Pratov, A, to
Yüklə 1,14 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- shoyi akatsiyada.
- §. BARGLARDA ORGANIK MODDALARNING HOSIL BO‘LISHI
51-rasm. Turli shakldagi barglar: 1-tuxumsimon; 2-nayzasimon; J-o‘ q-yoysimon. 74
2-uch boUakli; 2-panjasimon. Uchta bargchali murakkab bargga-sebarga, beda, loviya, mosh; panjasimon bargchaliga esa soxta kashtan barglari kiradi. Bargchalar umumiy barg bandining oxirigacha qarama- qarshi joylashganbodsa, bunday barglar juft patsimon barg deyiladi (yeryong‘oqda). Agar umumiy barg bandining uchi bitta barg bilan tugasa, bunday barglar toq patsimon barg de- yiladi (shirinmiyada). Ba’zan toq bargchalar o‘mida gajaklar hosil bodadi (no‘xat va burchoqda). Murakkab barglar, o‘z navbatida yana bodaklarga bo dinib, ikki yoki uch karra bodingan patsimon barglar hosil qiladi. Masalan, totim, shoyi akatsiya va boshqalarda (53-rasm). Barglar o‘simliklarning turiga qarab har xil shaklda bodadi. Saksovul kabi ayrim o‘simliklarning bargi juda maydalashib, qipiq shakliga kelib qolgan bodadi. Uning bandi ham bodmay, uzun- ligi 2 mm dan oshmaydi. 53- rasm. Ikki karra patsimon boUingan murakkab barg: shoyi akatsiyada. 75 Aksincha, rovoch, ojud, kovrak kabi o‘simliklarning bargi uzun- 50-70 sm dan 1 metrgacha yetadi. Barglar yaproq- larining shakliga qarab juda xilma-xil bodadi. 0‘simliklar qaysi tur, turkum yoki oilaga mansubligini aniqlashda barg- laming shaklidan keng foydalaniladi. Masalan, olma, odik, gilosning barglari yaxlit; tok, g‘o‘za, tut, anjirning barglari 0‘yilgan bodadi. Qoqidoshlar (murakkabguldoshlar) va ziradoshlar (soyabonguldoshlar) oilalari ko‘pchilik vakillarining ildiz bo‘gdzida joylashgan barglar, ya’ni to‘pbarglar nihoyatda yirik bodadi. Bunday barglarning yaprogd va bandi 50-60 sm va undan ham uzun bodadi. Xulosa qilib aytganda, barglar oddiy va murakkab, shakli jihatidan esa turlicha bodadi. Qanday barglar oddiy, qanday barglar murakkab barg deyiladi? Barg yaprogd qanday shakllarda bodadi? Barg yaprogdning cheti qanday bodishi mumkin? Rediska, turp, sabzi, lavlagi, qulupnay, bug‘doy, lola barglari qanday (oddiy yoki murakkab) barg? Murakkab toq patsimon va murakkab juft patsimon barglarga misollar keltiring. Saksovulning bargi qaysi turdagi barglarga kiradi? Bug‘doy, soxta kashtan, lola, gledichiya (tikan da- raxt), g‘o‘za, qulupnay, loviya, tok, o‘rik, no‘xat, olma va terak barglarining qaysilari oddiy va qay- silari murakkab bargga kirishini aniqlang. Archa, tol, nok, o‘rik, qayrag‘och, chinor, tok, jiyda, kartoshka, dodana barglarining shakllarini aniqlab, daftaringizga chizib oling. Xona o‘simliklari va gerbariylardan foydalanib, barg yaproqlarining shakllarini aniqlang. Yaproqlarning chetlari qanday tuzilganligini kuza- ting. Oddiy va murakkab barglami ajrating varasmlarini chizing. 76
§. NOVDADA BARGLARNING JOYLASHISHI 0‘simliklar bargi novdada madum tartibda joylashadi. Ular, asosan, navbat bilan, qarama-qarshi va halqa hosil qilib joylashadi (54-rasm). Barglari novdada navbat bilan joy- lashadigan odimliklarga g‘o4za, tok, pomidor, olma, odik, terak, tut, atirgul, oqquray, dodana kabilar kiradi. 54-rasm. Novdada barglarning joylashishi: 7-navbat bilan joylashgan; 2-qarama-qarshi joylashgan; 5-halqa hosil qilib joylashgan. Poya yoki novdalarda harbir bo‘gdmning ikki tomoni- da barglar bir-biriga qarama-qarshi joylashsa, bunday barg- lar qarama-qarshi joylashgan barglar deyiladi. Bularga ko‘pchilikka ma’lum rayhon, yalpiz, chinnigul, ligustrum, nastarin, dalachoy, kiyikod, mavrak, gazanda, kampirchopon kabi odimliklar kiradi. Novdaning har qaysi bo‘gdmidan bir nechtadan barg chiqib halqa hosil qilsa, bunga halqasimon joylashish deyiladi. Bunday bargli odimliklarga sambitgul, qirqbo‘gdm, qumriod kabilar misol bodadi. Novdada barglar qanchalik ko‘p va qalin bodmasin, ular hamma vaqt quyosh nuri bevosita tushib turadigan holatda joylashadi, barglar quyoshga qarab o‘girilib turadi. Bunday odimliklar yorugdevar odimliklar deyiladi. Bularga kunga- boqar, yantoq, kartoshka, pomidor, gdda kabilar kiradi. Tabi- atda shunday odimliklar borki, ular soya joylarda, gdrlarda, 77 daraxtlar tagida va qalin o‘rmonlarda ham o‘sa oladi. Xina, binafsha, yowoyi qulupnaykabi soyada oc sadigan oc simliklar soyasevar o‘simliklar deb ataladi. Xulosa qilib aytganda, barglar ham kurtaklarga o‘xshab, novdada navbat bilan, qarama-qarshi va halqa hosil qilib joylashadi. Barglar novdada qanday joylashadi? 0‘simliklar bargi nima uchun bir-biriga soya sol- maydi? Qanday o‘simliklar yorug‘sevar o‘simliklar deyi- ladi? Qaysi o‘simliklar soyasevar o‘simliklar deyiladi? Ularga misollar keltiring. Maktab tajriba dalasida, ko‘changizda va xo~ nada o‘sib turgan o‘simliklar bargi novdada qanday joylashganligini aniqlab, nomlarini yozib oling. Xonalarda o‘stiriladigan gullardan ikkitasini olib, deraza yoniga qo‘ymg. Ulardan bittasini har kuni quyosh tushadigan tomonga qaratib aylantirib turing. Ikkin- chisiga tegmang. Oradan bir necha kun o‘tgach ikkala gultuvakdagi o‘simliklaming barglari qanday holatda ekanligini taqqoslab ko‘ring. Natijasini izohlab, yozib qo‘ying. §. BARGLARNING ICHKI TUZILISHI Barglar ham, o‘simliklarning boshqa organlari kabi, hujayralardan tuzilgan. Barglarning qanday hujayralar va tcbqimalardan tuzilganligini faqat mikroskopda kcbrish mumkin. Buning uchun birorta o‘simlikning yangi bargi- dan kcbndalangiga yupqa kesib olib, buyum oynasidagi bir tomchi suvga joylanadi, so‘ngra ustidan qoplagich oyna yopib, mikroskopda kohiladi (55-rasm). Barg yaproghning ustki va orqa tomoni po‘st bilan qoplangan. Uning hujayralari bir-biriga zich yondashgan. Barg po‘stining deyarli hamma 78
55- rasm. Barglarning ichki tuzilishi: 1-ustki va ostki po‘sti (epiderma); 2-barg eti; 3-o‘tkazuvchi nay tola boylamlari; ¥-og‘izcha; 5-tukcha. hujayralari shaffof bo‘lib, ular orqali yorug‘lik barg ichiga o‘tadi. Po‘st bargning ichki qatlamlarini shikastlanishdan va qurib qolishdan saqlaydi. Barg po‘stida yana loviyasimon juft hujayralar bo‘lib, ularda sitoplazma va mag‘izdan tashqari, yashil tusdagi plastidalar ham bo‘ladi. Ular barg og‘iz- chalari hujayralari deyiladi. Og‘izchalar barglarning faqat pastki tomonida emas, balki ustki tomonida ham bo‘ladi. Barglarning ustki va orqa tomonidagi po‘sti oralig‘ida barg eti hujayralari joylashgan. Ular qobiq hamda sitoplazma, mag‘iz, xlorofill donachalaridan tashkil topgan. Barg eti hujayralari bir necha qavat bo‘lib joylashgan. Ustki po‘st tagidagi qavat ustunchalarga o‘xshash cho‘ziq hujayralar dan tashkil topgan. Uning tagida ovalsimon va yumaloq shakldagi huj ayralar j oylashgan. Bargning ko‘ndalang kesmasida tomirlami ko‘rish mum- kin. Ular ichida qalin devorli o‘lik hujayralardan tashkil topgan naychalar joylashgan. Shuningdek, tomirlarda naychalardan tashqari, cho‘ziq, bir-biri bilan zanjir shaklida ulangan hujayralar ham bor. Bu hujayralar to‘rga o‘xshab, bir-biri bilan ko‘p sonli teshikchalar orqali tutashgan elaksimon naychalami hosil 79 qiladi. Bargdagi tomirlarda suv va unda erigan oziq moddalar harakatlanadi. Bulardan tashqari, tomirlarda yana po‘sti qa- lin, pishiq, juda uzun hujayralar (tolalar) ham bodadi. Bular barggamustahkamlikberadi. Naychalar, elaksimonnaychalar va tolalar birgalikdabarg tomirining nay tolali boylamlarini hosil qiladi. Tomirlar barg etining hamma qismiga kirib boradi. Shunday qilib, barglaming ichki qismi qoplovchi, asosiy, odkazuvchi va mexanik to‘qimalardan tashkil topgan. Bargning ichki tuzilishi qanday qismlardan iborat? Bargning po‘st hujayralari qanday tuzilgan? Barg eti hujayralari po‘st hujayralari dan qanday farq qiladi? Barg ogdzchasi qanday tuzilgan? Barg da qanday to‘qimalar bor? 55-rasmdan foydalanib barg kckndalang kesma- sidan to‘qima laming joylashishiga qarab, ularning qanday sharoitda o‘sganligini aniqlang. §. BARGLARDA ORGANIK MODDALARNING HOSIL BO‘LISHI 0‘simliklar, ayniqsa, urugdar tarkibida (uning turiga qarab) har xil miqdorda suv, mineral tuzlar va organik moddalar (kraxmal, shakar, moy va oqsil moddalar) bodadi. Bu organik moddalar o‘simliklarning qaysi qismi da qanday hosil bodadi, degan savol tugdladi. Olimlar ko‘pgina tajribalar asosida organik moddalar barg etining hujayralarida va ocsimliklarning boshqa yashil organlari hujayralarida hosil bodishini aniq- lashgan. 0‘simliklarda quyosh nuri ta’sirida va xlorofill donacha- lari ishtirokida anorganik moddalar dan organik moddalar hosil bodishi va havoga kislorod ajralib chiqish jarayoni 80
Ijodiy faoliyatining asosiy qismini yashil o‘simliklardagi fotosintez jarayonini odganishga bagdshlagan va fang a o‘zining munosib hissasini qo‘shganrus olimi A.Timiryazev- dir. U o‘zining «Quyosh, hayot va xlorofill» nomli kitobida fotosintez jarayonini asoslab bergan. 0‘simliklar suv va unda erigan mineral moddalarni (tuz- larni) tuproqdan ildiz tukchalari orqali so‘rib olishi sizlarga madum. Suv va unda erigan mineral moddalar ildiz bosimi ostida va barg hujayralarining sodishi tufayli dastlab ildiz naychalariga sizib odadi, so‘ngra poyaga, va nihoyat, barg tomirlaridagi naychalar orqali barglarga odadi. Barg hujay- ralariga suv bilan bir vaqtda ogdzchalar orqali havodan kar- bonat angidrid gazi kiradi. Barg eti hujayralaridagi xlorofill donachalari ishtirokida va yorugdik ta’sirida organik moddalar hosil bodadi (56-rasm). Bujarayonda xlorofill donachalarida karbonat angidrid suv bilan birikadi. Natijada, dastlab shakar, so‘ngra kraxmal hosil bodadi. Karbonat angidrid suv bilan Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|