Qabriel Qarsia Markes "Patriarxın payızı" Roman Latın Amerikasının Nobel mükafatı laureatlı dünyaşöhrətli yazı

üstündə oturan tutuquşular çığırırdı; burda onlar, bazarın içinə düşən quldursayağı 
çaxnaşmadan, hər çərşənbənin sübh çağı təkrar olunan bukanyer 
sambapalosundan** çox-çox yuxarıda - əlçatmaz bir yerdə otururdular; bütün bu 
mənzərə, səsi gün-gündən mülayimləşib mehribanlaşan, hərəkətləri bişdikcə, 
oyuncaq qılıncını zorla da olsa, arxasınca sürüyə-sürüyə, özünü kişiyə oxşatmağa 
çalışan, əl boyda oyuncaq generalın uşaqlıq dövrünün ən yaddaqalan əlaməti idi.  
Uşaq, bütün bu soyğunçuluğun baş verdiyi bazar qalmaqalına tam sakit və laqeyd 
idi, özünü, anasının öyrətdiyi kimi, alicənab kökdən hesab olunması üçün qürur və 
ləyaqətlə aparırdı; Letisiya isə, başlarına al-əlvan parçadan çalma sarımış, dinməz, 
qarabuğdayı qarıların gözü qarşısında həyasız ləçər kimi ən pis küçə söyüşlərini işə 
salıb, hamını bazarın çirkabına salıb-çıxarırdı; qarılar, onun yeddimərtəbəli 
söyüşlərinə dinməzcə qulaq asır, bu biabırçı talanı laqeyd üzlərlə, müqəddəs 
simaların portretlərindəki tək, gözlərini belə qırpmadan, üzlərini yelpicləriylə 
yelləyə-yelləyə müşahidə edirdilər; adama elə gəlirdi, onlar nəfəs belə almırlar; 
sonu, Letisiya Nasarenonun, balaca generalın əlindən tutaraq, əsabələrinin 
müşayiəti ilə, quduz itləri yara-yara: «Hesabı dövlətə göndərərsiz, hamısı 
ödəniləcək!» - deyə-deyə, çıxışa sarı addımlamasıyla bitən bütün bu biabırçılığı, bu 
abırsız soyğunçuluğu sakitcə qəbul etmək üçün bütün bu baş verənlərə, tənbəki 
yarpağına bükülmüş koka yarpağının məstedici kürələrini ağızlarının içində 
çeynəyə-çeynəyə baxır, içlərini gözə dəymədən, yüngülcə çəkib: «İlahi! Əgər 
bütün bunları general bilsəydi!?.. Kaş heç olmasa, ucundan-qulağından ona 
çatdıraydılar!» - deyirdilər. Zavallı qarılar elə bilirdilər ki, general, az qala bütün 
dünyanın bildiyi bu biabırçılıqdan xəbərsizdi, arvadı Letisiya Nasarenonun hindu 
piştaxtalarından, eybəcər şüşə qu-quşularından tutmuş, balıqqulağından yığılmış 
çərçivəli güzgülərəcən, mərcan külqabılaracan, ərəblərin dükanından, matəm 
lentləri üçün nəzərdə tutulmuş taftanı, ticarət küçəsində, küçə zərgərlərinin 
piştaxtalarından qızıl balıq, yumulu yumruq quruluşlu amuletli, qızıl boyunbağıları 
çırpışdırdığını bilmir; yazıq zərgərlərin əlindən isə, Letisiyanın üzünə: «Sən, 
boynundakı o tülkülərdən də betərsən.» - deməkdən savayı ayrı bir şey gəlmirdi. O, 
ac gözlərinə dəyən hər şeyi qamarlayır, rahibəlik həyatından mənimsədiyi yeganə 
xasiyyətini - pis, səviyyəsiz zövqünü və lazım oldu-olmadı, dilənmək ehtiyacını 
beləcə təmin edirdi.  
Fərq bircə burasındaydı ki, əgər bir vaxtlar o, vitse-kralın, jasmin qoxuyan 
kvartalının girişlərində dilənərək, xırda-xuruş yığırdısa, indi nəhəng hərbi 
furqonları, xoşuna gələn qiymətli əşyalarla doldurub, haqq-hesabın hökümətə 
göndərilməsi bəhanəsiylə aradan çıxırdı. Bu, «pul hesabının», Allahın özünə 
təqdim olunmasına oxşar bir şey idi, çünki artıq çoxdannan bəri idi, ölkədə bir 
kimsə dəqiq bilə bilmirdi ki, bu tərəflərdə ümumiyyətlə, dövlət adında bir şey var, 
yoxsa görünənlər, onun kölgəsidi. Biz, de Armas meydanının qarşısındakı 
təpəlikdən qala divarlarını görürdük; bir vaxt tarixi nitqlərin səsləndiyi, naxışlı 
pərdəli pəncərələri və gül vazlarıyla məhşur eyvanları olan hakimiyyət evini 
görürdük. Gecələr bu bina, göy üzündə üzən gəmiyə bənzəyirdi və nəinki, şəhərin 
istənilən küncündən – dənizin yeddi minlik məsafəsindən görünürdü; bu bina, 
əsasən, məşhur şair Ruben Darionun ölkəyə gəlişi münasibəti ilə ağ rənglə 
rənglənib, dörd bir yanından şar kimi dəyirmi fonarlarla işıqlandırılandan bəri gözə 
 
116

çarpmağa başlamışdı. Lakin, bütün bunlar da cəm halda yenə bizi, prezidentin, 
həmin bu ağ divarların arasında, həmin bu hökümət evində yaşadığına inandıra 
bilmirdi. Əksinə, bizim əlimizdə dəqiq əsasımız vardı, belə güman edək ki, bütün 
bunlar, vur-tut gözdən pərdə asmaqdı; hərb maşınının, prezidentin qocalıqdan 
mistisizm aləminə qərq olması, ictimai tədbirlərdən, əyləncələrdən uzaqlaşması, 
özünün öz üzərinə epitimya* qoyması, ömrünün son günlərində bütün 
qabiliyyətlərini itirdiyini gizlətməsi, ruhunu dərviş əbasıyla sakitləşdirərək, canını 
yüz cür dəmir avadanlıqlarla rahatlaması barədə söz-söbətlərə son qoyması üçün 
normal həyat barədə tamaşa düzəltməsi idi; həm də danışırdılar ki, o, tək bir qara 
çörək və quyu suyuyla dolanır, yataq həzzlərini isə, biskay monastrlarının, dərviş 
əbası geymiş çılpaq xidmətçiləri ödəyir; deyirdilər, o, beləcə, zorla cinsi əlaqəyə 
girdiyi bir qadına görə, bircə Allahın köməkliyi ilə hələ bütün ali ordenləri ala 
bilməyən bu rahibənin ondan uşaq doğmağının günahını yuyanacan, bu vəziyyətdə 
də qalacaq. Lakin bütün bu söz-söhbətlər, söhbət olaraq da qalır, hər şey, öz 
əvvəlki qaydasında - onun hüdudsuz kədər səltənətində olduğu kimi, yenə öz 
yoluyla davam etməkdəydi, çünki hakimiyyətin açarları hələ də Letisiya 
Nasarenonun əlindəydi və o, pul hesablarının dövlət tərəfindən ödəniləcəyini 
bildirəndə, onu da bildirməyi unutmurdu ki, bu, şəxsən prezidentin öz arzusudu. 
«Hesabı hökumət ödəyəcək!» - ilk günlər bu ifadə azca da olsa, ümid işığı 
yaradırdısa, günlər ötdükcə, öz dəyərini, ciddiliyini itirirdi: «Hesabı hökumət 
ödəyəcək!» Hadisələr bu minvalla davam etməyindəydi ki, uzun-uzadı illərdən 
sonra günlərin bir günü, cəsarətli kreditorlar, əllərində çamandanları, özlərini 
prezident sarayının qəbul bölməsinə yetirdilər. Ən qəribəsi o idi ki, bizə nə «hə», 
nə də «yox» deyən olmadı. Növbətçi bizi, çox qanacaqlı və cavan bir zabit oturmuş 
yığcam qəbul otağına ötürdü, orda zabit öz növbəsində, bizə gülər üzlə qəhvə təklif 
etdi: «Prezidentin öz məhsulundadı, cənablar!» Bundan sonra o, bizə, pəncərələri 
dəmir çərçivəli, tavanları ventilyatorlu, gur işıqlı, ağ kabinetləri göstərdi; bu 
kabinetlər elə təmiz, elə işıqlı idi, hər şey o qədər saf və insanpərvər idi ki, 
bizlərdən hər birimiz özümüzü itirə-itirə biri-birimizdən: «Bəs deyilən o çürük 
hakimiyyət havası hanı? Öz işləri ilə tələsmədən, sakitcə məşğul olan bu ipək 
köynəkli məmurlar, bu mülayim adamlar necə qəddar və simic ola bilərlər axı?» - 
deyə soruşduq.  
Cavan zabit isə bizi hey saray otaqlarıyla gəzdirirdi; o bizi, Letisiya Nasarenonun, 
sübh şehi və səhərin təmiz havası, kor və iflic xəstələrin üfunətindən korlanmasın 
deyə, dibindən kəsilən qızılgül kollarıyla bəzənmiş içəri həyətə apardı və bizə, bir 
vaxt kənizlərin yaşadıqları hinəbənzər barakları göstərdi… pas atmış tikiş 
maşınlarını, hərəmxana sakinlərinin iki-iki, bəzən üç-üç yatdığı kazarma 
çarpayılarını göstərdi və izah elədi ki, bu qəfəsəbənzər biabırçı barakı söküb, 
yerində kiçik kilsə tikəcəklər; o, bizə prezident sarayının ən müqəddəs yerini – 
günorta günəşinin işığından qızılı rəngə çalan diri güllərdən hörülmüş talvarın 
altında dayanan, yaşıl taxtalardan yığılmış stolu, prezidentin, Letisiya Nasareno və 
oğluyla - bu stolun arxasında oturmağa ixtiyarları çatan yeganə adamlarla təzəcə 
nahar elədiyi yeri göstərdi; əfsanəvi seybanı – prezidentin, siestanın ən bürkülü 
saatlarını, ikirəngli parçadan tikilmiş milli bayrağın kölgəsində keçirdiyi 
yelləncəyi, süd fermasını, pendir düzəldilən dəzgahları göstərdi; biz, prezidentin, 
 
117

hər səhər süd sağımına nəzarət etmək üçün gəldiyi yolla geriyə qayıdanda isə 
cavan zabit ayaq saxlayaraq, palçığın içində qalan uzunboğaz çəkmənin izini 
göstərib: «Baxın, bu, onun izidir!» - dedi. Və biz, nəhəng çəkmənin izinə baxa-
baxa, yerimizdəcə donub qaldıq. Bu izdən möhtəşəmlik və əzəmət duyulurdu; bu, 
tənhalığa öyrəşən bəbirin, hökümranlığı izi idi; bu izə baxdıqca, bizim hər birimiz 
özümüzü, prezidentin özündən çox, ecazkar hakimiyyət havasının bizə məlum 
olmayan gizli sirlərinin yaxınlığında hiss etdik və hər şey onunla bitdi ki, yüksək 
rütbəli hərbçilər, ali komandanlığın, dövlətin, nəhayət, prezidentin özünün 
hüquqlarından daha böyük imtiyazlara malik olan özündənrazı, yekəxana qadına 
qarşı üsyana qalxdı. Şöhrətdən başı gicəllənən, özündən süni surətdə kraliça 
düzəldən Letisiya Nasareno həddini o qədər aşdı ki, axırda baş qərargah daha dözə 
bilməyib, bizlərdən birini əla həzrətlərin yaxınlığına buraxmağa məcbur oldu: 
«Yalnız bir adam, - bizə dedilər, - qoy, o, generalın kürəyi arxasında baş verənlər 
barədə, heç olmasa, ucundan-qulağından da olsa, bir arayış versin.»  
- «Məsələ də bax, belə alındı ki, mən onu gördüm. O, öz qar kimi ağappaq 
otağında tək idi. Divarlardan cins ingilis atlarının qravürləri asılmışdı. O, yumşaq 
kresloda söykənəcəyə ehmalca söykənmiş vəziyyətdə oturmuşdu, başının üstə 
ventilyator pərləri hərlənirdi. O, orden-medalsız, bürünc düyməli, ağ, əzik, kətan 
formadaydı, ipək əlcəkli əli, üstündə üç cüt eyni qızılı çərçivəli eynəkdən savayı 
heç nə olmayan yazı stolunun üzərində idi. Kürəyinin arxasında, içi insan dərisinə 
bənzər cilidli, tozlu mühasibat kitablarıyla dolu rəflər vardı; sağ tərəfində, dəmir 
tor vurulmuş açıq pəncərədən bütün şəhər, dənizə qədər bircə quş görünməyən 
buludsuz, açıq səma görünürdü. Mən özümü çox yüngül hiss edirdim, çünki onun, 
əshabələrinə nisbətdə, çox sadə görkəmi vardı; portretlərindəkindən fərqli olaraq, 
ev görkəmində idi, bəlkə də buna görə ona ürəyim ağrıdı; ona aid olan hər bir şey 
nimdaş və qoca idi; o özü isə çarəsiz xəstəlikdən üzülmüş xəstələr kimi o qədər 
zəif idi ki, «əyləşin» deməyə belə, gücü çatmadı və o, ipək əlcəkli əlinin hərəkəti 
ilə mənə oturmağı təklif etdi və harasa kənara baxa-baxa, nəfəsindən gələn 
amonyak iyi kabinetin içini doldura-doldura, ağır xışıltı ilə nəfəs ala-ala, məni 
dinləməyə başladı; sonra uzun müddət pul sənədlərini gözdən keçirdi. Abstrakt 
təfəkkür ona yad olduğu üçün mən, məktəb dərsliklərində keçdiklərimdən istifadə 
edərək, bu kağızlarda nədən yazıldığını sadə sözlərlə ona izah etdim. Mən ondan 
başladım ki, Letisiya Nasarenonun borca götürdüyü taftanın uzunluğu, burdan 
Santa Mariya-del-Altaracan gedib-qayıtmaq qədərdir, yəni yüz doxsan dəniz 
milindən çox; onda o: «Aha» - dedi; edə dedi, elə bil bu sözü özü-özünə dedi. 
Sözümü onunla bitirdim ki, Letisiyanın borcları, sizin, əla həzrətlərinin güzəştini 
nəzərə alsaq, son on ildə lotereya oyununun altı ən böyük uduşuna bərabərdir. 
Onda o, yenə: «Aha» - dedi və ancaq onda gözü gözümə sataşdı. Onun gözündə 
eynək yox idi və mən gördüm ki, onun gözləri ürkək və qəmlidi, danışanda isə səsi 
elə qəribə çıxırdı, elə bil sinəsində fisqarmon çalınırdı. «Sizin gətirdiyiniz dəlillər 
inandırıcı və ədalətlidir!» - o dedi.  
Bəli, o dövrlər o, məhz belə idi; Letisiya Nasareno onu istədiyi kimi dəyişib, Daş 
dövründən qalan vəhşi Bendisyon Alvaradonun mağara tərbiyəsini canından 
çıxartdığı dövrlər, onu yalnız bu səviyyədə görmək olardı. Letisiya ona, süfrə 
arxasında yox, ayaq üstə yeriyə-yeriyə, bir əlində kasa, o biri əlində qaşıq, dala-
 
118

qabağa var-gəl eləyə-eləyə, nahar etmək adətini tərgitmişdi, indi onlar üçlükdə, 
çiçəkli sarmaşıqlardan hörülmüş talvarın altındakı bağ stolunun arxasında nahar 
edirdilər; nahar vaxtı o, uşaqla üzbəüz otururdu, Letisiya özü isə böyürdə oturub 
hər ikisinə seçmə ədalar, yeməyin bədənə daha çox fayda verməsi üçün xüsusi 
qəbul qaydalarını öyrədirdi; Letisiya onlara, stol arxasında düzgün vəziyyətdə - 
kürəyi stulun söykənəcəyinə söykəyib oturmağı, çəngəli sol, bıçağı sağ əldə 
tutmağı, tikəni düzgün çeynəmək qaydasını – başını dik tutaraq, ağzını açmadan on 
beş dəfə bir ovurdunda, on beş dəfə o biri ovurdunda çeynəməyəi öyrədirdi və 
ərinin, arada bir bütün bunların kazarma intizamına oxşadığını deməsinə qətiyyən 
məhəl qoymurdu. Nahardan sonra Letisiya onu, rəsmi dövlət xəbərlərini – xüsusi 
təsisçisi və fəxri redaktoru şəxsən özü olduğu qəzeti oxumağa məcbur edirdi. 
Letisiya bu qəzeti ona nahardan sonra, pationun nəhəng artırmasında, kölgədəki 
yelləncəkdə uzanıb mürgüləmək istəyən vaxt oxutdururdu. - «Dövlət başçısı, 
dünyada baş verən bütün hadisələrdən xəbərdar olmalıdı.» Letisiya qızıl çərçivəli 
eynəyini onun burnuna taxır və o, öz xəbərələr müjdəçisinin, şişirdilmiş sulu 
cümlələrlə dolu səhifələrinə yola düzəlirdi; Letisiya, oğlunun idman məşğələləri ilə 
məşğul olur, monastrda öyrəndiyi top-top oyununu uşağa öyrədir, əla həzrətləri isə 
belə məqamlar qəzetlərdə nəşr olunmuş qədim foto-şəkillərini nəzərdən keçirirdi; 
bu şəkillər o qədər qədim idi ki, çoxunda o, özü-özünə oxşamırdı, elə bil nə vaxtsa, 
lap çoxdannan onun əvəzinə ölmüş əkiz tayı idi; kometanın gəlişindən bu yana, 
bircə iclasın keçirilmədiyi, keçən çərşənbə isə nazirlər şurasının iclasında sədrlik 
etdiyi zaman çəkilən şəklinə baxır, burnunu az qala, sətirlərə dirəyə-dirəyə, yüksək 
rütbəli nazirlərin, onun adından yazdıqları aforizmlərlə, tarixi fikirləriylə tanış olur, 
sonra tutqun avqust gününün istisindən üzülə-üzülə: «Bu nə zay qəzetdi, lənət 
şeytana! Bu yazıq camaat bunu necə oxuyur?!» - deyə-deyə, siestanın boğanaq 
havasında yuxuya gedir, hər belə duzsuz qiraətdən beynində azca da olsa, nə isə 
qalırdı və həmin o cüzi olan nə isə, onun beynində yeni ideyaların yaranmasına 
təkan verirdi, onda o, qısa, dayaz yuxusundan ayılıb Letisiya Nasareno vasitəsi ilə 
öz nazirlərinə müxtəlif tapşırıqlar göndərirdi; nazirlər də öz növbələrində, onun 
fikirlərini, bu xanımın dedikləri əsasında müəyyənləşdirməyə cəhd edərək, 
cavablarını elə Letisiya vasitəsi ilə verirdilər. «Çünki mənim rəmmalım sən idin, 
bircə sən mənim fikirlərimi oxuya bilirdin, demək istədiyimi deyə bilirdin, mənim 
ən qəliz fikirlərimi yalnız sən nizamlaya bilirdin, sən, mənim səsim idin, mənim 
şüurum və qüvvəm idin, sən - mənim, dünyanın dörd bir yandan daim üstümə odlu 
axınla yeriyən sonsuz uğultu içində lazım olanları eşidən ən iti qulağım idin.» O, 
belə deyirdi, əslinə qalanda isə, bəhrələnib istiqamətləndiyi ən etibarlı xəbərlər 
mənbəyi ümumi saray tualetlərinin divarlarında yazılan anonim xəbərlər idi; bu 
informasiyalardan o, heç kimin, «Hətta Letisiya, sənin özünün belə», deməyə cürət 
eləmədiyi həqiqətləri öyrənirdi; o bu informasiyaları sübh tezdən, inəklərin səhər 
sağımından sonra, gündüz növbətçiləri onları divarlardan yuyanacan oxuyur və 
tualetlərin divarlarını hər gün ağartdırmağı əmr edirdi ki, heç kim öz qəlbinin 
çirkabını, içinin acığını bəyaz divarlara tökməyə heyfslənməsin; həmin bu imzasız 
məktublardan o, öz zabitlərinin dərdlərini öyrənir, onun köməyi ilə yüksək rütbəyə 
çatıb üzü dönənləri, ürəyində ona nifrət edənləri bircə-bircə tanımağa başlayır və 
məhz beləcə, insan qəlblərinin gizli guşələrinə baş vurduqca, özünü tam qüvvətli 
 
119

hiss edirdi; bu qəlblərə o, çox asanca, ifşa güzgülərinə – tualetlərin divarına – 
boylandıqca, baş vururdu.  
O dövrlər o, uzun-uzadı illər bundan əvvəl tərgitdiyi mahnılarını yenidən oxumağa 
başladı; yenə miçətkənin dumanı içində Letisiya Nasarenonun, ləpənin vurub 
dayaza atdığı balina cəmdəyinə bənzər bədənini nəzərdən keçirə-keçmrə: «Di 
oyan, Letisiya, mənim qəlbimdə artıq səhərdir! Həyat davam edir! Dəniz sahilini 
sığallayır!» - oxuyurdu. Həyat beləcə davam edir, Letisiya Nasarenonun – bircə 
boş bir şeydən savayı – səhərlər onunla bir yataqda oyanmaqdan savayı, istədiyi 
hər bir şeyi ondan ala bilən yeganə qadının qəribə əhvalatları davam edirdi. Hər 
axşam o, sevgi nəşələrindən doyandan sonra öz otağına gedir, öz subay yataq 
otağının qapısından, işdi, birdən qovhaqov düşərsə, ona mütləq lazım olacaq yanar 
lampasını asır, kilidi üç dəfə açarlayıb, üç zənciri, üç cəftəni bağlayır, Letisiya 
Nasarenoya qədər olduğu kimi və Letisiyadan sonra, ömrünün son gecəsinədək 
olacağı kimi, geyimli-keçimli, üzü üstə döşəməyə düşüb, suda boğulan tənha 
adamın yuxusunu görürdü. Lakin hər səhər o, inəklərin sağılmasına nəzarət 
eləyəndən sonra Letisiyanın digər, yeni arzularını həyata keçirməkdən ötrü - onun 
tamahkar gözünü, rəhmətlik anası Bendisyon Alvaradonun hüdudsuz vərəsəliyi 
müqayisəyə belə gəlməyən bahalı hədiyyələrlə doldurmaqdan ötrü yenidən 
Letisiyanın yataq otağına – hələ də vəhşi heyvan iyi qoxuyan otağa qayıdırdı. 
Lakin məsələ, tək Letisiya ilə qurtarmırdı, Letisiyanın hansısa antil adalarından 
tökülüşüb gələn qohumlarının da tamahkar gözünü doyurmaq lazım gəlirdi; bu, bir 
sürü, heç nəyi olmayan, bircə Nasareno nəslinə aidiyyatı olan yoğun səsli, ac-
yalavac şogöz dəstəsi idi. Letisiyanın qohum-əqrabası, bütün duz, tütün, içməli su 
satışını ələ keçirdilər, ordu rəhbərlərinin arasında bölüşdürülmüş ticarət sahələrinə 
də soxuldular. Demək, məsələ beləydi ki, ac-yalavac Nasareno sülaləsi onun-
bunun tikəsini əlindən qamarlaya-qamarlaya camaatın hesabına dövlətlənməyə 
başladılar və guya bütün bunlar prezidentin razılığıyla həyata keçirilirdi; əslində 
isə qərarı Letisiya verir, prezident də bu qərarla razılaşmalı olurdu. Həmin o dövr 
o, Letisiyanın təkidiylə, vəhşi edamları – adamları dörd atın arasında şaqqalamaq 
cəzasını ləğv etdi və bu dəhşətli cəza növünü, yadelli desantın ölkədə olduğu illər, 
desantın komandanının şəxsən ona bağışladığı elektrik stulu ilə əvəz etməyə cəhd 
etdi; yəni ki, bizdə də ölüm cəzasının ən müasir növündən istifadə edirlər.  
Bu məqsədlə o, liman qalasının dustaqxanalarına – ən cansız siyasi dustaqların 
təcrübə dovşanı kimi saxlanıldığı dəhşətli laboratoriyalara baş çəkdi: işə salınanda 
bütün şəhərin elektrik enerjisini udan ölüm taxtının idarə sistemi bu adamların 
bədənində sınaqdan keçirilməliydi; biz bu eksperimentlərin vaxtını dəqiq bilirdik; 
bunu təyin eləmək bir o qədər də çətin deyildi, işıqlar qəfil sönürdü və biz, 
dəhşətdən itən nəfəsimizlə qaranlıqda donub qala-qala, liman qəlyanaltıxanalarında 
ölənlərin ruhunu, badə qaldıraraq, bir dəqiqəlik sükutla yad edirdik və bilirdik ki, 
bu adamlar, bir dəfə yox, bir neçə dəfə ölürlər; biz bilirdik ki, dustaqların çoxu 
birinci dəfədən ölmürdü, yarımcan vəziyyətdə kabab kimi tüstülənə-tüstülənə 
qayışdan asılıb qalır, cəlladlardan hansısa əməliyyatı iki-üç dəfə təkrar edəndən 
sonra, bu yazıqları gülləylə vurub öldürməyincə, dəhşətli ağrılardan xır-xır 
xırıldayırdılar. - «Hər şey sənin istəyin naminə idi, Letisiya! Türmə kameraları 
 
120

sənin istəyin naminə boşaldılmışdı, sənin naminə mən düşmənlərimi əfv edib 
vətənə qayıtmalarına icazə verdim!»  
Pasxa qabağı o, vicdan azadlığını bərqərar edən, zidd fikirliliyə görə cəzaları 
qadağan edən qərarı rəsmiləşdirdi, çünki ömrünün payızının yetkin çağı o, səmimi 
qəlbdən anladı ki, ən qatı düşmənlərinin belə, əfsanəvi yanvar gecələri Letisiya 
Nasareno ilə onu göyərtədə, bircə alt tumanında oturan vəziyyətdə, ayın işıldatdığı 
nəhəng qarnını görmək şərəfinə nail olan yeganə qadınla keçirdiyi xoşbəxtliyin ən 
xırdaca payına da olsa hüquqları çatır; onda o, Letisiya ilə birlikdə Vavilon 
hökmdarlarının göndərdiyi, Yağışlar Bağında əkilən gümüşü söyüdləri, leysan 
yağışın, günəşin büllur şüalarıyla kəsilməsini, yaşıl cəngəlliklər içində itib-batan 
Qütb ulduzunu seyr edir, radioların, dünyanın bütün pataxtylarının adı və 
meqagerts rəqəmləriylə dolu olan şkalasını gözdən keçirir, Letisiya ilə birlikdə 
dünyanın qarmaqarışıq səsləri və öz orbitləri ətrafında ətürpədən uğultu yaradan 
planetlərin səsi içində hər axşam Santyaqo de Kubadan verilən, hər fəsli ürək 
kövrəldən – «Təki sabaha sağ çıxaydıq» sözləri ilə bitən radioromanın növbəti 
fəslinə qulaq asırdı. Gecələr, yatmamışdan əvvəl isə o, uşaqla məşğul olur, ona 
silahlar barədə, hansı silahın harda işlədilməsi barədə danışırdı; axı bu, onun 
xırdalıqlarına qədər bələd olduğu yeganə sahə idi?!.. Siyasi müdriklik dərslərinə 
gəldikdə isə o, hər dəfə uşağa eyni şeyi təkrar deyirdi: «Əgər sözünün yerə 
düşəcəyindən şübhələnirsənsə, heç vaxt əmr vermə!» hər dəfə də uşağı, bu kəlamı 
onunla birlikdə təkrar eləməyə məcbur edirdi ki, o birdəfəlik başa düşsün ki, 
yüksək vəzifəyə malik olan şəxsin yeganə səhvi – yerinə yetiriləcəyinə dəqiq əmin 
olmadığı vəziyyətdə əmr verməyidi; məlum məsələydi ki, bu, yetkin dövlət 
xadimindən, həyat təcrübəsi görmüş müdrik atadan çox, nəfəsindən artıq süd iyi 
gələn heysiz qocanın məsləhətiydi və işdi, əgər Allah-tala uşağa da bu qədər ömür 
bəxş etməli olsaydı, o, bu məsləhəti qəbir evinəcən yadından çıxarmayacaqdı, 
çünki bu düsturu ilk dəfə altı yaşında - atasının rəhbərliyi altında ağır qurğudan 
atəş açdığı gün eşitmişdi, odu ki, yaddaşına, həmin bu dəhşətli gurultuyla bir həkk 
olunmuşdu; biz isə o dəqiqə başa düşdük ki, həmin bu ağır qurğudan açılan atəş, 
yaxın tezlikdə baş verəcək təhlükəli təbii fəlakətin xəbərdarlıq əlamətidi, çünki 
atəşdən sonra dəhşətli bir qasırğa – yağışsız, lakin şimşəkli, gurultulu bir qasırğa 
başladı; bir gurultu qopdu, elə bil yeraltı vulkanların hamısı birdən oyandı, 
Komodoro Rivadavia tərəfindən isə vahiməli qütb küləyi əsməyə başladı; külək 
dənizi alt-üst edib, bütün sularını çalxaladı, köhnə ticarət limanı meydanında 
məskən salan köçəri sirki, saman çöpü kimi hərləyib özüylə apardı və biz, bir qədər 
sonra su boyu trapessiyalarda üzən filləri, suda boğulmuş klounları və zürafələri 
torla tutmağa başladıq; onlar buralara, qasırğanın ilk həmləsindən düşmüşdülər, 
külək onları ordan, trapessiyaqarışıq, dənizə salmışdı; həmin bu dəlisov qasırğa az 
qala, lövbərində, sonradan Ruben Dario adı ilə məşhurlaşan gənc şair Feliks Ruben 
Qarsia Sarmento gələn banandaşıyan gəmini də batıracaqdı; gəmi yalnız qasırğa 
qutarandan, düz bir saat sonra bizim limana daxil ola bildi.  
Günorta saat dörd olardı, qasırğanın təzələdiyi hava, cücülərin şən vızıltısıyla 
dolmuşdu, dəniz sakitləşmişdi; əla həzrətləri, öz yataq otağının pəncərəsindən 
boylanaraq, qasırğanın çalxalayıb sağ böyrü üstə yıxdığı və indi heysiz-heysiz 
limanın, qızılı, hamar sularıyla üzən ağ gəmiciyi gördü; sükanın arxasında kapitan 
 
121

dayanmışdı və gəminin geriyə yan almasına, şəxsən özü rəhbərlik edirdi, kapitanın 
yanında isə, əynində tünd mahud gödəkcə və ikibortlu jilet olan sərnişin 
dayanmışdı; general bu adam haqqında, növbəti bazar gününədək heç nə 
eşitməmişdi, bazar günü isə Letisiya Nasareno, ərindən ağlasığmaz bir şey xahiş 
elədi: «İstəyirəm, biz bu axşam Milli teatra, poeziya gecəsinə gedək!» O, Letisiya 
ilə bu poeziya gecəsinə getməyə razılıq verdi. Həmin axşam biz prezidenti, düz üç 
saat ayaqüstə dayana-dayana, havasız zalın istisindən tər tökə-tökə, gecədən bir 
neçə dəqiqə əvvəl məcburən əynimizə geydirilən parad kostyumlarında boğula-
boğula gözlədik. Və nəhayət, budur, milli himn səsləndi və biz əl çala-çala, tafta 
paltarın üstündən boynuna qara tülkü dərisi taxmış, buruq lələkli şlyapalı, 
dolubədənli rahibənin göründüyü dövlət lojasına sarı çöndük; qadın, alqışlara