Pul hám bankler oqıw qollanba

10.6. Tutınıw (ipoteka) krediti
Tutınıw (ipoteka) krediti tiykarınan xalıqqa jasawi ushın zárúr bolǵan awqamlardi (wy, mashına, televizor, muzlatqish, mebel hám basqalar) alıwǵa beriledi. Tutınıw krediti pul hám tovar kórinisinde bolıwı múmkin. Pul kórinisindegi tutınıw krediti bank mekemeleri tárepinen fizikalıq shaxslar menen dúzilgen shártnamalar tiykarında sawda mekemeleriniń esap betine ótkerilip beriledi.
Ózbekistanda keyingi jıllarda tutınıw krediti esaplanǵan ipoteka krediti júdá tez pát penen rawajlanıp barmaqta. Ipoteka krediti ekonomikanıń oraylasqan sisteması shárayatında bolmaǵan. Bul jaǵday sol dáwirde baspadan shıqqan sózliklerde de aytıp ótilgen. Tiykarınan, 1988 jılda mámleketimizde baspadan shıqkan Ózbekistan sovet ensiklopediyasi da ipotekaǵa “Ipoteka (yun), uzaq múddetli kredit alıw ushın kóshpes múlk (jer, imaratlar)ti girewge qoyıw. Socialistik mámleketlerde joq. ”⁴⁴, dep táriyip etilgen. Eger usı táriyiptiń “socialistik mámleketlerde joq” degen qatarlarina itibar qaratatuǵın bolsaq, haqıyqatinda da oraydan rejelestiriw sisteması shárayatında usı kredit túriniń ámel qılmaǵanliǵıniń guwasi bolıwımiz múmkin.
Sonday-aq, 1984 jılda Moskva qalasında baspadan shıqqan finans–kredit sózliginde ipotekaǵa berilgen táriyip te bunı tastıyıqlaydı, onda “Ipoteka–(grekshe hypotheke sózinen alınǵan bolıp–girew, zaklad) ssuda alıw maqsetinde túrli formadaǵı kóshpes múlklerdiń (tiykarınan jer hám qurılis binasi) girewidir. Qarızdardiń tólewge qábiliyetsizligi nátiyjesinde kreditlerdiń alabi girewge qoyılǵan múlkti satıw ornıńa qandırıladi. SSSR hám basqa mámleketlerde qollanılmaydı. ”⁴⁵, dep maqullanadi.
SHet mámleketleriń ekonomikalıq ádebiyatlrinda ipoteka ataması kóshpes múlklerdi girewge qoyıw nátiyjesinde payda bolatuǵın finanslıq qatnas bolıp, onıń ózine tán ózgesheliklerinen biri girewge qoyılǵan kóshpes múlk kredit (qarız) alıwshıniń atinda qalıwı belgili boladı. Ipoteka ataması hám ipoteka krediti haqqında sóz júritkende, olardıń ekonomikalıq mánisin tolıq anıqlaw maqsetinde, tómendegi eki jaǵdayǵa itibarımizdi qaratamiz.
Birinshi jaǵday, ipoteka–bul girew. Girew bar eken–ipoteka bar boladı, girew bolmasa ipotekada bolmaydı, bul kredit ipoteka krediti esaplanbaydi. Usı jaǵdaydi jáne de aniǵıraq etip aytatuǵın bolsaq, bank qarızdarǵa úy-jay, jer, kvartıra yaki uchastkani girewge qoyıw arqalı kredit berdi. Usı kredit qarız alıwshı tárepinen qanday maqsetke jumsalsa da bul kredit ipoteka kredit esaplanadı. Demek, kreditti alıwga girew sıpatında kóshpes múlk qoyıldima, usı kredit qanday maqsetke isletiliwine qaramastan ipoteka krediti bolıp qalaberedi.
Ekinshi jaǵday, bank qarız alıwshıǵa úy jay alıw ushın támiyinlenbegen kredit berdi, yaǵniy girew sıpatında kredit alıwshı tárepinen hesh nárse qoyılmaydi. Bıraq, bankten alatuǵın kredit pulı úy–jay (kvartıra) satıp alıw ushın paydalanılsa–da, usı kredit ipoteka krediti esaplanbaydi. Sebebi, girew joq, demek girew joq eken ipoteka da bolmaydı.
Ipoteka sózi (ataması) kelip shıǵıwınıń túp-túbirine itibar qaratqanimizda, onıń payda bolıwı hám qáliplesiwiniń tiykarında qádimgi greklerdiń qarız beriw qatnasıqları jatqanliǵı málim boladı.
Demek, dereklerge kóre, ipoteka ataması birinshi márte eramizdan aldınǵı VI ásirde Gretsiyada payda bolǵan. Qádimgi grekler kariz alıwshıni kreditor aldındaǵı májbúriyati ornıńa jerdi tikken. Qarız alıwshıniń jer maydanińiń shetine arnawli aǵash ornatılǵan bolıp, onda usı jer girew wazıypasın atqaratuǵınliǵı haqqındaǵı jazıw dizimnen ótedi. Bul aǵash ústin “ipoteka” dep atalǵan, grek tilinde “tirkewish”, “túbir”mánislerin ańlatqan⁴⁶.
Biziń pikirimizshe, ipoteka atamasıniń payda bolıwı hám onıń mánisi joqarıdaǵı qatarda keltirilgen, tolıq hám anıq berilgen. Sonıń menen birge, usı tariyip onıń dáslepki payda bolıwı procesindegi mánisin ańlatiwi menen birge, házirgi kúndegi ipotekaǵa tán bolǵan ózgesheliklerdi tolıq ashıp beriwge xizmet qılmaydı, álbette bul tábiyiy jaǵday, sebebi ekonomikalıq rawajlanıw procesleri hám qatnasıqlarınıń jetilistiriliwi ipoteka atamasınińda rawajlanıwı hám jetilistiriliwine sebep bolmaqta. Tómende ipoteka atamasına berilgen táriyipte pikirimizdiń tastıyıǵın tabıwımiz múmkin.
Demek, ipoteka–(grek. hypotheke–zaklad, girew) – kóshpes múlk kórinisindegi girew (tiykarınan jer hám binalar) bolıp, tiykarǵı maqset ssudani alıwǵa qaratılǵan. Ipoteka sonday girew túri ol kreditordiń qolina berilmeydi, bálkim qarızdardiń ixtiyarında qaladı⁴⁷.
Máselen, joqarıda aytıp ótilgen finans–kredit sózliginde oǵan tómendegi tariyipler berilgen. “Ipoteka krediti–uzaq múddetli ssuda bolıp, kapitalıstlik mámleketlerde jer hám islep shıǵarıw hámde jasaw ushın qurılǵan binalardi girewge qoyıw tiykarında beriledi. Quldarshiliq sisteması dáwirinde payda bolǵan bolıp, feodalizm dáwirinde keńeydi, bıraq kapitalızm shárayatında rawajlandı. XIX ásirdiń ortalarınan baslap ipoteka krediti sıpatında qániygelesken–ipoteka bankleri tárepinen, bir qatar mámleketlerde awil xojalıǵı hám basqa Kommerciyalıq bankler tárepinen berile basladı. RevolyUsıyaǵa shekem Rossiyada dvoryan hám jerli (zemelnie) bankler tárepinen berilgen”.
Tanıqli ekonomist alım, professor o. I. Lavrushın “ipotekali kredit–kóshpes múlk, jer maydani girewi astında berilip, bazar ekonomikası shárayatında aktiv jumsalatuǵın kredittińbir túri esaplanadı. Jer mulkine iye mekemeler hámixtiyarında jeke úyleri (kvartıra), jer maydanlari bolǵan xalıqqa bazar ekonomikasına tán bolǵan kredit qatnasıqlarına kirisiw imkániń beredi⁴⁸, dep aytıp ótedi. Alım ipoteka kreditine bergen táriypinde onıń bazar ekonomikası shárayatında júz beriwi, sonday-aq, xalıqtıń úylerin hám jerlerin ózlestiriw kerekligine ayrıqsha itibar qaratqan.
“Ipotekali kredit–dep esaplaydi, jáne bir rossiyaliq alım A. S. Neshitoy, wy-jay alıw, qurıw yaki jerdi satıp alıw ushın berilgen kredit. Ádette, usı kreditti bankler hám qániygelestirilgen bank emes finans–kredit institutları kórsetip beredi”⁴⁹. Bul jerde ipoteka kreditin alıw ushın qoyılatuǵın girew obyektiiń áhmiyeti haqqında pikir bildirilmegen. Sebebi, joqarıda aytıp ótkenimizdey, eger kredittiń girewi sıpatında múlk qoyılmas eken ol ipoteka kreditie saplanbaydi⁵⁰.