Pratov, A, to

Karbo-
nat ani
Kislorc





Suvda > erigan


Kislorod








Karbonat angidrid


Suv va unda
erigan or-
ganik
moddalar


56-rasm. Barglarda organik moddalarning hosil bo‘iishi.


81




birikkanda, shakardan tashqari yana erkin kislorod gazi ajralib, ogdzchalar orqali havoga chiqadi. 0‘simliklar hujayrasida faqat shakar va kraxmal emas, balki boshqa oziq moddalar ham to‘planadi. 0‘simliklarda organik moddalaming hosil bodishi juda murakkab jarayon hisoblanadi.
Xlorofill donachalari ishtirokida hosil bodgan organik moddalar suvda eriydi. Ular barg eti hujayralaridan tomir- laming elaksimon naylariga odadi va ular orqali hamma organlarga - gul, urug‘, mevalar va ildizga tarqaladi. 0‘simlik organlarining hujayralari shu organik moddalardan oziqlana- di. Ortiqcha organik moddalar urug\ meva, ildiz va boshqa organlarning g‘amlovchi to^c qimalarida to^cplanadi.
0‘simliklarga yorugdik, harorat, suv, mineral tuzlar va karbonat angidrid gazi qancha yetarli bods a, organik moddalar shuncha ko‘p hosil bodadi. Ularda organik moddalar qancha ko‘p bodsa, hosili shuncha mod bodadi. 0‘simliklardagi mazkur qonuniyatga amal qilinsa, ulardan ynqori hosil olish mumkin. Ana shuni yaxshi bilgan dehqonlar issiqxonalarda zarur sharoitni sun’iy ravishda yaratib, ynqori hosil yetishtir- moqdalar. Hatto qish oylaridaham issiqxonalarda elektr nuri orqali qo‘shimcha yorugdik, harorat va mineral tuzlar berib, sabzavot, poliz ekinlari va har xil gullarni o‘stirmoqdalar. Demak, har qanday o‘simlikni ekkanda uning yomgdikka bodgan talabini inobatga olish zarur.
Bogdar barpo etishda va dehqonchilikda har bir o‘simlik yetarli darajada yorugdik tushadigan qilib joylashtiriladi. Res- publikamizda ekiladigan g‘o‘za yorug‘ni ko‘p talabqiladi. Shuning uchunham g‘o‘za 0‘zbekistondakatta maydonlarga keng qatorlab, madum oraliqda ekiladi.

1. 
   Fotosintez nima?
   
2. 
   Organik moddalar hosil bodishi jarayonida nimalar ishtirok etadi?
   

^ » Jf
^ w 3. Fotosintez jarayonida barglarda qanday gaz o‘zlash~
tiriladi va qanday gaz ajralib chiqadi?


82






4.0‘simliklar hayotida yorugdik qanday ahamiyatga ega?

5. 
   Issiqxonalarda hosil yetishtirish uchun qanday sharoit yaratiladi?
   
6. 
   Chigit, mevali daraxt ko‘chatlari, sabzavot ekinlari ekishda nimalarga e’tibor beriladi?
   

1. 
   Qorong‘i joyda ikki-uch kun saqlangan o‘simlik bargini va yorug‘da o‘sib turgan o‘simlikning usti birparcha qora qog‘oz bilan berkitilgan bargini oling. Ulami spirtga solib, rangsizlantiring. Rang- x sizlantirilgan barglami suv bilan yuvib, likopcha- larga qckying va ustiga yod eritmasidan tomizing
   

(57- rasm). Ochiq barglar va usti qora qog‘oz bilan berkitilgan bargning qismlari qanday rangga kirishini diqqat bilan kuzating. Bu tajribadan xulosa chiqaring.

2. 
   Barglarda faqat yorugdik ta’sirida kraxmal hosil bo‘lishini ifoda- lovchi tajribani so‘zlab bering.
   

57-rasm. Barglarda kraxmal hosil bodishini ifodalovchi tajriba.


83

21. 
    §. BARGLARNING NAFAS OLISHI
    

Yashil barglar hujayrasida fotosintez jarayonida organik moddalar hosil bodishi bilan bir qatorda nafas olish jarayoni ham boradi. Demak, odimhklaming boshqa organlari qatori barglari ham nafas oladi. Bunda ular xuddi hayvonlar kabi havodan kislorod olib, karbonat angidrid gazini ajratib chi- qaradi.
0‘simliklarning nafas olish jarayoni uning oziqlanishidan keskin farq qiladi. Nafas olishda barglarda organik moddalar hosil bodmay, aksincha, ular parchalanadi. Yana bir muhim farqi, nafas olish uchunyorugdiktalab etilmaydi. (Ysimliklar kecha-kunduz uzluksiz nafas oladi. Kunduzi barglar hujayrasida organik moddalarning hosil bodishi va hujayralaming nafas olish jarayoni bir vaqtda odadi. Lekin bu jarayonlarning har ikkalasi ham bizga sezilmaydi. Odgan darslarda barglar hujayrasida organik moddalar hosil bo dishida kislorod ajralib chiqishini aytgan edik. 0‘simliklar ana shu oziq moddalar hosil qilish jarayonida ajratib chiqargan kislorodning bir qismidan o‘zi nafas olishda foydalanadi va karbonat angidrid gazi ajratib chiqaradi. 0‘simliklarning nafas olishini tajriba qilib kodish mumkin. Buning uchun og‘zi shisha plastinka bilan mahkam berkiladigan ikkita shisha stakan oling va ularga yangi kesib





58-rasra. 0⁴simliklarning kislorod ajratishini ko‘rsatuvchi tajriba:
(2-yorug‘likda; 6-qorong‘ilikda.


84


olingan bargli novdalarni soling. Har ikkala stakan ichiga
yonib turgan cho‘pni tushiring, cho‘plar o‘chmaydi, demak,
stakan ichidagi havoda kislorod bor. Har ikkala stakanning
og‘zini shisha plastinka bilan zich berkiting. Stakanlarning
birini yorugdik yaxshi tushib turadiganjoyga, ikkinchisini esa
qorong‘i joyga qo‘ying. Bir necha soatdan keyin unga yonib
turgan cho‘pni tushirib, har qaysi stakan ichidagi havoning
tarkibini tekshiring. Tajribalardan xulosa chiqaring va yozib
oling (58-rasm).
0‘simlik-bir butun organizm. Uning hamma tirik hujay-
ralari nafas oladi va o‘sib rivojlanadi.

1. 
   0‘simliklar nafas olganda qanday gaz yutadi-yu,
   qanday gaz ajratib chiqaradi?
   
2. 
   0‘simliklar nafas olishi uchun yorugdik zarurmi?
   
3. 
   0‘simliklar kunduzi ham nafas oladimi?
   

Maktab hovlisidagi, o‘z hovlingizdagi yoki
xonadagi cfsimliklardan olib, ularning nafas oli-
shini aks ettiruvchi tajribani cftkazing va natijasini
yozib oling.

21. 
    §. BARGLARNING SUV BUG‘LATISHI
    

0‘simliklar hayotidagi muhim jarayonlardan yana biri suv bugdatishdir. Suv bugdanishi tufayli ildiz orqali suv va mineral tuzlarning sodilishi tezlashadi. Bu moddalar poya bo‘ylab harakat qiladi. Suv bugdatish o‘simlik organlarini qizib ketishdan saqlaydi. Buni tajribada oson tekshirib kodish mumkin. Masalan, gultuvakda o‘sib turgan odimliklardan birining bargli novdasini kolbaga solib, og‘zi paxta bilan berkitilsa, oradan bir necha soat odgach kolba devorida suv tomchilari hosil bodganini kodish mumkin (59-rasm). Bu o‘simliklar bargidan bug‘ shaklida ajralgan suvdir.





85

59-rasm. Bargning suv bug‘latishi.


Suv barglardagi oghzchalar orqali bug‘lanib chiqadi. Bir tup o‘simlikdagi barglar qancha suv bugdatishini hi- soblab chiqish mumkin. Buning uchun o‘simlikning bargli novdachasi suvli shisha idishga solinadi va suv bugdanib ketmasligi uchun uning yuziga ozroq moy tomiziladi. Tarozining bir pallasiga shisha idish, ikkinchi pallasiga qadoqtosh qo‘yib, pallalar muvozanatga keltiriladi. Barglar suvni bug‘latganligi uchun shisha idishdagi suv kamayadi. Natijada, shisha idishli tarozi pallasi asta-sekin kohariladi. Oradan bir sutka ohgandan keyin tarozi pallalari qadoqtoshlar yordamida yana muvozanatga keltiriladi va bir sutkada qancha suv bugdanganligi aniqlanadi. 0‘simliklar turiga va qayerda o‘sishiga qarab tuproqdan oladigan suvni turli darajada bugdatadi. Issiq va quruq sharoitda o‘sadigan o‘simliklar suvni nisbatankam bugdatadi. Chunki ayrim cho‘1 o‘simliklarining barglari juda maydalashib ketgan (saksovulda) yoki shaklini o‘zgartirib, tikanga (kaktuslarda) aylangan (60-rasm). Boshqa bir tur o‘simliklar esa tuklar bilan qalin qoplanganligi uchun suvni kam bugdatadi. Ayrim cho‘1 o‘simliklari (shuvoq, qora
86

	0

yetiladi. Vegetativ yoT bilan ko‘payadigan bitta terak da-
raxti atrofida yerostidan o‘sib chiqadigan bachkilar hiso-
biga oTilab yangi daraxt tuplari hosil boTadi. Tabiatda daraxt
va butalar ma’lum vaqtdan so‘ng qariydi va ulaming o‘mini
bachkilardan chiqqan yangi daraxtlar egallaydi. Shunday qi-
lib, o‘simliklar vegetativ yoT bilan ko‘payishda davom etadi.
Tabiatda turli hodisalar bo Tib turadi. Masalan, ba’zan yer
surilishi yoki suv toshqini natijasida oTimliklaming shox-
shabbasi (masalan, tollar) sernam tuproq ostida qolib, ular-
dagi kurtaklardan yangi novda o‘sib chiqadi. Shunday qilib,
oTimliklar vegetativ yoT bilan ko‘payib, tabiatda o‘z turini
saqlab qoladi. Agar ular vegetativ yoT bilan ko‘paymaganda
edi, urugTdan yaxshi ko‘paymaydigan oTimliklar tabiatda
juda ham kamayib, hatto yo‘qolib ketgan boTardi.
1.0‘simliklar vegetativ yoT bilan qanday ko‘payadi?

2. 
   Lola, gladiolus, nargis kabi o‘simliklar qanday
   ko‘payadi?
   

3.11diz bachkisi deganda nimani tushunasiz?

4. 
   Sizningcha qaysi o‘simlikni bargidan, qaysi birini
   novdasidan ko‘paytirish mumkin?
   

l.Istirohat bogTaridagi daraxt va butalardan ildiz
bachkisi chiqaradiganlarini aniqlang.
2. Maktab tajriba dalasida o‘sadigan qaysi o‘simliklar ^
vegetativ yo‘l bilan ko^cpayishini kuzating.
31-§.MADANIY O⁶SIMLIKLARNING
VEGETATIV KOTAYISHI
0‘simliklami vegetativ yoT bilan ko‘paytirishni odamlar juda qadim zamonlarda bilgan va hozirgacha undan foydalanib keladi. Dehqonlar va bog‘bonlar bunday ko‘paytirish usuliga katta e’tibor beradilar. Juda ko‘p madaniy o ‘ simliklar tuguna- gi, novdasi vabarglaridanko‘paytiriladi. Masalan, anjir, anor,
89