Psixiatriya ruhiy kasalliklarning kelib chiqishi, patogenezi, klinik
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Klinika
Aqliy zaiflikning klinikasi psixologik belgilarning darajasi va xususiyati bo‘yicha har xil bo‘ladi. Lekin klinikasining har xilligiga qaramasdan, aqliy zaiflikning hamma turlariga tegishli umumiy ―yaderli‖ belgilar xam kuzatiladi. 63 Ular yagona patologik mexanizmga ega, ya‘ni psixikaning ontogenezning buzilishi bilan kelib chiqadi. Aqliy zaiflikdagi psixik to‘la rivojlanishining etishmovchiligi ikkita asosiy biogenetik qonuniyatga asoslangan. Bir tarafdan patogen omillarining erta ta‘sir etganda rivojlanishning buzilishi oz differentsiyalangan, ko‘p yoki kam tarqalganligi tufayli bo‘lsa, ikkinchidan, patogen omil ta‘sir qilgan paytda ham rivojlanib ulgurmangan, yosh va kuchli rivojlanayotgan miyaning jarohatlanishi tufaylidir. Bu ikkita psixologik ko‘rinishda bo‘ladi: 1) aqliy zaiflik rivojlanishining etishmovchiligi faqat intellektga emas, psixikagada tegishli. 2) psixik rivojlanishning etishmovchiligida 1 -o‘rinda bilim olish, tanish, fikrlash qobiliyatining etishmovchiligi yotadi. Yosh bolalarda va aqliy zaiflikning og‘ir darajasida fikrlashning etishmovchiligi ko‘pincha abstrakt tanish funktsiyasining turlar rivojlanmasligi ko‘rinishida bo‘ladi. Bir yoshgacha psixik to‘la rivojlanmaslik asosan bolaning affektli - erkin sfera va motorikasining etishmovchiligi, ko‘rish va eshitish reflekslarining rivojlanishi vaqtining sekinlashishi, harakatining kech rivojlanishi, atrofidagilarga, onasiga, o‘yinchoqlarga kech emotsional sezishi, so‘lg‘inlik va uyquchanlikning hosil bo‘lishi bilan tushuntiriladi. 2-3 yoshlarda esa intellektual etishmovchilik bolaning xulq-atvori, o‘ynash qobiliyati bilan aniqlanadi, ya‘ni bola o‘z-o‘ziga xizmat qilish mashqlarini sekin o‘zlashtiradi, sog‘ bolalardagidek atrofidagi narsalarga va voqealarga qiziqishlar bo‘lmaydi. Ularning o‘yinlari asosan oddiy manikurirlangan bo‘ladi, o‘yindagi oddiy talablarni ham tushunmaydi, boshqa bolalar bilan muomalasi past bo‘ladi, kam harakat qiladi. Maktabgacha bo‘lgan yoshda intellektual o‘yinlariga, harakat ko‘p talab qiladigan o‘yinlarga qiziqish umuman bo‘lmaydi. Bunaqa bolalar o‘yinda o‘zi bosh bo‘lib boshqara olmaydilar, faqat birovning qilgan ishini qaytaradi. Aqliy zaiflik bilan kasallangan bolalarda sezish va qabul qilish faqat susayib qolmasdan, etishmovchiligi ham kuzatiladi. Ko‘rish, eshitish, kinestetik va boshqa qabul qilishlarning susayishi va qisqarishi tufayli muhitda yo‘llanishining buzilishi, dunyodagi haqiqiy ob‘ektlar bilan bog‘lanishi, ularni bir-biridan ajratish 64 qobiliyati buziladi. Aqliy zaiflikda qabul qilish aktivligi sust bo‘ladi, bunday kasallar tinglashni, qarashni, ayrim narsalarni tanlashni bilmaydilar, natijada haqiqiy narsalarning har hil xususiyatlarini etarli darajada qabul qilolmaydi. Bu esa maqsadga muvofiq erkin diqqatning buzilishi bilan bog‘liqdir. Aqliy zaiflik bilan kasallangan bolalarda eslab qolish jarayonining susayishi bo‘ladi. Ayniqsa, logik izma-iz eslab qolish buziladi, lekin mexanik xotira saqlangan bo‘ladi. Qabul qilingan narsalarni yaxshi tushunmagani uchun, kasallar narsalarning faqat tashqi belgilarini eslab qoladi-da, lekin ichki logik ma‘nolarini eslab qolish juda qiyin bo‘ladi. Aqliy zaiflikda psixik to‘la rivojlanmaslikning asosida so‘zlashuvning buzilishi o‘rin o‘tadi. Bolaning gapirishi oddiy bo‘lib, rivojlanishdan ortda qolgan bo‘ladi. Aqliyy zaiflikning og‘ir darajasida umumiy so‘zlashuvning belgilari, engil darajasida esa so‘zlashuvning fonetik va grammatik nuqsonlari kuzatiladi. Sust va faol so‘z boyligi orasida nomutanosiblik kuzatiladi. Faol so‘zlashuv kam darajada bo‘lib, qo‘shimchalar etarli bo‘lmaydi. Kasallar aytadigan so‘zlarning ma‘nosi aniq emas, asosan muloqot vositasi sifatida so‘z ko‘llanilmaydi. So‘zlashuvning grammatik qatori sekin shakllanadi, gap tuzish bo‘lsa bir taraflama, oddiy bo‘ladi, kasal o‘zining fikrini aytishga qiynaladi, o‘qigan narsasini tushuntirolmaydi, o‘qish va yozish mashqlarini o‘zlashtira olmaydi. Aqliy zaiflikning ayrim turlarida, ko‘pincha asoratli gidrotsefaliya turida atipik so‘zlashuv rivojlanadi. Oligofrenlarning hissiy- irodaviy faoliyati o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bularda oddiy emotsiyalar saqlangan, murakkab emotsiyalar esa, asosan xulq-atvorga tegishli to‘liq rivojlanmagan bo‘ladi. Emotsiyalarning rivojlanganligining darajasi intellektning nuqsonining darajasi va psixik komponentlarning etishmovchiligi bilan o‘lchanadi. Oligofrenlar o‘zicha mustaqil bir ishga bosh bo‘lib ishlay olmaydi. Oligofren bolalarning ish qobiliyati temperamentga ham bog‘liq: eretik tipda ko‘p xarakatchan, bir joyda o‘tirolmaydi, shoshqaloq va boshqa narsaga tez diqqat qaratadi, torpid tipda esa so‘lg‘in, bo‘shashgan, ishyoqmas bo‘ladi. Engil aqliyy zaiflikda bemorlar etarli darajada faol bo‘ladi va oddiy ishlarni o‘zlashtira oladi, hayotda uchraydigan har xil sharoitlarga moslasha oladi. Lekin bari bir fikrlash 65 qobiliyatining etarli darajada rivojlanmaganligi ularning erkin his qilishiga halaqit beradi. Aqliy zaiflikning ko‘p uchrab turadigan belgilariga harakat sferasining to‘la rivojlanmaslik belgilari kiradi, bunda dastlab lokomotor funktsiyalarning rivojlanish tenglining susayishi va kechikishi kuzatiladi. Bolalarning harakati ham bir tekis bo‘lmaydi, qo‘l bilan harakat qilish, yuz harakati ham etarli rivojlanmaydi. Markaziy asab sistemasining lokal organik jarohatlanishida harakatning qo‘pol va og‘ir buzilishi kuzatiladi. Aqliy zaiflik aqliy zaiflik darajasi bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi: idiotiya, imbetsillik va debillik. Idiotiya – eng og‘ir turi bo‘lib, bunda so‘zlashuv va fikrlash qobiliyati umuman bo‘lmaydi, nazorat va parvarish talab qiladi. Kasallarda oddiy qo‘zg‘atuvchilarga javob reaktsiyasi bo‘lmaydi, idrok qilish to‘la rivojlanmaydi, diqqat umuman bo‘lmaydi. Nutq rivojlanmagan, faqat oddiy va so‘zlarning bo‘g‘inlari bilan cheklangan bo‘ladi, unga qaratilgan so‘zlarni tushunmaydi. Ko‘pincha ular ovqatni chaynay olmaydi va yuta olmaydilar, faqat suyuq ovqatlar bilan ovqatlanadi. Kasallar o‘z-o‘ziga xizmat qila olmaydilar. Ularning emotsiyalari oddiy bo‘lib, bir narsadan qoniqqani yoki qoniqmaganini baqirib-chaqirib bildiradilar. Ular serjahl bo‘ladi, o‘zlarini tishlab, tirnab, urishlari mumkin, ular qo‘liga tushgan narsani chaynashlari, so‘rishlari mumkin. Bemorlar jismoniy rivojlanishdan ham ortda qoladi. Idiotiyaning engil turlari ham uchraydi. Imbetsilik – aqliy zaiflikning o‘rta darajasi hisoblanadi. Idiotiyaga qaraganda so‘zlashuv va boshqa psixik funktsiyalar rivojlangan bo‘ladi, ammo ular mehnatga yaramaydilar, faqat o‘z-o‘ziga xizmat qilishi mumkin. Imbetsillarning nutqi rivojlanmagan va grammatikani umuman o‘zlashtira olmaydilar. Ular faqat sodda so‘zlarni talaffuz qilishlari mumkin. So‘zlar zahirasi 200-300 so‘zdan iborat. Imbetsillarda statik va lokomotor funktsiyalar juda kech rivojlanadi, o‘zlari kiyinishni, ovqat eyishni, umuman o‘ziga xizmat qilishni eplay oladilar. Ularda mexanik xotira va sust diqqat tufayli oddiy bilimlarni o‘zlashtirishi mumkin. Ayrim bemorlar sanashni, harflarni, oddiy ishlarni masalan: yig‘ishtirish, kir 66 yuvish, idish yuvishni o‘zlashtira oladilar. Hissiyotlari kam rivojlangan, oddiy bo‘ladi. Ular sharoit o‘zgarganda o‘zgacha negativ reaktsiya ko‘rsatadi. Idiotiyaga qaraganda ularning shaxsi nisbatan rivojlangan bo‘ladi, ular tez xafa bo‘lib qoladi, o‘zining kamchiliklaridan uyaladi, koyiganni yoki yoqtirganni biladilar. Kasal bolalar doim nazoratga muhtojdir. Imbetsillar tez ishonuvchan va boshqalarga o‘xshashga moyil bo‘ladi. Imbetsillik ikkiga bo‘linadi: 1) yaqqol darajadagi aqliy zaiflik 2) o‘rta darajadagi aqliy zaiflik. Debillik – aqliy zaiflikning engil formasi. Debillar o‘qish qobiliyatiga ega, oson ishlarni ishlay oladi, sotsial sharoitga ko‘nikishishi mumkin. Engil debillikni normadagi psixikaning past chegarasi bilan ajratish qiyin. Debillarning imbetsildan farqi shundaki, so‘zlashuv yuqori rivojlangan bo‘ladi, xulq-atvori ham adekvatli va erkin bo‘ladi, bu esa fikrlashning sustligini bilintirmay turadi. Bunga sabab, mexanik xotira va eliklashdir. Lekin kuzatishlarga nisbatan debillarda abstrakt fikrlash sust bo‘ladi. Oddiy ishdan murakkabroqqa o‘tish ular uchun qiyin. Debillar imbetsillardan farqli maktabda ta‘lim olishi mumkin, ammo o‘qishda o‘zicha mustaqil hech narsa qilolmaydi. Debil bemorlar aniq bilimni o‘zlashtira olishi mumkin, lekin nazariy bilimlarni o‘zlashtirolmaydi. Debillarda hissiyot, iroda va shaxsiyati imbetsillarga nisbatan rivojlangan bo‘ladi. Debillik ikki: torpid va erektil turiga bo‘linadi. Debillarning o‘zini erkin to‘tishi past bo‘ladi, o‘zining qiziqishlarini tiya olmaydi, qilgan ishlarni etarli o‘ylay olmaydi, o‘ta ishonuvchan bo‘ladi. Lekin, bunga qaramasdan debillar hayotga yaxshi moslasha oladilar. Rivojlanishdan orqada qolish boshidayoq bilinadi, ya‘ni kech yuradi, kech gapiradi. Yillar o‘tishi bilan engil debillikda bu narsalar kamdan-kam bilinadi. Ko‘pchilik amaliyot shifokorlar va defektologlar psixik rivojlanishning orqada qolishi tempi va diapazoniga qarab, engil, o‘rta va og‘ir turlarga bo‘ladi. Aqliy zaiflik kasallari somatikasida jismoniy rivojlanmaslik, diskineziya va displaziya belgilar kuzatiladi. Ular esa patogen omilni ta‘sir qilgan vaqtini aniqlashda yordam beradi, ularning qo‘shilib kelishi aqliy zaiflikning differentsiyalangan turlarini keltirib chiqaradi (Daun, gidrotsefaliya). Kasallar jismoniy rivojlanishi yoshiga mos kelmaydi, tana va qo‘l-oyoqlar proportsional 67 bo‘lmaydi, umurtqa pog‘onasi qiyshaygan bo‘ladi, tserebral-endokrin etishmovchiligi belgilari (semirish, jinsiy a‘zolarning rivojlanmasligi, ikkinchi jinsiy belgilarning hosil bo‘lish vaqtining buzilishi) kuzatiladi. Nevrologik statusida o‘zgarishlar bo‘lmaydi, ammo aniq bir darajada markaziy asab sistemasining jarohatlanishini ko‘rsatadi. Embriopatiyalarda eng asosiy simptom mushak gipotoniyasidir. Ona qornida va tug‘ilganan so‘nggi endogen – organik jarohatlar bo‘lsa - organik nevrologik simptomlar: falaj, epileptiform hurujlari va dientsefal buzilishlar kuzatiladi. Aqliy zaiflikda nevrologik belgilar asosan rezidual turda bo‘ladi, enzimopatiyalarda esa nevrologik buzilishlar og‘ir o‘tadi. Aqliy zaiflikning psixik rivojlanmaslik ayrim turlarida silliq bo‘lmaydi va bu asosiy belgi hisoblanadi. Shunga asosan oligrofeniya ikkita: atipik va asoratli turlarga bo‘linadi. Atipik turida psixik defekt bir tekis bo‘lmaydi, bu goho qandaydir psixik funktsiya bir taraflama rivojlanishida, goho esa partsial psixik tula rivojlanmaslik belgilarida ko‘rinadi. Asoratli turlarida aqliy zaiflikga xos bo‘lmagan qo‘shimcha psixologik sindromlar kuzatiladi. Atipik aqliy zaiflik ko‘pincha gidrotsefaliyada kuzatiladi. Bu kasallar yaxshi mexanik xotiraga ega, so‘z zahirasi boy va grammatika to‘g‘ri rivojlangan bo‘ladi, lekin ko‘p gapiradi. Atipik formasida ko‘rish va eshitish agnoziyasi, apraksiyasi, agrafiya va aleksiyasi kuzatiladi. Chap yarimsharning premotor sohasida past bo‘limi jarohatlansa, gapirish funktsiyasi ya‘ni yozish va o‘qish kech shakllanadi. Dinamikasi – kompensatsiya jarayoni va o‘sib rivojlanish evolyutsiyasiga bog‘liq. Dinamikani bu turi progredientsiz deb ataladi. Ko‘p kasallarda yosh evolyutsiyasi va emlash choralari ta‘siri natijasida ayrim kasallik belgilarining masalan: harakatning susayishi, impulsivlik, negativizmning qayta rivojlanishi kuzatiladi. O‘qishni bitirgandan so‘ng ko‘pchilik debil o‘smirlar o‘ziga kasb tanglashga va ularga moslashishi mumkin. Aqliy zaiflikning dinamikasi yana ko‘p narsalar intellektual va umumiy psixik defektning darajasi bilan, aqliy zaiflikning klinik formasi bilan, kasal yoshi va yana emlash choralarini o‘z vaqtida boshlash bilan qo‘shimcha patogen omillarnig yo‘qligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Ijobiy 68 dinamika kasalning xissiy- irodaviy faoliyatiga bog‘liq. Salbiy dinamika aqliy zaiflikning asoratli turida dekompensatsiya turida uchraydi. Dekompensatsiya genezida likvorodinamika va tomirlar etishmovchiligi, yana endokrin – gumoral siljishlar katta rol o‘ynaydi. Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|