Q yo‘ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

Halol savdo qilish hosiyati. 
Savdo-sotiq ishlarida amal qilinadigan
1 H adis, 1 - j i l d . Т., 1997
47

---

shartlardan yana biri savdogar boshqa savdogaming savdosini buzmasligidir. 
Bir savdogar boshqa savdogaming savdosiga: birinchidan, toki o ‘zi nixsat 
bermaguncha va ikkinchidan esa u odam savdoni tark etmaguncha 
aralashmasligi va uchinchidan esa, biror molni sotib olish uchun uning 
savdosini aynitmasligi lozim. Payg'ambarimiz: 
«Birortangiz birodaringiz
savdosini ustiga savdo qilmangiz!»
(56-bob) deganlar. Bu gapdan boshqalar 
molini olib qolib qimmatroq narxda sotish, aldash maqsadida narxni ataylab 
oshirish, savdogar savdosi ustiga savdo qilishga yo‘l qo‘ymaslik kabi 
m azmunlar yotadi.
Savdo-sotiq ishida sudxo‘rlik qoralanadi, 22-bobda: «Sudxo‘r bo‘lgan 
kimsalar qiyomat kuni jin chalgan m ajnun kabi turadilar», deyilib, 
sudxo‘rlar uchun u dunyoda ham jazo borligi aytiladi. 23-bobda sudxo'r 
xususida gap ketib, «Ey m o‘minlar, Allohdan qo‘rqingiz va agar chindan 
ham m o‘m in bo‘lsangiz, sudxo‘rlikni tark qilingiz! Agar (farmonimizni) 
bajarmasangiz, u holda Alloh va uning Rasuli tom onidan (sizlarga) urush 
e ’lon qilinur. Agar tavba qilsangiz, sarmoyangiz o ‘zingizga — zolim ham, 
mazlum ham bo‘lmas. Agar (qarzdor) nochor bo‘lsa, boyiguncha kutingiz. 
Agar bilsangizlar, (bergan qarzingizni) sadaqa qilib yuborishingiz o ‘zingiz 
uchun yaxshidir. Va (barchangiz) Allohga qaytariladigan kundan qo'rqingiz! 
So‘ngra, har bir jonga qilgan amaliga yarasha to ‘la jazo berilur va hech 
kimga zulm qilinmas», deyiladi.
G ‘irromlik qilish ham sudxo'rlikning bir ko'rinishi sifatida qoralanadi.
Bo‘nak (avans) —hadisiy qoida. 
Hadisda bo‘nak berib mol olish haqida 
hammasi b o ‘lib 8 ta bobdan iborat bo'lgan kichik kitob ham berilgan 
bo‘lib, unda bo‘nak (avans) berib mol olishda kafolat berish, molning 
bir qismini m a’lum muddatda uzish sharti bilan mol olish kabi holatlarni 
adolatli hal etish usullari ko'rsatib berilgan.
Kitobning 2-bobida Payg‘ambarimizning Madinaga kelishi xususida gap 
ketganda, odamlar bo‘nak (avans) berib, qolgan haqini bir-ikki yil ichida 
o ‘z sharti bilan samar (don-dun, meva-cheva va sabzavot) berish odati 
mavjud bo'lgani yoziladi. Payg‘ambarimiz odamlarga yanada qulayroq 
bo'lishi va masalani adolatliroq hal etish maqsadida: «Kimki bo‘nak 
(avans) berib, qolgan haqini ersa m a’lum m uddatda uzish sharti bilan 
xurmo (va undan bo‘lak narsalar) oladirgan bo‘lsa, o ‘lchanadirganini 
o ‘lchab, tortiladirganini tortib olsin», deb o ‘z m aslahatini beradi. 
Shuningdek, ushbu kitob Payg‘ambarimiz davrlarida odam lar bo‘nak 
(avans) berib, qolgan haqini m a’lum m uddatda uzish sharti bilan 
mahsulotlarini o'lchab, tarozida tortib olingani, nasiyaga taom sotib olishda
48

---

qolgan haqning kafolati uchun tem ir sovutlar garovga qoldirilgani kabi 
rivoyatlar bor. Bulardan shunday xulosaga kelish mumkinki, hozirgi paytda 
ham kishilar o ‘rtasida m a’lum muddatni kelishib olib, bir-birlariga yer 
yoki pul qarz berib, uning evaziga yoki bir qismiga qishloq xo‘jalik 
mahsulotlari, hayvon yoki boshqa tovar olish odati juda qadimdan mavjud 
bo'lgan va u kundalik hayot taqozo etgan talablar asosida tobora 
takomillashib bormoqa.
Hadislarda ju f a kitobi ham berilgan bo‘lib, undagi uchta bobda ju f aning 
mohiyati va ahamiyati ko‘rsatib berilgan. Unda taqsimlangan, hali chegarasi 
aniq belgilanmagan umumiy mulkda ju f a huquqi borligi, lekin ular 
taqsimlanib, chegaralari aniq belgilanib, uning egasi aniq bo‘lsa, bu 
huquqning barham topishi xususidagi fikr talqin etilgan.
J u f a iqtisodiy va huquqiy asnoda yerlari tutash bo'lgan qolshnilaming 
bir-birlarining uy va yerlarini ham da biror mulkka sherik yoxud biror 
mulkda ulushi (nasibasi) bor kishilaming bir-birlarining ulush nasibalarini 
birinchi b o ‘lib sotib olish huquqlarini bildiradi. Bu yerda birinchi bo‘lib 
ulushni kim sotib olish huquqiga ega ekanligiga e’tibomi qaratish lozim va 
bunday fikrga kitobning 2 va 3-boblarida berilgan rivoyatlarda yanada aniqlik 
yuritilib, qo‘shnisining ijozatisiz o ‘z uyi va yerini, sherigining ruxsatisiz 
o ‘z ulushi (nasibasi)ni sotolmasligi, sotganda ham agar ikkita qo‘shnining 
qay birining eshigi o ‘zingga yaqinroq bo‘lsa, faqat unga boshqalarga 
qaraganda arzonroq naixda sotish lozimligi ko‘rsatilgan. Bunda Payg‘amba- 
rimizning: «qo‘shni qo‘shniga uy-joylarining tutashligi birlan boshqalardan 
ko‘ra haqliroqdur», degan maslahatlari hech qanday jamoaga tegishli 
bo‘lmagan, taqsimlanmagan umumiy mulkka nisbatan ju f a huquqiga asos 
qilib olinganligini ta ’kidlab o ‘tish lozim.