Punhan babanin yashlamı

Həyatı
Seyid Əzim Şirvani 1835-ci il iyul ayının 9-da Şamaxıda ruhani ailəsində anadan olmuşdur. Şamaxının tanınmış, mötəbər şəxslərindən olan atası Seyid Məhəmməd, Seyid Əzim kiçik yaşlarında ikən vəfat etmişdir. Seyid Əzim ana babası molla Hüseynin himayəsi altında yaşamışdır. Molla Hüseyn Dağıstanda Yaqsay kəndində ruhanilik edirdi. Babasından ərəb və fars dillərini öyrənən Seyid Əzim təxminən 10 il sonra Şamaxıya qayıdır və burada mədrəsədə oxuyub orta ruhani təhsilini tamamlayır. 1856-cı ildə ali ruhani təhsili almaq həvəsi 21 yaşlı gənc Seyid Əzimi İraqa, əvvəl Nəcəf və Bağdada, sonra isə Suriyanın Şam şəhərinə aparır. Gənc şair İraqda oxuyarkən dünyəvi elmlərə də böyük maraq göstərir. Şamaxıya qayıtdıqdan sonra 1869-cu ildə orada yeni üsul üzrə məktəb açaraq ömrünün axırına qədər burada müəllimlik edir. Köhnə mollaxanalardan fərqli olaraq o, bu məktəbdə uşaqlara dini elmlərlə yanaşı, Azərbaycan və fars dillərini təlim edir, tarix, coğrafiya, hesab və s. fənlərdən ibtidai məlumat da verirdi. Heç təsadüfi deyil ki, Azərbaycanın görkəmli şairi Mirzə Ələkbər Sabir, məşhur yazıçı və pedaqoq Sultan Məcid Qənizadə və bir sıra başqa yazıçılar məhz onun məktəbində oxumuşlar.

Zəngin ədəbi yaradıcılığa malik olan Seyid Əzim Şirvaninin bədii irsi biri azərbaycanca, digəri isə farsca iki böyük külliyyatdan ibarətdir.

Şairin əsərləri içərisində müxtəlif Şərq mənbələrindən etdiyi tərcümələr, Sədi, Hafiz və Fizuli şerlərinə yazdığı nəzirələr də vardır. Lakin bunlar görkəmli yazarın zəngin bədii irsi içərisində az yer tutur. S.Ə.Şirvani yaradıcılığının çox hissəsi lirik janrda yazılmış orijinal əsərlərdən ibarətdir ki, bunların da çoxu qəzəllərdir. Şairin qəzəllərində həyat sevgisi, nikbin əhval-ruhiyyə, dini etiqad xüsusi yer tutur. Onun aşiqanə qəzəlləri daha çoxdur. Müəllifin şerə hərarət və can verən dərin lirikasını məhz bu qəzəllərdə görmək olur.

Gecə gördüm səni, ey afəti dövran, yuxuda,

Ki, elərdin mənə yüz lütfi-firavan yuxuda.

Seyid Əzim Şirvani yaradıcılığının ikinci mərhələsi onun maarifçi və tənqidi-satirik şeirlərilə başlayır ki, artıq bu zamandan etibarən onun yaradıcılığında realizm üstünlük təşkil edir. Onun realist şeir yaradıcılığı sahəsinə keçməsində "Əkinçi" qəzetinin mühüm rolu olmuşdur. Çünki, məhz "Əkinçi"nin təsirilə şair günün bir çox zəruri məsələləri ilə maraqlanır və yaradıcılığında yeni mövzulara keçir, müasir həyatın tələblərinə uyğun şeirlər yazır, Azərbaycanın ilk mətbu orqanında nəşr etdirir. Maarifçi şair üçün "Əkinçi" bir xitabət kürsüsü idi. O, xalqı qəflət və cəhalət yuxusundan oyanmağa çağırır, Həsən bəy Zərdabinin xeyirxah, maarifçi təşəbbüslərini alqışlayır, onu bilikli bir müəllim və xeyirxah bir insan kimi qiymətləndirirdi. O, "Əkinçi"də çap etdirdiyi şeirlərilə müasirlərini bu qəzeti oxumağa, ona kömək etməyə çağırırdı:

Bəs "Əkinçi" cəlalımızdır bizim,
Nasehi xoşməqalımızdır bizim.
Səy edək, ey guruhi-niksifat,
Etməsin ta bizim "Əkinçi" vəfat.

Şairin əsərləri içərisində öyüd, təmsil və didaktik mahiyyət daşıyan mənzum hekayələr vardır ki, bunların da müəyyən bir hissəsi öz ideyaları etibarı ilə onun maarifçi şeirləri ilə birləşir. Doğruçuluq, mərdlik, dostluq, yoldaşlıqda mətanət, çalışqanlıq, əzilənlərə kömək, insanlarla yaxşı rəftar və s. gözəl və nəcib sifətlərin tərbiyələndirilməsi həmin öyüdlərin əsas məzmununu təşkil edir. Şairin öyüdlərinin çoxu bu günə qədər öz tərbiyəvi əhəmiyyətini itirməmişdir.

Filhəqiqət dirəxti-nakamil,
Tərbiyət feyzinə olur şamil.
Növi-insan deyil ağacdan kəm,
Qabili-tərbiyətdi hər adəm.

Seyid Əzim Şirvaninin ictimai mahiyyət daşıyan satiraları onun ümumi yaradıcılığında müstəsna mövqe tutur. Onu öz dövrünün böyük realist şairi kimi tanıdan "Yerdəkilərin göyə şikayət etmələri", "Dəli şeytan", "Məkri-zənan", "Bəlx qazisi və xarrat", "Müctəhidin təhsildən qayıtması", "Elmsiz alim", "Alim oğul ilə avam ata" və s. satiralarıdır.

Öz zəngin yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə qızıl səhifələr əlavə edən Seyid Əzim Şirvani 1888-ci il iyunun 1-də Şamaxıda vəfat etmişdir. Görkəmli şair 53 illik ömür salnaməsində böyük bir irs qoyub getmişdir.

Yaradıcılığı

Abid və quru kəllə

Çay kənarında bir nəfər abid

Həqqə olmuşdu şövq ilə sacid.1
Gördü bir kəllə su üzündə əyan,
Aparır çay aşağə seyli-rəvan.
Durub abid o kəlləyə yetdi,
Kəllənin halını sual etdi.
O quru kəllə nitqə gəldi rəvan,
Dedi: - Ey abidi-fəriştənişan,
Şah idim mən cahanda izzət ilə,
Ruzgarım keçirdi şövkət ilə.
Tac ilə təxtü dövlətim var idi,
Gəncü zərrü rəiyyətim var idi.
Hər tərəf işlər idi fərmanım,
Xoş keçərdi həmişə dövranım.
Məclisimdə müdam cami-şərab,
Saqivü badə, çəkgü tarü rübab.
Neçə zərrinkəmər qulamlərim,
Hasil idi cahanda kamlərim.
Məclisim xüld2 badə kövsər idi,
Hər murad istəyəm-müyəssər idi.
Eylədi dəhr eyşimi bərbad,
Mürği-ruhə əcəl olub səyyad,
Mənzilim ta ki bir məğak oldu,
Bədənim döndü tirə xak oldu.
Qəbrimi seyl həm fəna qıldı,
Məni bu halə mübtəla qıldı.
Seyyida, bir diyardır bu fəna-
Ki, bərabərdir onda şahü gəda...

--------------------------------------------------------------------------------

1.Sacid – səcdə edən.
2.Xüld – behişt.

3_Rengli_HeyaT

07.07.2008, 2:24


Həyatı
Məhəmməd Süleyman oğlu Füzuli

Azərbaycan-Türk ədəbiyyatı tarixində Divan ədəbiyyatının ən möhtəşəm nümayəndələrindən biri kimi tanınmaqdadır. Təxminən 1494-cü ildə anadan olmuşdur. Bir çox təzkirələrdə Bağdadi təxəllüsü ilə anılır. Ancaq şairin Bağdadda deyil, onun yaxınlığındakı məşhur Kərbəla şəhərində doğulduğu mə'lumdur.

Azərbaycanda məşhur olan türkmənşəli Bayat tayfasındandır.

Bə'zi mə'lumatlara görə, Məhəmmədin atası Süleyman İraqa Azərbaycanın Ərəş mahalından köçmüşdür. Sonralar şairin oğlu Fəzli Ərəşə dönərək, yaxın qohumlarının yanında yaşayıb. O, burada özünün alimliyi ilə geniş şöhrət tapıb. Füzulinin özü də kamil təhsil görmüşdü. Elə bunu nəzərə alan tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, şairin atası kifayət qədər varlı adam olmuşdur. Eləcə də onun ziyarətgah sayılan Hillə və Kərbəla kimi şəhərlərdə yaşaması Süleyman kişinin ruhani olduğuna dəlalət edir. Həqiqətən də belə bir rəvayət var ki, Füzulinin atası Hillə şəhərinin müftisi olmuşdur.

XI əsrdə İraqın Səlcuqlar, daha sonralar isə Monqollar və Teymurilər tərəfindən işğalından sonra Bağdadda və onun ətraflarında türklərin sayı getdikcə artırdı. Bu durum sonralar da davam edir. 1508-ci ildə şah İsmayıl təntənəli şəkildə Bağdada girərək, İraqı Azərbaycana birləşdirir, sonra isə 1534-cü ildə bu şəhər uzun bir müddətə Osmanlı İmperiyasının tərkibinə daxil olur. Beləliklə Füzulinin həyat və yaradıcılığı ilk dövrləri İraqi-Ərəbin Səfəvilər hakimiyyətinə tabe olduğu illərə düşür.

İlk təhsilini Kərbəlada almış, Bağdadda davam etdirmişdir. Bir müddət İraqın Nəcəf və Hüllə şəhərlərində də yaşamışdır. Şəxsi mütaliəsi sayəsində Orta Əsr elmləri (məntiq, tibb, nücum, riyazi və humanitar elmlər), xüsusən dini-fəlsəfi cərəyanlar, ərəb tərcümələri əsasında yunan fəlsəfəsi ilə yaxından tanış olmuş, klassik türk, ərəb, fars və hind ədəbiyyatını öyrənmişdir. "Bəngü Badə" ("Tiryək və Şərab") əsərini Şah İsmayıl Xətai'yə ithaf etməsinə, I Şah Təhmasib'ə və onun sərkərdələrinə, ayrı-ayrı valilərə, xanlara qəsidələr yazmasına baxmayaraq, saraya meyl göstərməmişdir. Sultan Süleyman'a bir neçə qəsidə təqdim etmiş Füzuli Sultan ordusu ilə Bağdada gələn türk şairləri Xəyali və Yəhya bəy'lə görüşmüş, "Leyli və Məcnun" (1537) əsərini də "Rum zərifləri" adlandırdığı bu sənətkarların xahişi ilə qələmə almışdır. Füzuli üç dildə qəzəl, qəsidə, müsəddəs, tərkibbənd, tərcibənd, rübai, qitə, mürəbbe və s. yazmışdır. Fəlsəfi mahiyyətli qəsidələri, "Yeddi cam", "Ənisül-qəlb", "Səhhət və Mərəz" əsərləri qocalıq dövrünün məhsullarıdır. O, qəsidələrini ayrıca bir əsər kimi toplayıb kitab şəklinə salmış, türk, fars və ərəb dillərində divanlar tərtib etmişdir. Füzuli türk dilində lirik şerin ən gözəl nümunələrini yaratmışdır. Yaradıcılığının zirvəsi olan "Leyli və Məcnun" poeması Azərbaycan, eləcə də Şərq və dünya poeziyasının nadir incilərindəndir. Nizami Gəncəvi'nin ilk dəfə yazılı ədəbiyyatı gətirdiyi "Leyli və Məcnun" mövzusunun bir çox türk, fars, hind, özbək və tacik şairləri tərəfindən qələmə alınmasına baxmyaraq, Füzulinin ana dilində yaratdığı əsər orijinallığı ilə bu mövzuda əvvəllər yazılmış poemalardan seçilir. Füzuli Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ana dilində bədii nəsrin görkəmli nümunələrini yaratmışdır. Füzuli qədim yunan və Şərq fəlsəfəsi ilə tanış idi. Onun fəlsəfi görüşləri əsasən ərəb dilində nəsrlə yazdığı "Mətləül-etiqad" əsərində əksini tapmışdır. Füzuli burada Aristotel, Platon, Empedokl, Demokrit və başqa yunan filosoflarının fikirlərindən, ən-Nizam'ın fəlsəfi irsindən təsirlənmişdir. Füzulinin başqa əsərlərində də ədəbi fəlsəfi fikirlərə təsadüf edilir. Füzuli Nəsimi'dən sonra ana dilimizdə yaranmış şerin ən gözəl nümunələri olan əsərləri ilə ədəbi-bədii dilimizi yeni yüksəkliklərə qaldırmış, klassik Azərbaycan, habelə digər türk xalqlarının poeziyasına qüvvətli təsir göstərmiş, ədəbi məktəb yaratmışdır. Onun əsərləri Təbrizdə, Bakıda İstanbulda, Ankarada, Qahirədə, Daşkənddə, Buxarada, Aşqabadda dəfələrlə nəşr edilmiş, dünya şərqşünasları tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.

Məhəmməd Füzuli qəməri tarixlə 963-cü, miladi təqvimlə 1556-cı ildə Kərbəlada taun xəstəliyindən vəfat etmiş, orada da dəfn olunmuşdur.

Şairin ölümünün 400 illiyi dünya miqyasında qeyd edilmişdir. Əsərləri toplanaraq ən qədim nüsxələr əsasında Azərbaycanda beş cilddə nəşr olunmuşdur.

Əsərləri
"Səhhət və Mərəz" Farsca və nəsrlə yazılıb. Alleqorik əsərdir.

"Rindü Zahid" Farsca və nəsrlə yazılıb. İki baxışın dialoqudur.
"Hədiqətüs-Süəda" (Xoşbəxtlik bağçası) Həcmcə ən böyük əsəridir. Əsər ən`ənəvi-müştərək bir mövzuda yazılmışdır.
"Hədisi ərbəin tərcüməsi"
"Mətləül e`tiqad"

Məşhur Qəzəlləri

"Məni candan usandırdı"
"Söz"
"Olsaydı məndəki qəm"
"Yetər ey fələk"
"Tutuşdu qəm oduna"
"Pənbeyi-daği-cünun"
"Keç"
"Bəkləriz"
"Könül səccadəyə basna ayaq, təsbihə əl urma"
"Rəmazan oldu çəkib şahidi-mey pərdəyə ru"

Məni candan usandırdı,cəfadan yar usanmazmı?

Fələklər yandı ahımdan,muradım şəmi yanmazmı?

Qamu bimarına canan dəvayi-dərd edər ehsan,

Nəçün qılmaz mənə dərman,məni bimar sanmazmı?

Ğəmim pünhan tutardım mən,dedilər yarə qıl rövşən,

Desəm ol bivəfa bilməm,inanarmı,inanmazmı?

Şəbi hicran yanar canım,tökən qan çeşmi- giryanım,

Oyadar xəlqi əfğanım,qara bəxtim oyanmazmı?

Güli-ruxsaruna qarşu gözümdən qanlı axar su,

Həbibim,fəsli-güldür bu,axar sular bulanmazmı?

Deyildim mən sənə mail,sən etdin ağlımı zail,

Mənə tən eyləyən qafil,səni görgəc utanmazmı?

Füzuli rindi-şeydadir,həmişə xəlqə rüsvadır,

Sorun kim,bu nə sevdadır,bu sevdadan usanmazmı?
3_Rengli_HeyaT

07.07.2008, 2:25

İzzəddin Həsənoğlu


Həyatı
İzzəddin Həsənoğlu doğma Azərbaycan türkcəsində şeirləri hifz olunmuş ilk şairlərimizdəndir. Azəri türkcəsində yazılmış və bu gün əlimizdə olan üç şerində Həsənoğlu, farsca şeirlərində Puri-Həsən təxəllüsünü işlətmişdir. Həsənoğlunun "Apardı könlümü bir xoş qəmər yüz, canfəza dilbər" mətləli qəzəli o qədər kamildir ki, Həsənoğlunun özünün də, o əsrdə yaşamış başqa şairlərimizin də artıq ana dilində yüksək bədii səviyyədə şeirlər yaratdıqlarına şübhə qalmır.

Yaradıcılığı

***

Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər,

Nə dilbər? Dilbəri-şahid. Nə şahid? Şahidi-sərvər.

Mən ölsəm sən, büti-şəngül, sürahi eyləmə qülqül,

Nə qülqül? Qülqüli-badə. Nə badə? Badeyi-əhmər.

Başımdan getmədi hərgiz səninlə içdigim badə,

Nə badə? Badeyi-məsti. Nə məsti? Məstiyi-sağər.

Əzəldə canım içində yazıldı surəti-məni,

Nə məni? Məniyi-surət. Nə surət? Surəti-dəftər.

Şaha şirin sözün qılır Misirdə bir zaman kasid,

Nə kasid? Kasidi-qiymət. Nə qiymət? Qiyməti-şəkkər.

Tutuşmayınca dər atəş bəlirməz xisləti-ənbər,

Nə ənbər? Ənbəri-suziş. Nə suziş? Suzişi-məcmər.

Həsənoğlu sənə gərgçi duaçıdır, vəli sadiq,

Nə sadiq? Sadiqi-bəndə. Nə bəndə? Bəndeyi-çakər.

***

Necəsən gəl, ey yüzü ağım bənim?
Sən əritdin odlara yağım bənim.

And içirəm səndən artıq sevməyim,

Sənin ilə xoş keçər canım bənim.

Hüsn içində sana manənd olmaya,

Əsli yuca, könlü alçağım bənim.

Al əlimi irəyim məqsədimə,

Qoyma yürəkdə yana dağım bənim.

Sən rəqibə sirrini faş eylədin,

Anun ilə oldu şımtağım bənim.

Qışladım qapında itlərin ilə,

Oldu kuyin üştə yaylağım bənim.

Bən ölücək yoluna gömün bəni,

Bağa dursun yarə toprağım bənim.

Toprağımda bitə həsrətlə ağac,

Qıla zari cümlə yaprağım bənim.

Bu Həsənoğlu sənin bəndəndürür,

Anı rədd etmə yüzü ağım bənim.

***

Rəhmsiz xəlq olunubdur o nigarım, nə edim?
Aparıb fikri bütün səbrü qərarım, nə edim?

El mənə tənə vurur: söylə, tükənməzmi yasın?

Axı, mən bağrıyanıq aşiqi-zarəm, nə edim?

Ayqabaqlım görüşə gəlmədi, tənha gəzərək,

Saymayım nəcmi-münəvvər, şəbi-tarəm, nə edim?

Yar apardı canımı, olmadı dildar mənə,

Özü asudə gəzir, mən güli-xarəm, nə edim?

Saldı əldən qəmi-məşuqə məni, yoxmu dəva,

Eşqdən oldu pərişan səri-karım, nə edim?

Hər iki dünyada allah gözəli düst tutar,

Mən ki, puri Həsənəm, yoxdu nigarım, nə edim?

3_Rengli_HeyaT

07.07.2008, 2:27

Tam Adı Qazi Əhməd Bürhanəddin
Doğum Tarixi 1345
Doğum Yeri Kayseri
Ölüm Tarixi 1398
Ölüm Yeri Sivas

Həyatı
Qazi Bürhanəddin (Qazi Əhməd Bürhanəddin), (1345 - 1398) Orta əsrlər Azərbaycan, türk dövlət xadimi və şairi.

Azərbaycan dilində yazdığı divanı bizə çatan ilk şairdir.

1345-ci ildə Kayseridə dünyaya gəlmişdir. Oğuzların Salur Boyundan gəlmə bir ailənin uşağıdır. Təhsilinə kiçik yaşlarından atasının yanında başlamışdır. Ərəbcə və Farscanı öyrənib Misirə gedib və orada fıkıh, hədis və tibb kimi elmləri öyrənmişdir.

Qazı Bürhanəddin, Səlcuqların məğlubiyyətindən sonra Sivas və ətrafında qurulan Eretna Bəyliyində 1335-1381-ci illərdə sıra ilə kadılık, vəzirlik və padişahlıq vəkilliyi kimi vəzifələrdə işləmiş və bir müddət sonra bəyliyin zəifləməsindən istifadə edərək öz adını daşıyan Qazi Bürhanəddin Əhməd Bəyliyi dövlətini qurmuşdur. 1381-ci ildə qurduğu bu dövlət 17 il yaşamış və 1398-ci ildə Ağqoyunlu hökmdarı Qara Yuluq Osman Bəy tərəfindən Qazi Bürhanəddinin öldürülməsiylə birlikdə sona yetmişdir.

1392-ci ildə Qazi Bürhanəddin, Şehzade Ertuğrul komutasındaki Osmanlı İmperiyası ordusunu Çorum yaxınlarında (Kırkdilim) yendi və bu savaşta İldırım Bəyazid taht varisi uşağı Ertuğrul öldürüldü.

1393-cü ildə 608 səhifə olan divanı özü yaşarkən yazıya keçdi. Qazəllərində məxləs yoxdur və divan da əlifba sırasıyla tertip edilməmişdir. Divanında 319 qazəl, 20 rübai, 108 tuyuq ve birkaç da müfrəd bulunmaqdtadır. Tuyuq şeklinde Türk ədəbiyyatında ilk şiir yazanın Qazi Bürhanəddin olduğu da diqqət çekicidir.
Qazi Bürhanəddin, macərə ilə dolu bir həyat yaşamışdır. Məlumatlı, adil, zəki və sözünü əsirgəməyən bir dövlət xadimi olduğu rəvayət edilmişdir. Bu xüssiyyətlərindən əlavə, içdən və yanıq bir eşq şairidir. Lirik şeirlərində cəsarət gözə çarpır və bu istiqamətiylədə klassik şeirdən fərqlənir. Eşq şeirlərindən əlavə din və tasavvuf ilə bağlı şeirləri də vardır. Bir Türkçə divanı ilə, iki Ərəbcə yazılmış əsəri mövcuddur.

XIV. yüzyılda Anadolu, Anadolu Beylikleri adıyla, bölge bölge kurulan Türk Beyliklerinin idaresi altındadır.Selçuklu Devletinin çöküşünden sonra türeyen, her biri kendi başına buyruk, her biri bağımsız, büyüklü küçüklü bu beylikler, tek bir devlet gücüne bağlanıncaya kadar, birbirleriyle sürekli olarak çatışmışlardır. Aralarında birlik olmayınca, Anadolu'da dirlik de olmamış, halk sürekli bir huzurun özlemini çekmiştir. Hele iki beylik vardı ki, bunlar ötekilerinden daha büyük, daha güçlüydüler.

Biri Karamanoğulları, öteki Osmanlılar... Bunlar devamlı çatışıyor, çevrelerindeki küçük beylikleri sık sık birbirleri aleyhine kışkırtıyorlardı. Anadolu'nun Kayseri, Sivas kesimini ellerinde bulunduran Eratna Beyliği bu küçük beyliklerden biriydi.

İşte bu yıllarda, Kayseri'de, Şemseddin Ahmed adında ünlü bir kadı vardı. Adaletiyle, bilgisiyle tanınmış, sevilmişti. 1344 yılında Şemseddin Ahmed'in bir oğlu dünyaya gelmiş, bu sevimli çocuğa Burhaneddin adı verilmişti. Türk Edebiyatının büyük divân şairi, devrin seçkin bilim ve devlet adamı Kadı Burhaneddin işte bu çocuktu. İlk öğrenimini babasından yapan Burhaneddin, daha 14 yaşlarındayken ana dili Türkçe’den başka Arap ve Fars dillerini, mantık ve hikmet gibi bilimleri, yaşından beklenmeyen bir ölçüde öğrenmişti.

Kayseri'de gördüğü öğrenimini yeterli bulmayan Burhaneddin, bir gün azığını aldığı gibi, yollara düşmüş, önce Kahire'ye, daha sonra da Halep'e gelerek öğrenimini tamamlamıştı. Onun gurbet hayatı 6 yıl sürmüş, 1364 yılında babasının ölüm haberini alır almaz Kayseri'ye dönmüştü.

Kayseri'de Kadı Şemseddin Ahmed'in yerine oturacak, adaleti onun gibi, ince eleyip sık dokuyacak kimse yoktu. Oğlu Burhaneddin ise o zaman 20 yaşındaydı. Gençti, tecrübesizdi ama, bilgisi ve zekâsıyla herkesi kendisine hayran bırakıyordu. Çok geçmeden Kayserililer onu babasının makamına oturtuverdiler. O günden sonra Kadı Burhaneddin adını aldı. Bununla da kalmadı. Eratna Beyi Gıyaseddin Mehmed'e damat oldu.

Gıyaseddin Mehmed'in kısa bir süre sonra öldürülmesiyle Eratna Beyliğinin başına oğlu Alâeddin Ali Bey geçmişti. Alâeddin Ali Bey, genç eniştesi Kadı Burhaneddin'i kendisine vezir tayin etmekte gecikmedi. Kadı Burhaneddin bir yanda devlet işlerini yürütürken öte yanda durmadan okuyor, öğreniyor, kitaplar yazıyor, tasavvuf ve edebiyatla uğraşıyordu.

1380 yıllarına doğru Eratna Beyi Alâeddin Ali Beyin ölümüyle yerine 7 yaşındaki oğlu tahta çıkmıştı. Bu durum sürekli karışıklıklara neden olmuş, Kadı Burhaneddin, halkın da isteği ve ısrarı üzerine idareyi eline alarak bağımsızlığını ilân etmiş ve Sivas'ta tahta oturmuştu.Onun 18 yıllık saltanatı, yine karışıklıklar, savaşlar, iç isyanlar içinde geçmiş, böyle olduğu halde, kılıç ve kalemini aynı ustalıkla kullanmış, 1500 gazeli 119 tuyuğ ve 20 rubaî'yi içine alan Türkçe koca bir divan meydana getirmişti.

Özellikle, Türk Edebiyatında (Tuyuğ) denen şiir örneğini en çok kullanan Kadı Burhaneddin olmuş, tuyuğlarında yiğitçe kükremiştir:

Özünü şeyh gören serdâr olur

Enelhak dava kılan berdâr olur.
Er oldur, Hak yoluna baş oynaya,
Döşekte ölen yiğit murdar olur.
Cana can vermeyenin ne canı var,
Can verenin adı ile sanı var.
Er kişinin matahı erlik olur.
Cevherinin lâl ile mercanı var.
Erenler öz yolunda er tek gerek
Meydanda erkek kişi mertek gerek
Yahşi yaman, katı yumşak olsa hoş
Serverim diyen kişi erkek gerek

Şiirlerinde adını, ya da takma adını kullanmayan Kadı Burhaneddin tekke şairleri gibi içine dönük değil, aksine hayata yaygın, Köroğlu misali, mertlik ve aşkı birlikte yaşatan, halka, halkın diliyle seslenen bir ozandır. 600 sayfalık Dîvân'ından ayrı olarak yazdığı İksîr-i Saâdet adlı eseriyle de bilgi dağarcığını ortaya koymuştur.

Bir gazelinde:

Şahâ, senün cemalünü göreyim ondan öleyim,

Susamışam visaline ereyüm andan öleyim
Dün gice düşte ben seni, benim ile görür idim,
Bu düşümün tabirini yorayım andan öleyim.

diyerek, son nefesine kadar aşkı dilinden düşürmemiştir.

Kadı Burhaneddin, Şeyh Müeyyed isyanı sırasında, 1398 yılında Sivas'ta şehit olmuş, ölümünden sonra kurduğu Beylik dağılmıştır.

Öz dilində şəirlər yazmışdır.

Umumi Türk ədəbiyyatında eski dövrin ən mühim ikinci şahəsərini kaleme alandır.
Azərbaycan Türkçəsi ilə yazdığı divanı bizə çatan ilk şairdir.
Tuyuq şeklinde Türk ədəbiyyatında ilk şiir yazanın Qazi Bürhanəddin olduğu da diqqət çekici olub bu cür banisidir.
Arkasından gəlmə Nəsimi və Füzuli'yi etkilemiştir.

Yaradıcılığı

Qazəllər

I

Nigârine, bu gözlerden nesîbi qanı üşşâqun,

Ki, her dem leblerim içün dökilür qanı üşşâqun.
Müberqe oluben, şâhâ, nühüfte qıla hüsnüni,
Nevası, rastı yoxdur meğer ki, canı üşşâqun.
Belün kibi xilal oldux, ağızm tek xeyal oldux,
Xeyâlun olalı, şâhâ, bu dem mehmânı üşşâqun.
Gel ey eşqine quşanan, dil ü can ver, cefâ cövr al,
Geh assı, geh ziyan eyle, budur dükkânı üşşâqun.
Egerçi âm îmânın tamam eyler şehâdetler,
Kemâle irmeye sensüz, şehâ, îmânı üşşâqun.
II

Canumı eşqüne satdum dexi behâ ne gerek,

Bana xo yoluna can vermeğe behâne gerek.
Nigâra, qâmetüne qılmuşuz könüli feda,
Zira ki, serv-i revane revan revâne gerek.
Dükâne baxmadı, bazarı olmadı könlüm,
Ve leyk le'l-i lebünçün varam dükâne gerek.
Qanumı lebleri içdi vü düşdü araye qan,
Canum dexi quşanuban bu qana qane gerek.
Nigâra zülfüni tağıd, qarası çoğ olsun,
Ya ada, ya sana layiq çeri yasane gerek.
Kenarı andan ü andan kenare istemegil,
Miyane derd-i dil ehli işi miyane gerek.
Çü lütfüni bilürem ger günah qıldım ise,
Yazana qılma cefayı, cefa yazane gerek.
III
Çin edelüm saçı çini xetâya saldı beni,
Sebeb nedür ecaba ki, cezaya saldı beni.
Dodağı buse dedi ve hevâle qıldı yüze,
Egerçi neqd idi vechi bir âya saldı beni.
Gözüyle ki, könül xestedür davam umaram,
Tebib bilmedi nebzi, davaya saldı beni.
Könüli gendüye qullab ilen getürdi saçı,
İrağa atmağ içün qaşı yaya saldı beni.
Ne dem durur ki, mis altun degül vücudun ile
Feda olmaz oduna, kimyaya saldı beni.
IV

Xub cananda çox velî nâzik ü dilrübâ gerek,

Cana vida qıluban eşqine merhaba gerek.
Ben kim olam ki, depremdem bir qılmı gîsusunun,
Başın eline alıban ol iş içün sebâ gerek.
Qonça ağızın açmağa kimün eli irişiser,
Ateş- i eşq mevsümi irişiben hevâ gerek.
Ta ki, sefa gire ele Ke'be yüzinde ol bütün,
Cünne dexi qeba olub yene qeba ebâ gerek.
Derdi ile çü esrüken dürdi ile yazam xumar,
Pes nedelüm çü xesteyüz derdümüze deva gerek.
V

Serxoş gözü bilür ki, mestâne-yi eşqem ben.

Bir âqil-i me'nîyem dîvâne-yi eşqem ben.
Her bixiredün sözi ki, te'ne qılur bana,
Senden beni ayırmaz, ez xane-yi eşqem ben.
Cananeye ben canı çoxdur ki, revan etdüm,
Canum benüm oldur ki, canane-yi eşqem ben.
Gencîne-yi hüsnini püshan edeli dilde,
Gökçeklikle bay oldur, vîrâne-yi eşqem ben.
Rövşen bu durur, yanmaq oldu yüzine vâcib,
Şem olmağa her cana pervane-yi eşqem ben.

VI

Can olur ise bari canâne-yi eşq olsa,

Mest olur ise kişi mestane-yi eşq olsa.
Gözlerüm axıdur dür, serraf getür urdur,
Dürdane olur ise dürdâne-yi eşq olsa.
Her bir kişi dünyada erlikden eder deva,
Merdâne olur ise merdane-yi eşq olsa.
Herçend ki, her seme pervane düşer olur,
Yoldaş bize bu yolda pervâne-yi eşq olsa.
Qddı lebi ol yarun şerbetlerini hazır,
Dîvâne içün liyken dîvâne-yi eşq olsa.
VII

Saqi, tolu sun neçə-neçə zəhdlə pərviz,

Mütrib, yenə düz nəğmeyi-tərəbəngiz.
Dil sinənə bağlandı, can asıldı ləbündən,
Hər mövləvi gərək dürə bəndü şəkaraviz.
Mələkdə ağız böylə necə ola dürəfşan,
Ya huridə səs böylə qaçan ola dilaviz?
Nazik tənüni biliməzəm canmı, bədənmi?
Hələ sanuram bən ruhi-bədənamiz.
Xuni-cigəri gözlərüm axıdə zərurət,
Çün hindu gözün aldı ələ xəncəri-xunriz.
Şol lə'li-ləbün cilvə qılurisə cəhanə,
Başdan-başa sürxab axıda xitteyi-Təbriz.

3_Rengli_HeyaT

07.07.2008, 2:33