçılıq etməyə başladığı zamandan təqribən 
yeddi əsr yarım keçdikdən sonra ortaya atılmışdır (Diogenes Laertius); bunu
tam təsdiqləmək olmur. O, ideal dövlət başçısının hesab, həndəsə və 
astronomiyanı öyrənməsini zəruri sayırdı (“Dövlət”). Platon Sokratesin dili 
ilə həndəsənin vacibliyindən söhbət açır, ona heç cür biganə qalmaq olmaz 
deyir (həyati nəticəsi çox böyük olmasa da); “gəlin astronomiyanı, 
həndəsədə olduğu kimi, məsələ həlli vasitəsilə öyrənək, göyləri isə öz 
başına rahat buraxaq”. 
Platon mücərrəd təfəkkürün, nəzəriyyənin vacibliyini nümayiş etdirməklə 
təbiətşünaslığı riyaziləşdirmək proqramının həyata keçirilməsində böyük rol
oynadı (ənənəyə görə Pifaqordan sonra). O, müşahidəni, sınaqları deyil, 
riyazi modelləri əsas araşdırma mövzusu sayırdı. Əsl astronomiya müşahidə
ilə deyil (görünən və müşahidə olunanlar mükəmməl deyil), müşahidə 
olunanların arxasında dayanan gözəl və mükəmməl riyazi səmanın riyazi 
öyrənilməsi ilə məşğul olmalıdır. Paradoksal olan budur ki, Platon özü 
kainata poetik nəzərlə baxmışdır, onun kainata tətbiq etdiyi riyazi model 
əslində mif səviyyəsinə qalxır (“Dövlət”, “Timaeus”). 
Platon riyaziyyatçılara ilham (və ideya?) verirdi. Beş düzgün çoxüzlülər və 
ya requlyar cisimlər Platonun şərəfinə Platon cisimləri adlandırılır. 
Platon yaşlı vaxtında yazdığı və Pifaqorçu baxışlar üzərində qurulan məşhur
“Timaeus”in sonuncu hissəsində- kosmoloji, fiziki, riyazi, bioloji hissədə 
kainatın əsasında duran dörd təməl elementlərlə düzgün çoxbucaqlılar 
arasında əlaqə yaratmağa çalışmışdır (“onun içində, başqa əsərləri ilə 
müqayisədə, əlbəttə ki, sadəcə daha çox səfeh şeylər var”. B. Russell, səh. 
148). Platona görə dörd təməl elementin hər biri özünəməxsus formaya 
malik hissəciklərdən təşkil olunub, biz o hissəcikləri çox kiçik olduqları 
üçün görmürük. Torpaq kublardan təşkil olunub; kub beş düzgün çoxüzlülər 
içində ən dayanıqlı olanıdır, ələ alanda yapışıb qalır, hər üzü kvadratdır və 
Yerdə asan oturur, rahat yan-yana düzmək/döşəmək mümkündür. Su, hava 
və od hərəkətlidirlər, müqayisədə alov ən hərəkətcil, hava orta hərəkətcil, su
onlardan az hərəkətcildir. Od tetraedrlərdən, hava oktaedrlərdən, su 
ikosaedrlərdən təşkil olunub. Tetraedr-od ən itibucaqlı, itiuclu (deşir, 
yandırır), oktaedr-hava orta itiuclu, ikosaedr-su az itiucludur. Od hissəcikləri
ən kiçik, havanın hissəcikləri orta böyüklükdə, su hissəcikləri ən 
böyükdürlər. Platon 5-ci düzgün çoxbucaqlını-dodekaedr`i Tanrı seçimi ilə 
şərəfləndirir, nümunə sayır, göyləri təşkil edən hissəciklərin mükəmməlliyə-

---

sferaya ən yaxın olan dodelkaedrlərdən ibarət olduğunu deyir. Platon 
burada, müəyyən mənada, öz atomçu nəzəriyyəsini irəli sürür, bu beş 
düzgün çoxüzlülərin səthlərinin bəlli sayda düzbucaqlı üçbucaqlardan təşkil 
olunduğunu xüsusi qeyd edir (məsələn, kubun səthi 24 düzbucaqlı 
üçbucaqdan ibarətdir); yəni, Platon`un atomları əslində düzbucaqlı 
üçbucaqlardır. Platon burada sanki riyaziləşmiş Homer və Hesioddur! 
Platon Kainatı və bioloji/fizioloji prosesləri Platon üçbucaqların 
bioloji/fizioloji xassələri ilə izah edir...Platon`un mifik xarakter daşıyan bu 
və buna bənzər fikirləri birqiymətli deyil və müxtəlif cür şərh olunur.
od torpaq hava göy su
tapılır: x=b(1+√5)/2. “Ən gözəl nisbət” isə x:b, yəni (1+√5)/2 -ə bərabərdir. 
Platonun “ən gözəl” (fairest) nisbəti sonralar “qızıl nisbət” və ya “qızıl orta”
adını aldı, riyaziyyatdan daha çox incəsənətdə işlənildi.
Platon cisimləri/Platonic Solids

V + F – E = 2 . V-vertex, F-face, E-edge 
od torpaq hava göylər su