Publitsistik matnlarda siyasiy atamalarning qollanishi
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
lingvostatistika (til sistemasi va nutq hodisalarini statistik metodlar qo’llab
o’rganuvchi soha) 2 , lingvopragmatika (gapdan anglashilgan mazmun bilan sub’ekt munosabatiga daxldor soha) 3 kabi terminlar qolipida yasalgan tilshunoslik va sotsiologiya fanlarining tutash nuqtasidagi bir soha bo’lib, u tilning jamiyat hayotiga ta’sirini o’rganadi. Siyosiy matbuot tilini aynan shu soha yo’nalishida tadqiq etishni tanlaganimizning boisi shundaki, siyosiy matbuotdan ko’zlangan bosh maqsad leksik, grammatik, uslubiy hamda o’ziga xos ekstralingvistik belgilari (xolislik, qat’iylik, rasmiylik, aniqlik, qisqalik, shaxssizlik, mantiqiy izchillik) 4 bilan boshqa nutq uslublaridan sezilarli darajada farqlanadigan qonun tilini xalqqa sodda, ravon va tushunarli tilda yetkazib berishdan, shu yo’l bilan ularning siyosiy ongini oshirishdan iboratdir. Bitiruv-malakaviy ishdan ko’zlangan maqsad esa mana shunday mas’uliyatli vazifani o’z zimmasiga olgan siyosiy matbuot o’z vazifasini qay darajada oqlay olayotganligini lingvosotsiologik nuqtai nazardan tadqiq etishdir.
1 Qarang: www.nir.ru/sj/sj/sj3-01 khaz. html 2 Ҳожиев А . Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. -Т.: Ўкитувчи, 1985, 51-б. 3 Ҳакимов М. Ўзбек тилида матннинг прагматик талқини Филол. фан. док дисс. автореф. - Т., 2001, 14-б. 4 Кўчимов Ш. Ўзбекистон Республикаси қонунларининг тили. Филол. фан. номз. дисс. автореф.- Т., 1995, 6- б.
- 18 -
Mustaqillikdan so’ng ijtimoiy- siyosiy hayotning boshqa sohalari qatori ommaviy axborot vositalari (bundan buyon – OAV) faoliyatini ham tubdan yangilanish jarayoni boshlandi. Buning
asosiy sababi
− O’zbekistonda shakllanayotgan siyosiy-demokratik o’zgarishlar o’zbek jurnalistikasi hamda matbuoti zimmasiga qator yangi vazifalarni ko’ndalang qo’ydi. Jumladan, matbuot oldida yangi jamiyat va uning mohiyati, olib boriladigan islohotlar, ularning yo’nalishi va bosh maqsadi, respublika hayotida vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar mazmunini fuqarolarga ro’y-rost ochib berishdek mas’uliyatli vazifa paydo bo’ldi. Shuningdek, istiqlolning milliy qadriyat ekani, u ham boshqa qadriyatlar singari o’sib-o’zgarib, boyib boruvchi ma’naviy boylik ekanini keng jamoatchilikka yetkazmoq, fuqarolarni mustaqillikni mustahkamlash hamda islohotlar uchun kurashishga da’vat etmoq zarurati yuzaga keldi. Buning uchun shaklan va mazmunan yangi matbuotning o’zini barpo etish lozim bo’lib qoldi. Kun tartibiga ko’tarilgan mustaqillik matbuotining o’zi qanday bo’lishi, xususan, u qanday tamoyillar asosida faoliyat yuritishi kerak, degan masala ham g’oyat dolzarblik kasb etdi. Chunki sobiq ittifoq davridan qolgan matbuot partiya yakkahokimligiga asoslangan kuchli siyosiy tuzumning minbari hisoblanib, qattiq nazorat (senzura) ostida ishlar, g’oyaviylik, partiyaviylik, sinfiylik uning asosiy tamoyillari hisoblanar edi. «Sotsialistik turmush tarzi» deb ataluvchi qolipga zid yoki bu g’oyaga begona bo’lgan maqola, material albatta chop etilmas, umuman, sobiq sho’rolar jurnalistikasida hayotni biryoqlama, bo’yab-bejab ko’rsatish, «umuminsoniy qadriyatlarni targ’ib qilish» bahonasida ularga keng o’rin berilib, milliy-ma’naviy qadriyatlar va madaniy merosga mensimay qarash kayfiyati kuchli edi. G’oyaviy va mafkuraviy jihatdan qolipda bo’lgan matbuot tili ham o’ziga yarasha, ya’ni siyqasi chiqqan, hadeb takrorlanaverib, odamlarning medasiga tekkan shablon gap va iboralardan iborat edi. Mustaqillikdan keyingi qisqa davr ichida milliy matbuotimiz o’ziga xos tarixiy rivojlanish yo’lini bosib o’tdi. Ommaviy axborot vositalari faoliyatiga mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab e’tibor kuchaydi. Zero, bunday jiddiy
- 19 -
munosabat g’oyat tabiiy hol bo’lib, birinchidan, dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida OAV jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy hayotida yetakchi o’rin tutadi. Ikkinchidan, gazeta-jurnallar, radio- televidenie har bir davlatda omma bilan hokimiyat o’rtasida o’ziga xos ko’prik − aloqa vositasi, oshkoralik ko’zgusi, haqiqat jarchisi bo’lib xizmat qiladi. Ushbu hayotiy haqiqatni chuqur tushunib respublikamiz rahbariyati OAV va ularda xizmat qilayotgan ijodkorlarning erkin, keng qamrovli, oshkora faoliyat ko’rsatishlari uchun zarur bo’lgan barcha shart- sharoitlarni yaratishga katta ahamiyat berib kelmoqda. Jumladan, avvalo, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining III bo’limida maxsus XV bob ajratilib, undagi 67-moddada «Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi. Ular axborotning to’g’riligi uchun belgilangan tartibda javobgardir. Senzuraga yo’l qo’yilmaydi» deb belgilab qo’yildi. 1
Asosiy qonundagi ana shu so’zlarda yangi shakllanayotgan matbuotning islohotlar davriga xos asosiy tamoyillari ifodalab berildi. Ya’ni, haqiqiy demokratik matbuot chindan ham erkin bo’lmog’i, jamiyatdagi o’zgarishlarga yuqoridan yoki chetdan qilingan ko’rsatmalar bilan emas, balki o’z fuqarolik burch va vijdoni amri bilan yondashmog’i hamda baho bermog’i zarur. Binobarin, Asosiy Qonundagi yuqoridagi so’zlar bilan yangi matbuotning asosiy belgilari ya’ni biron-bir g’oyaga yoki mafkuraga qaram emasligi, erkin faoliyat yuritish huquqiga egaligi, haqqoniyligi uchun belgilangan tartibda javobgarligi kafolatlab berildi. Biroq mustaqillikni mustahkamlash oson bo’lmaganidek, yangicha tafakkur va tamoyillarga asoslangan OAV ni yuzaga keltirish ham katta mehnat, tinimsiz izlanishlar talab qildi. Jumladan, mamlakatimiz rahbarining respublikada demokratik siyosiy jamiyat asoslari faol ravishda vujudga keltirila boshlagan bir paytda, ya’ni 1992- yilda e’lon qilingan «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li» asarida ta’kidlanganidek, ijtimoiy va ma’naviy sohada qilinadigan ishlar qatorida «ijodning barcha turlarini rivojlantirish, odamlarning iste’dod va qobiliyatlarini namoyon etish uchun shart-sharoitlarni yaratish, ma’naviy mulkni
1 Ўзбекистон Республикаси Конститутсияси, 67-модда. - Т.: Ўзбекистон, 2003, 13-б. - 20 -
himoya qilish» vazifasida alohida belgilab qo’yildiki, shubhasiz, bu fikrlar OAV ga ham bevosita taalluqli edi. 1
Yangicha OAV ning shakllanish jarayoni milliy o’zbek adabiy tilini yanada rivojlantirish, shu bilan birga, fuqarolar siyosiy ongi va madaniyatini yuksaltirishdek, muhim vazifalar bilan uzviy bog’liq holda sodir bo’ldi. Boshqacha aytganda, matbuotdagi tarkibiy o’zgarishlar adabiy tilimiz ravnaqi uchun kurash hamda inson huquqlari uchun qonuniy asoslar yaratish jarayoni bilan o’zaro uyg’unlik kasb etdi. «Hozirgi paytda qabul qilingan qonunlar va qonunlar hujjatlari ijrosi ustidan jamoat nazoratini, davlat hamda mansabdor shaxslarning faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradigan mexanizm sifatida ommaviy axborot vositalarining mavqeini kuchaytirish zarur. Ayni shu ommaviy axborot vositalari jamiyatimizning demokratik qadriyatlarini va tushunchalarini himoya qilishi, odamlarning siyosiy, siyosiy va iqtisodiy ongini shakllantirish bo’yicha faol ish olib borishi lozim» 2
OAV oldiga jamiyat taqdiriga daxldor dolzarb masalalarni qo’ygan mazkur tarixiy ma’ruza (1999-yil) dan keyin matbuot va axborotga talab- ehtiyoj yanada kuchaydi, aholi turli qatlamlarining, avvalo, o’sib kelayotgan yosh avlodning bilim, ma’naviy va madaniy saviyasini oshirish manfaatlaridan kelib chiqib OAVni, noshirlik ishlari va matbaachilikni keng miqyosda rivojlantirish kun tartibiga chiqdi. Buning uchun esa so’z va matbuot erkinligini, oshkoralikni jamiyatda o’tkazilayotgan islohotlarning ochiqligini ta’minlash, binobarin, OAV faoliyatini erkinlashtirish zaruriyati yuzaga keldi. Masalaning boshqa yana bir muhim tomoni − mustaqillikdan so’ng til va tilshunoslik sohasida ham islohotlar o’tkazish zarurati yuzaga kelgan, garchi davlat tili maqomiga ega bo’lsa ham, rus tili va boshqa tillardan ko’plab so’zlarning qabul qilinaverishi natijasida tilimiz qorishiq holga kelgan, mavjud adabiy normalar buzilgan edi. Bu ko’ngilsiz manzara, tabiiyki, birinchi navbatda OAV tilida namoyon bo’la boshlagan edi. Holbuki, matbuot tili namunaviy til sifatida jamiyatdagi milliy adabiy tilga bo’lgan
1 . Каримов И.А.Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура.- Т.: Ўзбекистон, 1996, 48-б. 2 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. T.: Ўзбекистон,1999, 30-б. - 21 -
munosabatlarni boshqarishi, til sofligi, ta’sirchanligi, aniqligi uchun kurashmog’i lozim edi. Erkinlashtirish nima? Prezidentimiz nima uchun OAV oldiga erkinlashtirish, hokimiyatning to’rtinchi tarmog’i bo’lish vazifalarini qo’ymoqda? «Chunki ommaviy axborot vositalari erkin va mustaqil bo’lgandagina har qanday ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va jamiyat hayoti bilan bog’liq boshqa barcha jarayonlar to’g’risidagi haqiqat ifoda etilishi mumkin. Ommaviy axborot vositalarining erkinligi va mustaqilligini kafolatlash va shu orqali turli muammolarni keng jamoatchilik bilan muhokama qilish, odamlarga o’z fikrlarini erkin bildirishiga kengroq yo’l ochish jamiyatni erkinlashtirishning asosiy tamoyillaridan biridir». 1
farovonlikni oshkoraliksiz tasavvur etib bo’lmaydi. Xususan, davlat tizimini fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish tizimiga o’tkaza borish orzusida yashayotgan hech bir kishilik jamiyati oshkoralikni o’rnatmay turib, bu niyatiga erisha olmaydi. Chunki demokratik jamiyatning bosh belgisi fuqaro boshqaruvidir. Hamonki, fuqaro boshqaruvi shakllandimi, demak, jamiyatni nazorat etish ham fuqaro zimmasiga tushadi. Jamoat nazoratining sinalgan va qulay vositasi esa – ommaviy axborot vositalari!». 2
Demak, OAV o’z-o’zidan, birdaniga erkin bo’lib qolmaydi. So’z va matbuot erkinligi jamiyatning o’ziga, o’z-o’zini boshqarish kabi demokratik tamoyillarga, fuqarolarning erkinlik va demokratiyani qay darajada his etish va hurmat qilish ko’nikmalariga tayanadi. Binobarin, erkinlashmagan jamiyatda har qanday OAV ning so’zi puch bo’lib qolaveradi. Bu o’rinda ta’kidlash lozimki, matbuotdagi oshkoralik shunchaki yuzaki gap yoki tashqi belgi bo’lib qolmay, har tomonlama asoslangan, sohaning ijobiy va salbiy tomonlarini teran anglagan holda shakllangan axborot bo’lmog’i lozim. Prezidentimizning mazkur ma’ruzasi hamda unga asosan 2002-yil 12- dekabrda qabul qlingan «Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to’g’risida» gi
1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. T.: Ўзбекистон,1999, 173-б. 2 Х.Дўстмуҳаммад. Ҳурликнинг жозибаси ва юки. Ҳуррият, 2002, 11 сентябрь. - 22 -
Qonunning hayotimizga kirib kelishi natijasida mamlakatimizda erkin matbuotning siyosiy poydevoriga asos solindi va ushbu yilni ommaviy axborot vositalari hayotida tub burilish yili deb e’tirof etildi. 1 Undan keyingi yillarda e’lon qilingan «Axborotlashtirish to’g’risida» gi Qonun (2003-yil 11-dekabr) va «Ommaviy axborot vositalari faoliyatini yanada demokratlashtirish sohasidagi islohotlarning ustuvor yo’nalishlarini amalga oshirish Konsepsiyasi» bu yo’nalishda olib borilayotgan ishlarni tartibga soldi, OAV sohasini boshqarish va mustaqil faoliyat yuritishini, istiqbolli rivojlanish yo’llarini belgilab berdi. 2
Ommaviy axborot vositalari faoliyatidagi tarixiy burilish vujudga keltirayotgan o’zgarishlarni bir qator markaziy nashrlarda keyingi yillarda sodir bo’layotgan o’zgarishlar misolida yaqqol ko’rishimiz mumkin. Chunonchi, avvalo, gazeta-jurnallar o’z faoliyat yo’nalishiga tanqidiy yondashib, ijodiy
munosabatlarini takomillashtira borib, ijtimoiy-siyosiy masalalarga asta-sekinlik bilan bo’lsada o’z nigohi, mustaqillik davri talablari bilan yondasha boshladi. Vaqtli nashrlarning tili va uslubida, rukn va sarlavha tanlashda, ko’tarilgan masalalarni xalqqa tushunarli, ta’sirchan ommabop shakl va usullarda yetkazishda bir qator ijobiy o’zgarishlar yuzaga keldi. Matbuot tili − jamiyatning namunaviy tili. Jamiyat hamisha undan andoza olgan, undan o’rgangan, unga moslashishga intilgan. Shu sababli, matbuot tili va undagi o’zgarishlar hamisha ziyoli, hur fikrli, ma’rifatparvar odamlarning diqqat nazarida bo’lgan. Binobarin, matbuot zimmasiga o’z tilining namunaviyligini saqlab qolgan holda, adabiy tildagi ilg’or o’zgarishlarni o’z vaqtida o’zlashtirish hamda ularni qo’llab-quvvatlash mas’uliyati ham yuklangan bo’ladi. Ana shu haqiqatni his etgan holda, adabiy til va matbuot tili, ulardagi ijobiy va munozarali masalalar muhokama maydoniga aylandi.
3
1 Misol uchun qarang: Ҳакимов Ж. Мустақил, ўз-ўзини таъминлайдиган босма ОАВни ривожлантириш йўлида // Фуқаролик жамияти, 2006, №4, 22-27-б. 2 Ўзбекистон Руспубликасининг «Ахборотлаштириш тўғрисида”ги Қонуни. // Хўжалик ва ҳуқуқ, 2004 йил, №4,3-8-б.; ОАВ фаолиятини янада ривожлантириш соҳасидаги ислоҳотларнинг устувор йўналишларини амалга ошириш Консепцияси // Фуқаролик жамияти (махсус сон) //2007 йил, 16-20-б. 3 Bu haqda qarang: Абдусаидова А. Журналист маҳорати // Ўзбекистон матбуоти. 2003, № 3, 5-7-б.; Ғафуров И.Вақт – учиб бораётган қуш / ҲУҚУҚ, 2003 йил, 5 февраль; Йўлдашев Б. Тил таҳлили// Ўзбекистон матбуоти, 2003, № 3,18-19 б. - 23 -
Gazeta janrlari miqdoriy jihatdan ko’payib, ularga xos bo’lgan aniqlik, operativlik (tezkorlik), umumlashtirish, ixchamlik talablariga ijobiy javob bera oladigan axborot materiallari ko’paydi. Gazetxon, jurnalxonlar bilan ochiq muloqotlarga, ayniqsa, siyosiy mavzudagi dialog, muloqotlarga ehtiyoj katta ekanligi ma’lum bo’ldi. Bahs, dialog, davra suhbati, munozara kabi publitsistik janrlarga tez-tez murojaat qilinishi odatiy tus oldi. OAV sahifalaridagi faollashuv hamda erkin matbuotni shakllantirish yo’lidagi islohotlarni «Muharrir minbari», «Bosh muharrir minbari» ruknlari ostida berib kelinayotgan materiallar ham tasdiqlaydi. Bu o’rinda «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi, «Tafakkur» jurnallarida shu rukn ostida chop etilgan maqolalarni eslash maqsadga muvofiqdir. Mazkur nashrlar muharrir larining tashabbusi tufayli «Muharrir minbari» qisqa muddatda faol ruknlardan biriga aylandi hamda turli sohalarga doir dolzarb masalalarni, chunonchi, iqtisod, siyosat va ijtimoiy-ma’naviy sohalarda sodir bo’layotgan muammo qiyinchiliklarni jurnalist va rahbar nuqtai nazari bilan yoritishda yetakchilik rolini o’ynaydi. Masalan, birgina «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» haftanomasining 2007-yil sonlarida ushbu rukn ostida ijtimoiy hayotning turli masalariga bag’ishlangan yigirmadan ziyod maqolalar e’lon qilinganini kuzatish mumkin. 1 Masalaning boshqa bir muhim jihati shundaki, mazkur ruknning ijtimoiy-siyosiy yo’nalishdagi gazeta-jurnallarga ham ijobiy ta’sir etishi natijasida «XXI asr», «Xalq so’zi», «Milliy tiklanish», «Adolat» kabi gazetalarda ham ushbu rukn ostida dolzarb mavzularga bag’ishlangan maqolalar e’lon qilindi. Muhimi shundaki, bu maqolalarda siyosiy mavzularga jiddiy e’tibor qa- ratilib, sodda, ravon tilda yozilgan bu maqolalarda kundalik hayotimizda uchrab turadigan qonunbuzarlik holatlari tahlil etiladi, ularni bartaraf etishga oid fikr- mulohazalar o’rtaga tashlanadi, muammolarni bartaraf etishning qonuniy asoslariga oid takliflar beriladi. Shuni alohida qayd etmoq lozimki, Prezidentimiz I.Karimov mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy hayotini barqaror etishda OAVning rolini yanada oshirishni haqli
1 Qarang: «Нексия керакми?»Ўз AC, 2007 йил, 12 январь; «Гап ҳовлидами?»2007 йил, 30 март…в.б. - 24 -
ravishda talab etmoqda. Prezident har bir nutq, ma’ruzalarida, albatta, matbuotning kundalik hayotimiz va islohotlar davridagi roli haqida, ularning keng imkoniyatlari to’g’risida to’xtalib o’tayotir. Buning boisi shundaki, matbuot va umuman OAVning demokratik rivojlanishdagi ahamiyati muttasil ortib bormoqda. Biroq ayni chog’da demokratik jarayonlarni chuqurlashtirishda ularning roli unchalik sezilmayapti, o’zlarini «to’rtinchi hokimiyat» sifatidagi imkoniyatlarini to’la ko’rsata olmayaptilar. Shuning uchun ham Prezidentning matbuot haqidagi ba’zi ma’ruzalarida OAV faoliyatiga jiddiy baho berilib, bu boradagi kamchiliklar asosli tanqid qilinmoqda. Jumladan, Prezident shunday deydi: «Ochig’ini aytganda, bizning matbuotimiz, televideniya va radio hozircha zamonaviy ish usullari va shakllarini egallab olgancha yo’q, xalqaro mezonlarga muvofiq emas. Matbuot sahifalarida va televideniyada chuqur tahliliy materiallar, jiddiy siyosiy, iqtisodiy va xalqaro sharhlar yo’q, bahs- munozara ko’rinmaydi. Ayrim ommaviy davlat nashrlarining aniq fuqarolik pozitsiyasi va qiyofasi ko’zga tashlanmaydi. Ular asosan rasmiy xabarlarni e’lon qilish bilan cheklanmoqda» 1 .
Mamlakatimiz rahbarining mazkur e’tirozlari mutlaqo asosli bo’lib, OAVning o’z ovozi o’z qiyofasini topishida ijobiy ta’sirga sabab bo’ldi. Shu bilan birga, Oliy Majlisning navbatdagi sessiyalarida OAVning siyosiy bazasini mustahkamlash masalalarining muhokama qilinishi va bir qator muhim qonunlarning qabul qilinishi katta ahamiyat kasb etdi. OAV ga yangicha munosabatning vujudga kelishi deganda, avvalo mustaqillik sharofati bilan matbuotning jamiyat hayotida tutgan o’rni hamda mavqei tubdan o’zgargani, matbuotning mavzu qamrovi kengaygani, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy masalalarni yoritishda qonuniylik, haqqoniylik mezonlariga rioya qilinayotgani, ma’naviy-ma’rifiy, tabobat masalalariga alohida ahamiyat berilayotganini ta’kidlash zarur bo’ladi.
1 Каримов И.А. Ҳозирги бочқичда демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш муҳим вазифалари.- T.: Ўзбекистон, 1996, 34-35-бетлар. - 25 -
Ma’lumki, matbuotning asosiy vazifasi–savodxonlik va yuqori nutq madaniyatini targ’ib etishdagi rolini bajarishdek muhim vazifaga mos bo’la boshladi. Umuman, istiqlol yillarida matbuot tili madaniyatini oshirish, «quruq» gazeta tilini jonlashtirish, gazetxon bilan jonli tilda «so’zlashish» sari dadil qadamlar qo’yildi. Eng muhimi, matbuot tili ta’sirchanligi, ixcham va mazmunli yozish, keng axborotni qamrab olish, zarur muammolarni o’z vaqtida yoritish jurnalistlar sa’y-harakatining mezoniga aylandi. Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|