Pul hám bankler oqıw qollanba

Kredittiń funkсiyaları. Kredit 3 funkсiyani atqaradı:

1. 
   Haqıyqıy pullardı kredit operaciyaları arqalı almastırıw funkсiyası;
   
2. 
   Qayta bólistiriw funkсiyası–kredit quralları waqtınsha bos turǵan pullardı oǵan zárúrler paydasina qayta bólistiriw;
   
3. 
   Kredittiń aylanıs quralların jaratıw funkсiyası.
   

Kredittiń 3 aylanıs quralı bar:

1. 
   Veksel;
   
2. 
   Banknot;
   
3. 
   CHek.
   

Kredit funkсiyalarınıń tolıǵınsha ámel qılıwı ushın zárúr shárt-shárayatlar bolıwı kerek. Áne usınday shárayatlardan biri rawajlanǵan finans bazarıniń qálipleskenligi esaplanadı. Mámleket ekonomikasıniń tensalmaqlıǵı kredittiń funkсiyaların tolıqlıǵınsha ámel qılıwına tásir etiwshi tiykarǵı principlerden biri esaplanadı. Mámleket kredit sistemasınıń rawajlanǵanlıǵıniń 3- principi esaplanadı.

3. 
   Kredittiń túrleri hám formaları
   

Ekonomikalıq ádebiyatlarda, ekonomist alımlar hám qániygeler tárepinen kredittiń túrleri hám formaları haqqında túrlishe pikir júritiledi hám bayan etiledi. Máselen, Ózbekistanliq alım, professor sh. Abdullaeva kredittiń túrleri haqqında anıq pikirlerdi bayan etpegen bolsada, onıń túrelerin “qısqa múddetli kreditlew” hám “uzaq múddetli kreditlew” den ibarat ekenligin aytıp ótedi³⁷, sonday-aq, rossiyaliq ekonomist alımlar da kredit turleri boyınsha túrli pikirlerdi ilgeri súredi. Sol sebepli, usı bapta kredittiń turlerine tómendegishe toktawǵa qarar qıldıq.
Kredittiń túrleri tiykarınan onıń mánisin aniǵıraq túsiniw imkániyatin beredi. Sonıń menen birge, aytıp ótiw kerek, kredittiń tek túreleri hám formaları ortasında emes, bálki táriyipleniwide olardan ajiralǵan halda úyreniliwi maqsetke muwapıq esaplanadı.
Kredit ádettegi ráwishte qatar belgilerge qarap bólistiriliwi múmkin. Ásirese, kredit qarızdar hám kreditor túrleri boyınsha (1), kreditti beriy múddetine qarap (2) hám kreditti beriw formalarına qarap (3) bólistiriledi.
Eger kredittiń bul tartıbinde bólistiriliwine itibar qaratatuǵın bolsaq, tiykarınan bunday bólistiriw kredit subyektleri ortasında payda bolatuǵın ekonomikalıq qatnasıqlar procesinde júz beredi. Sonday-aq, onıń itibarlı tárepi materiyalliq mánisin ózinde sáwlelendirgenligi bolıp, ámeliyatta kórsetip beriw menen baylanıslı jaǵdaylardi ózinde kórsetip beriwi esaplanadı.
Joqarıda kórsetilgenlerge hám ekonomikalıq ádebiyatlardaǵı dereklerge tayanip kredittiń
a) tovar;
b) pul;
v) aralas túrleri barlıǵın aytıp ótiw múmkin.
Kredittiń tovar forması onıń júdá ápiwayı forması esaplanip, kredit penen baylanıslı dáslepki qatnasıqlar tek usı formada rawajlanǵan. Ekonomikalıq ádebiyatlarda bayan etiliwinshe, kredittiń tovar formasında ol tiykarınan awqam kórinisinde berilip, qarızdar kreditordiń kreditin qaplawda usı muǵdardaǵı awqamdi soǵan qaratqan. Dereklerge qaraǵanda, kredittiń usı forması antik jámiyet dáwirinde, qádimgi Rimde payda bolǵan hám rawajlanǵan³⁸.
Hátteki, sol dáwirdiń huqıqshilari “ssuda” hám “kredit” ekonomikalıq kategoriyalari ortasındaǵı bir-birine uqsasliq hám parqlar haqqındaǵı ayırım pikirlerdi ilgeri súrgen. Bizge málim usı másele házirgi kúnde de ekonomist alımlar hám qániygeler ortasındaǵı pikirlesiwli jaǵdaylardan esaplanadı. Bir topar alımlar, “ssuda” hám “kredit” ortasında qatań parqlar bar ekenligin maqullasa, ekinshi topar alımlar bunı biykarlaydi.
Itibarlı tárepi sonda, Rimda sol dáwirdiń huqıqshilari “ssuda” hám “kredit” (qarız) ortasındaǵı parqti tómendegishe túsindirip beriwge urınǵan. Olardıń pikirinshe, ssudada qarızdar, yaǵniy tovar formasında kredit alıwshı kreditti qaytarıwda onnan alǵan usı tovar yaki awqamdi kreditorǵa kórsetip beriwi zárúr bolǵan. Máselen, qarızdar kreditke atti alǵan bolsa, usı kreditti qaytarıwda tek usı at oǵan qaytarıliwi zárúr boladı.
Kreditte bolsa tovar kórinisinde alınǵan kredittiń ornıńa soǵan uxsas túrdegi tovar menen qaytarıliwi múmkin ekenligin atap ótedi. Máselen, tovar kórinisinde alınǵan biydaydiń ornıńa sol túrdegi hám muǵdardaǵı biyday yaki basqa óńim menen qaytarıliwi kredit sıpatında táriyiplenedi.
Ekonomikalıq ádebiyatlarda kredittiń tovar formasındaǵı túrleri boyınsha da pikirlerdiń hár túrli ekenliginiń guwasi bolıwımiz múmkin. Joqarıda kredittiń tovar formasına berilgen táriyipten parqı sonda, professor V. A. Щegortsovaniń jazǵan kitabında³⁹, kredittiń tovar formasında mashına, stanok hám basqa ónimlerge tólewdi keshiktiriw, olardı ijaraǵa hám hátte lizingǵa beriw ekenligi haqqındaǵı pikirler ilgeri súriledi.
Pikirimizshe, bul jerde rossiyaliq alımlar kredittiń tovar formasın onıń túri menen aralastırip jibergen. Kredittiń tovar forması adamlar ortasında pul qatnasıklari payda bolıp, tolıq ashılmaǵan waqıtqa shekem alıp barılǵan, keyinshelik bul kredit pul–tovar kórinisinde qollanıladı.
Jámiyette tovar–pul qatnasıqlarınıń rawajlanıwı hám miynet bólistiriliwiniń jáne de jetilistiriliwi kredittiń tovar formasındaǵı onıń pul kórinisin payda bolıwına imkániyat jaratadı. Kredittiń pul forması payda bolıwı, onıń kreditor hám qarızdarǵa qolaylıq tárepleri haqqında toqtalıwǵa, pikirimizshe, zárúrlik joq. Sebebi, kreditor jámiyettegi waqtınshalıq bos pul qarjılarına tiyisli shártler tiykarında ózine jalıp etip, usı qarjılarǵa zárúrligi bolǵan yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarǵa qaytarıwshiliq, tólewlilik, múddetlilik hám támiyinlengenlik tiykarında beredi. Óz ornıńda qarızdarhám usı kredit summasın belgilengen múddetlerde tiyisli tólemler tiykarında kreditorǵa pul kórinisinde qaytaradi.
Pul júdá likvidli hám qolay almastırıw quralı bolǵanliǵı sebepli kredittiń pul (mánis) forması keń tarqaldı, bunıń nátiyjesinde kredittiń tovar formasıóz ornıń ásteńlik penen kreditiń pul formasına bosatıp berdi.
Kredittiń joqarıda belgilengen formaları menen birge onıń aralas forması da ámel qıladı. Kredittiń usı forması onıń tovar hám pul formasın ózinde jámleydi. Bunda kredit tovar yaki pul formasında beriliwi múmkin, onı qaytarıwda da qarızdan alǵan kreditin pul yamasa tovar kórinisinde kreditorǵa qaytarıwi múmkin. Usı sebepli bul keri baylanıslılıq kredittiń aralas formasın ózinde sáwlelendiredi. Kredittiń almastırıw formasına Mısal sıpatında Kommerciyalıq kreditti keltiriwimiz múmkin. Máselen, tovar satıwshı yaki xizmet kórsetiwshi mekeme satıp alıwshıniń finanslıq mashqalalari bar jaǵdaylarda satılǵan tovarlar hám xizmetlerge tólewdi keshiktiredi, keshiktirilgen tólew keyinshelik qosımsha tólew tiykarında ámelge asırıladı. Usı másele keyingi paragraflarda keńirek jaritip berilgen.
Ulıwma alǵanda, joqarıdiǵılardan kórinip turǵanińday, kredittiń túrleri haqqındaǵı túrli pikirlerdiń barlıǵı usı máseleler ústinde bir qatar ilmiy izleniwler ámelge asırılıwin dawam ettiriw zárúrligin bildiredi. Sonıń menen birge, kredittiń formaları onıń túrlerinde jánede aniǵırak sáwlelenedi.
Ásirese, kredittiń túrleri boyınsha da túrlishe pikirler bar bolıp, rossiyaliq ayırım ekonomist alımlar kredittiń firmalar ortasında (xojalıq) krediti (1), bank krediti (2), puxaralıq (shaxslar ortasındaǵı) kredit (3), mámleket krediti (4), xalıq aralıq kredit (5) hám tutınıw kreditleri (6) barlıǵın aytıp ótedi⁴⁰.
Rossiyaliq basqa ekonomist alımlar bank kreditin (1), xojalıq (Kommerciyalıq) krediti (2), mámleket krediti (3), xalıq aralıq kredit (4), puxaralar (jeke, shaxsiy) kreditleri (5) barlıǵın aytıp ótken⁴¹. Jáne bir ataqli ekonomist alım, professor o. I. Lavrushınniń jazǵan kitabında kredittiń bank krediti (1), xojalıq (Kommerciyalıq) krediti (2), mámleket krediti (3), xalıq aralıq kredit (4), islep shıǵarıw hám tutınıw kreditleri (5) ámel qılıwı hámde bulardan tısqarı kredittiń tuwrı hám jańapay, ashıq hám jabıq, eski hám jańa, tiykarǵı hám qosımsha, rawajlanǵan hám rawajlanbaǵan túrleriniń barlıǵın aytıp ótedi⁴².
Professor sh. Abdullaeva kredittiń bank, Kommerciyalıq, tutınıw, mámleketlik, xalıq aralıq hám sútxorliq túrleriniń barlıǵı haqqındaǵı pikirlerin bayan etedi⁴³.
Joqarıdaǵı pikirlerden kórinip turǵanińday, ekonomist alımlar kredittiń turlerine social-Ekonomikalıq proceslerden kelip shıǵıp túrlishe jantastı. Pikirimizshe, kredittiń túrlerine baha beriwde olardıń ámeliyatta qollanılıwı hám ekonomikalıq nátiyjelilikke itibar karatiw maqsetke muwapıq. Sol sebepli, mámleket krediti (1), bank krediti (2), tutınıw (ipoteka) kreditleri (3), xojalıq krediti (4), xalıq aralıq kredit (5) barlıǵın itibarǵa alıw maqsetke muwapıq.