Qabriel Qarsia Markes "Patriarxın payızı" Roman Latın Amerikasının Nobel mükafatı laureatlı dünyaşöhrətli yazı

kakao tayları və qarmağa keçirilmiş çay balığı qaxaclarıyla dolu çuvalların 
böyründən ötüb keçdikcə, hürkmüş qoyun sürüsünü xatırladırdılar; ventilyatorların 
pərləri yolçuların saçlarını dalğalandırır, qadınlar döşlərini əlləriylə örtə-örtə, bir-
birinin arxasında gizlənə-gizlənə, iquana gözlərinin ifadəsiz baxışını, nizamsız 
axınla yeriyən çılpaq qadın bədənlərinə zilləyən, daş heykəl kimi donuq qocanın 
qarşısından ötüb keçirdilər. Sonuncu qadın ölkənin ərazisini tərk edənəcən o, 
gedənləri laqeyd üzüylə, tam ehtirassız baxışlarla müşahidə edirdi. – «Hamısı, bir 
nəfər kimi, rədd olub getdi, mənim generalım!» O isə hiss elədi ki, qadınlardan 
hansı birisisə – o birilərindən heç nəyi ilə fərqlənməyən, hürkmüş qadınların 
arasından, ani baxışıyla seçdiyi bir qadın onun yaddaşına ilişib qalıb; bu, dolu və 
sağlam bədənli, ətli yançaqları, iri döşləri olan adi, enlikürək bir qadın idi, kələ-
kötür əlləri vardı, saçları bağban qayçısıyla kəsilmiş, dişləri, balta kimi iti və 
seyrək idi, burnu dik, ayaqlarının altı yastı idi; bir sözlə, o birilər kimi adi, sıravi 
rahibə idi; o, o dəqiqə anladı ki, bütün bu qadın sürüsünün içindən, ürəyi tək bir 
onu istəyir, bircə o, başını qaldırıb üzünə belə baxmadısa da, yanından ötüb 
keçəndə, özündən sonra ürəktitrədən, tünd meşə heyvanı iyi qoyub getdi; onda 
onun az qaldı nəfəsi kəsilə, gözlərini azca çəpləşdirdi ki, o qadını bir də görsün və 
elə bu vaxt gəmiyə minənlərin siyahısını oxuyan zabit ucadan; «Nasareno 
Letisiya!» - deyə qışqırdı və qadın kobud kişi səsiylə: «Burda!» - deyə cavab verdi. 
Bu ad, içinə beləcə daxil oldu və həmin o «burda» - yla qəbir evinəcən, onun 
ömrünün bir hissəsinə çevrildi; bu qadın da beləcə həyatına daxil oldu və son, 
ümidsiz xəyalları yaddaş uçurumlarında əriyib itən dövrlərəcən xatirində yaşadı; 
yaddaşı onun surətini yerli-dibli yoxa çıxdıqca, onu dönə-dönə xatirində 
 
103

canlandırır və ençiz kağız zolağında: «Mənim ruhumun Letisiya Nasarenosu, bir 
bax gör, mən sənsiz nə hala düşdüm…» - yazırdı. O, bu kağızı, beçə balını 
gizlədiyi gizli divar mücrüsündə gizlədir, arada bir, dəqiq əmin olanda ki, onu heç 
kim görmür, çıxarıb bir də oxuyur, yenə bürməliyib gizlədir və yenə həmin o 
unudulmaz, şəffaf yağışlı günü, bu barədə heç bir əmr verməsinə baxmayaraq, 
Letisiya Nasarenonun vətənə qaytarıldığını bilən gün, keçirdiyi gözəl anları 
yaşayırdı. Bomboz yük gəmisi üfüqdə itdikcə o, əvvəl özü-özünə elə-belə: 
«Letisiya Nasareno…» - deyə pıçıldadı, sonra bərkdən-bərkdən: «Letisiya 
Nasareno!!..» - deyə qışqırdı ki, bu adı unutmasın və elə bircə bu, prezidentin 
təhlükəsizlik xidmətinin, Letisiyanı Yamayka monastrından oğurlayıb vətənə 
qaytarması üçün kifayət oldu. Ağzını dəsmalla bağlayıb, əyninə qolsuz köynək 
geyindirib, küncləri qətranla möhürlənmiş, şam ağacından yığılmış və üstündə qara 
hərflərlə: «Şüşə! Yuxarı! Qaytanlanmasın!» - yazılmış konteynerə – taxta yeşiyə 
soxdular. Bu konteynerin, prezident zirzəmisinin şampanlarından içmək üçün 
istifadə olunacaq iki min səkkiz yüz ədəd büllur badəni ölkəyə rüsumsuz 
keçirilməsi barədə icazəsi vardı; konteyneri gəmi gömrükxanasının zirzəmisində 
aparırdılar. Güclü yuxu dərmanlarıyla yatırılımış Letisiya ordan birbaş saraya 
gətirilmiş və çılpaq vəziyyətdə cansıxıcı qonaq otağının çarpayısına uzadılmışdı; o, 
onu sonralar da elə o vəziyyətdə – günorta saat üçün ağappaq işığında, miçətkənin 
altında çılpaq bədəniylə uzandığı yerdə xatırlayırdı. O, burda, müxtəlif dövrlər 
yatan yüzlərlə qadın kimi – bu yatağa heç bir istəyi olamdan ötürülən, lüminal 
içirildiyindən, letargiya vəziyyətində olan və həmin yuxulu vəziyyətdə yaşadığı 
qadınlar kimi yatmışdı. Onda o, Letisiya Nasarenoya dəymədi, qadını uzun müddət 
uşaq heyrətiylə gözdən keçirərək, bədəninin bu qədər dəyişdiyinə, bu bədənin, 
gömrüyün barakında gördüyü qadın bədəninə qətiyyən bənzəmədiyinə təəccüb 
elədi. Qadının saçları burulmuş, bədəninin bəzi hissələri qırxılmış, əllərinin, 
ayaqlarının dırnaqları qırmızı lakla laklanmış, dodaqları, yanaqları boyanmış, 
kipriklərinə sürmə çəkilmiş, dərisinə cürbəcür ətriyyat vurulmuşdu deyə, ondan 
sirli, cazibədar heyvan iyinin əvəzinə, şit kosmetika iyləri gəlirdi. Bütün bu 
kosmetika örtüyü elə bil onun çılpaqlığını itirmişdi… - «Heyvərələr hər şeyi 
korlayıblar, dərdə bir bax!» O elə hey Letisiyaya, onun narkotik yuxudan keyiyən 
üzünə, tədricən yuxu bataqlığından çabalayıb çıxmasına, oyanmasına baxır, onu, 
ətrafını tədricən görməyini müşahidə edirdi. – «Bu, məni dəli edib ağlımı başımdan 
çıxaran Letisiya Nasareno idi, ana!» Letisiya isə miçətkənin yüngül dumanı 
içindən ona baxan daş kimi donuq qocanı görəndə, qorxudan dik atıldı, bu 
anlaşılmaz, ağır sükutun vahiməsindən dili tutuldu, heç ağlına da gəlmədi ki, 
yaşının sayı, hakimiyyətinin hüdudu bilinməyən qoca, həmin an ondan daha çox 
qorxuya düşüb. Qoca isə həmin an özünü, ilk dəfə qadınla təmasda olduğu 
əlamətdar gündən daha tənha və köməksiz hiss eləməyə başlamışdı, bir vaxtlar 
çayda - əsgərlərin əyləndiyi bir küçə qadınını çimən yerdə görəndə düşdüyü çaşqın 
vəziyyətdən betər günə düşmüşdü. Onda o, o qadını heç əməlli-başlı görməmişdi 
də, bircə səsini eşitmişdi; qadının, suyun altına girib-çıxdıqca, inək kimi fınxırıb 
təngiməyini eşidir, bədəninin hüdudsuz nəhəngliyini təsəvvüründə canlandırır, 
qaranlıqda onun tənha, sirrli gülüşünü eşidir, çimməkdən uçunan bədəninin həzzini 
duyurdusa da, üç müharibədə iştirak edib artilleriya leytenantı rütbəsi almasına 
 
104

baxmayaraq, qadın görmədiyindən, iflic vəziyyətdə donub yerindəcə qalmışdı. 
Lakin çox keçməmişdi ki, ömrünün axırınadək elə-belcə, bakirə qalmaq qorxusu o 
biri qorxulara üstün gəlmişdi və o, əynindəki pal-paltarı, silah-sursatı soyunmadan, 
qayışlı, corablı, yüklü, silahlı özünü çayın içinə atmış, silah-sursatıyla çayın 
ortasında bir səs-küy qoparmışdı ki, qadın, əvvəl elə zənn eləmişdi ki, bu, yolu 
çaydan keçən hansısa atlıdı, amma görəndə ki, bu, cəmi-cümlətanı çaya düşən, 
qorxaq, yazıq bir kişidi, əlini rəhmlə ona uzadaraq, onu qaranlıq sükutun içiylə öz 
ardınca apara-apara geriyə qanrılıb, qaranlığın içindən ana nəvazişi ilə ona: 
«Çiynimdən bərk yapış, - demişdi - yoxsa su aparar səni. Özü də barmaqlarının 
ucunda dayanma, dizi üstə otur, rahat nəfəs al, yoxsa boğularsan». O da onun 
dediyni eləmişdi; onda o, qadının dediklərini uşaq kimi yerinə yetirə-yetirə, 
özlüyündə: «Anam mənim Bendisyon Alvarado, bu qadınlara, özlərini hansı an 
necə aparmağı, kişi kimi olmağı kim öyrədib?» - deyə fikirləşirdi. O, bu fikirlərdə 
ikən, qadın, onun əynindəkiləri – döyüş üçün zəruri olan, bu axınla əzablı 
mübarizədə isə ona mane olan əşyaları soyundururdu; su xirtdəyinə çatsa da, onu 
qorxudan, qadının, qətranlı sabun iyi verən bədəni xilas edirdi. Sonra necə 
olmuşdusa, qadın, onun qayışının düymələrini açdıqca qəfildən əli, suyun içində 
üfürülmüş qurbağa kimi üzən nə isə yekə bir şeyə dəymiş və qadının, vahimədən 
az qala ürəyi dayanmışdı, əlini qorxu içində geriyə çəkib ondan uzaqlaşmış, 
ağzının içində: «Get ananın yanına, qoy o səni ayrısına dəyişsin, yoxsa bu cür sən 
heç nəyə yaramırsan!» - deyə-deyə ondan uzaqlaşmışdı. 
İndi yenə həmin o qorxu, bəlkə ondan bir az da betəri onu, Letisiya Nasarenonun 
bədənini görəndə bürümüşdü və anlamışdı ki, bu qadının rəhmdil köməyi 
olamadan, heç cür onun sirli sularının qoynuna baş vura bilməyəcək. Odu ki, bu 
rəhmdil köməyin intizarında, qadının üstünü döşəkağıyla örtüb, qramafonda ona, 
bədbəxt Delqadinanın, günahkar məhəbbət haqda mahınısını, val yeyilənədək 
oxutdururdu; o, Letisiya Nasarenonun yataq otağındakı gül vazlarına parçadan 
düzəldilmiş yalançı güllər qoymağı əmr etmişdi, çünki diri güllər, qadının bircə 
toxunuşundan solurdu; o, Letisiyanın hər şıltaqlığıyla oynamağa razı idi, təki o, 
həmin o qapısı bağlı otaqda çılpaq vəziyyətdə o qədər otursun ki, bu qoca, lakin 
imkanlı adamın sevgilisi olmaqdan savayı ayrı əlacı olmadığını anlasın. Letisiya 
isə bunu həmin dəqiqə başa düşdü və məsələni uzatmadan, əmrlərini verməyə 
başladı: «General, pəncərəni açın havam çatmır!» Qoca bu əmri yerinə yetirən 
kimi, o dəqiqə ardı gəlirdi: «Bağlayın! Ay düz üzümə düşür!» Qoca itaətlə onun bu 
əmrini də, o biriləri də yerinə yetirirdi və gündən-günə elə bil daha itaətkar olurdu; 
günlərin bir günü isə, şəffaf yağışlar yağan gün, qoca ürəklənib, özünü pallı-
paltarlı Letisiyanın yatağına saldı, qadına dəyib-toxunmadan, yanında uzanıb 
susdu. Beləcə, qadınla böyür-böyürə uzana-uzana, uzun-uzadı gecələr keçirdi, 
onun, get-gedə isinən nəfəsini, bədəninin sirli qorxusunu - vəhşi heyvan qoxusunu 
duydu. Arada bir, Letisiya yuxudan ayılıb onu yatağında görəndə dik atılır: «Gedin 
burdan, general!» - deyə üstünə çımxırır, o, mədəni surətdə yataqdan düşürdüsə də, 
qadın yuxuya gedən kimi, yenidən özünü onun yanına salırdı. Düz bir il o, beləcə – 
Letisiyaya dəyib-toxunmadan, yuxudan oyananda, onu öz yanında görməyə 
öyrəşdirdi; qadın, bir müddət, hakimiyyət həzzlərini, min bir həyat sevincini onun 
bədənini seyr eləməyə dəyişən qocanın qəlbinin gizli arzularını anlaya bilmirdi. 
 
105

Günlərin bir günü – növbəti şəffaf yağışlar yağan gün, ürkək qoca axır ki, yuxulu 
Letisiyayla təmasda olmaq qərarına gəldi və bir vaxtlar elədiyi kimi, nə vaxtsa bir 
küçə qadınının çimdiyi çaya palı-paltarlı girdiyi kimi, əynindəkiləri soyunmadan, 
nişansız səhra geyimində, qılıncı qınında, şalvarının cibində bir dəstə açar, sol 
tayında qızılı mahmız parıldayan əsgər uzunboğazlarında özünü Letisiyanın 
yatağına salıb, qəti hücuma keçdi; Letisiya, vahimə içində yuxudan dik atılıb 
qocanın qucağından çıxmağa çalışdısa da, onun qəti inadını hiss edib bicliklə yaxa 
qurtarmağı qərara aldı. «Yəhər-qayışınızı çıxarın, general, yoxsa toqqalarınızla 
döşümü kəsərsiz». Qoca ləvazimatlarını çıxaranda, Letisiya ardını tələb elədi: 
«Mahmızınızı açın, general, yoxsa ulduzları qoltuqlarımı cızar! Cibinizdəki 
açarları da çıxarın, onlar böyrümə dirənib». O da, qılınclı qınını soyunmaq qərarına 
gəlməyə üç ay vaxt getməsinə baxmayaraq, onun bütün tələblərini yerinə yetirdi. 
«Bunlar məni boğur, general!» - bir ay da frençi soyunmağına getdi. – «Bu 
düymələr adamın lap qəlbini cızır, general!» 
Bu, Letisiya tərəfindən qəsdlə uzadılan, qocanı qəzəbləndirmədən, qarşılıqlı 
güzəştlər üzərində qurulan uzunmüddətli, çətin, soyuq müharibə idi və 
müharibənin sonunda – Letisiyanın oğurlanmasının üçüncü ildönümündə axır ki, 
onların arasında nə isə baş verdi, lakin nə o, nə də o biri başa düşə bilmədilər ki, 
baş verən nə idi. Adi gecələrin birində onun, tale xətləri olmayan yumşaq ovucları, 
rahibənin hansısa gizli qadın simlərinə toxundu və Letisiya yuxudan, ehtirasdan 
titrədə-titrədə ayıldı, bədəninə zəli kimi sarılan vəhşi heyvanı özündən 
uzaqlaşdırmağı ağlına belə gətirmədi, bircə yazıq səslə: «Uzunboğazlarını soyun, 
yoxsa mənim holland döşəkağılarımı bulayarsan!» - dedi. Sonra qoca onları 
çıxardıqca, ardını gətirdi: «Şalvarını soyun, qurşağını çıxar, hər şeyini soyun, 
yoxsa səni hiss eləmirəm, həyatım mənim!» Və o, birdən-birə özünü, bir vaxt 
anasının onu o, anadan olan gün monastrın darvazası ağzında, ətirşah güllərinin 
sayrışan yarpaqları önündə doğduğu kimi - tam azad hiss elədi; sonra özündə 
döyüş öküzünün gücünü hiss edərək, bircə həmləyə hər şeyi alt-üst edib, Letisiya 
Nasarenonun dişlərinin, gəmi dorunun cırıltısına bənzər cırıltısı eşidilən sükut 
uçurumunun dibinə üzü üstə yıxılıb qaldı. – «Nasareno Letisiya!..» - «Burda!» - 
«Və o, mənim saçlarımdan ikiəlli yapışdı ki, həmin o dibsiz burulğanda mənim 
kimi, tək-tənha ölüb itməsin…» Lakin qoca, Letisiyanı həmin o burulğanda təmtək 
qoydu və unutdu, özü də tək-tənha, fırtlığının uzun-uzadı, sulu sapları arasında 
dolaşa-dolaşa, sarsıntıdan üzülə-üzülə, özü-özünü göz yaşlarının şor sularında 
axtardı: «Anam mənim Bendisyon Alvarado, bu şirin əziyyəti dadmadan, bu qədər 
uzun ömrü necə yaşamaq olardı?» Az qala bağırsaqlarınacan işləyən anlaşılmaz, 
əzablı–şirinli ağrılardan başını itirə-itirə, bütün bədənini titrədən bu qızdırmanın nə 
olduğunu, niyə özünü bu cür – başı kəsilmiş heyvan kimi hiss elədiyini, bu şəffaf 
örtüklü yorğan-döşəyin holland döşəkağılarını bulayan şəffaf cövhərin nə 
olduğunu, nəhayət, həmin bu şəffaf yağışlı gün nə baş verdiyini, büllur havanın 
niyə birdən-birə üfunətli iylə iyləndiyini anlamadan, ağlayırdı, siz anlamırdınız ki, 
sadəcə olaraq, qurtarmışdınız, mənim generalım!..  
 
 
 
106

Axşama yaxın biz saraydan, iylənmiş inək cəmdəklərini yığışdırdıq, bu fantastik 
xarabalıqda cüzi də olsa, nə isə sahmana oxşar bir şey yarada bildik, amma yenə 
tapdığımız meyiti müvafiq görünüşünə – əfsanəvi hökmdar görünüşünə salmağa 
qabiliyyətimiz çatmadı; biz meyitin dərisini balıqtəmizləyən bıçaqla qaşıdıq, 
dənizin dibinə batıb qalan gəmilərin üstünü örtən mamır qatına bənzər sürüşkən 
örtüyünü birtəhər soya bildik, sonra onu qətran yağıyla yağlayıb duzlu məhlulda 
yuduq ki, çürümə ləkələri yoxa çıxsın, quzğunların, meyitin üzündə oyub açdığı 
dəlmə-deşiklərə doldurulmuş mumun üstünü quru nişastayla pudraladıq, 
yanaqlarına çəhrayı boya, dodaqlarına pomada çəkib, üzünə həyat rəngi verdik, 
içiboş göz oyuqlarına şüşə gözlər taxdıqsa da, cəsəddə, ümumxalq nümayişinə 
çıxarılmaq üçün zəruri olan hökmdar siması yarada bilmədik. Bir yandan 
məhkəmələr gedir, işlər oxunur, dövlət şurasının iclas zalında, əsrlik despotizmin 
qalıqlarına qarşı mübarizəyə, ümumxalq birliyinə, mərhumun qırmağından salamat 
çıxan mülkiyyətin – dünənəcən qorxunc qocanın toxunulmaz əmlakı sayılan nə 
varsa, hamısının azad surətdə bölünməsinə səsləyən şüarlar eşidilirdi. Onun ölüm 
xəbəri, inadlı şəkildə gizlədilməsinə baxmayaraq, sehrli bir sürətlə göz qırpımında 
ölkənin dörd bir yanına yayıldı, bir vaxt vətəndən didərgin güşənlər geriyə 
döndülər; uzunmüddətli sürgün illərində qarşılıqlı iddialarını unudan liberallar və 
konservatorlar, hakimiyyət iyi hələ də burunlarından getməmiş ali rütbəli 
generallar, axırıncı üç mülki nazir, baş arxiyepiskop, bir sözlə, qoca despotun, qoz 
ağacından uzun stolunun arxasında görmək istəmədiyi camaat geriyə qayıtdı, sonra 
həmin bu adamlar min cür tədbir tökməyə başladılar ki, prezidentin ölümünü xalqa 
necə çatdırsınlar ki, hay-küy qalxmasın, xalq kütlələri kor-təbii surətdə küçələrə 
tökülüşməsin. Nəhayət, bu qərara gəldilər ki, xəbər, iki bülleten şəklində xalqa 
çatdırılsın: bir nömrəli bülletendə prezidentin səhhətinin yüngülcə pozulması və 
onun, məhz bu səbəbdən, bir sıra rəsmi ictimai tədbirlərdə və audiensiyalarda 
şəxsən iştirak edə bilməməsi açıqlanırdı; iki nömrəli bülletendə deyilirdi ki, əla 
həzrətləri, öz yataq otağından, təbii bir səbəb üzündən – qocalıq zəifliyindən çıxa 
bilmir. Həmin bu bülletenlərin ardınca, bürkülü bir avqust günü, çərşənbə gününün 
sübh şəfəqi çəhrayı rəngə bürünən vaxt, kilsə zənglərinin səsi hökmdarın ölüm 
xəbərini elan etdisə də, yenə heç kim onun ölümünə, ölənin məhz o olduğuna inana 
bilmədi. Nə idisə, onun ölüm xəbəri bizi möhkəm çaşdırmışdı, üfunətli meyiti əl-
qolumuzu keyitmişdi, bəlkə də biz ona görə bu günə düşmüşdük ki, onda bu əllamə 
qocanı əvəz edə biləcək adamın kim ola biləcəyini təsəvvürümüzə belə gətirə 
bilmirdik, axı o, xudbinliyindən, sağlığında özünə davamçı seçmək haqqında 
nəyinki heç fikirləşməmişdi, bu barədə ümumiyyətlə, eşitmək belə istəmirdi; 
qocalıq hikkəsiylə, ölümündən sonra olacaqları müzakirə etməkdən boyun qaçırır, 
ələlxüsus da, dövlət aparatı yeni, şüşəli beton binaya köçəndən və o, öz 
iqamətgahında tək-tənha qalandan bəri bu barədə söz düşəndə, yüz bəhanəylə 
söhbətin mövzusunu dəyişirdi. O, orda, yuxunun içi ilə gəzirmiş kimi, təzəklərin 
arasıyla dolaşır, qızılgül kollarının altında, xəstəlikdən çox, qocalıqdan ölən 
korlardan, cüzamlılardan və ifliclərdən savayı kimsəyə əmr verməyə ürək eləmirdi. 
Amma elə ki, söz yenə davamçıdan, vətənin gələcək taleyindən düşürdü, o dəqiqə 
tərsliyi tutur, bütün müəyyənliklər qeyri-müəyyənliyə çevrilir, bütün cümlələr 
müdrik bir uzaqgörənliklə müşayiət olunurdu. - «Məndən sonra dünyada nə baş 
 
107

verəcəyi haqqında fikirləşmək, ölümün özü qədər qaranlıq məsələdi! Sizin 
nəyinizə lazımdı axı? Nədən belə narahat olursunuz? Mən, başımı yerə qoyan kimi 
siyasətçilər yığışıb bu andır ölkəni, bir vaxt böldükləri kimi böləcəklər! Bax 
görərsiz, bu bölüşmə mərasiminə keşişilər də tökülüşüb gələcək, dövlətlilər də 
özlərini yetirəcək və hər şeyi çapıb talayacaqlar, kasıblarasa yenə də heç nə 
catmayacaq, onların güzəranı əvvəlkindən də pis olacaq. O bədbəxtlərin taleyi 
belədi, nəcisə beşcə qəpik verən tapılsa, bu adamlar dalsız doğulmağa 
başlayacaqlar! Elə də olacaq, görərsiz!» Sonra o, kiminsə, bir vaxt onun şan-
şöhrətli dövrlərində dediyi kəlamı misal gətirib, özü-özünü rişxəndlə ələ salıb gülə-
gülə deyirdi ki, onu, ölümündən sonra Yerusəlimdə, peyğəmbərin məqbərəsiylə 
yanaşı yerləşdirməyə zəhmət çəkməsinlər, çünki o, cəmi üçcə gün ölü qalacaq. - 
«Bir də, bütün bu söhbətlər boş cəfəngiyyatdır. Sizə bu gün ağlasığmaz görünən 
məsələlər, gün gələcək, həyata keçəcək. Mən əbədiyəm!» Həqiqətən də o vaxtlar 
onun taleyi və şəxsiyyəti ilə bağlı məsələlərə heç kim şübhəylə yanaşmırdı. Heç 
nəyi sübut eləmək olmadığı kimi, heç nəyi rədd eləmək də mümkün olmurdu. Biz 
hətta, dəqiq bilə bilmirdik ki, bu, onun bədənidi, yoxsa yox. Biz, vətənimiz 
haqqında, onun tarixini əhatə eləyən tarixdən savayı ayrı bir tarix bilmirdik, onun, 
öz istəyinə uyğun yaratdığı Kainat ölçülərinin dəyişib, zamanın özünü belə, öz 
istədiyi şəkildə axmağa məcbur etdiyi vətəndən savayı, ayrı bir vətən tanımırdıq. 
Tarixin bu səhifələri, ölkənin mənzərəsiylə bir, onun xatirələr bulağının lap 
çeşməsində, yaddaşının dumanlı, ucqar bir döngəsində parlayıb yox olurdu; o, bu 
xatirələrlə sarayın içiylə məqsədsiz-filansız, daim alçaqlığın yuva saldığı, bircə 
dəfə belə olsun, xoşbəxtlik qığılcımı çırtlamadığı dəhlizlərlə gəzib dolaşır, 
yelləncəyin ətrafına qarğıdalı dəni tökə-tökə toyuqlarını yedirdir, qulluqçusunu 
lazımsız əmrlərlə çərlədir, gah limonad dolu stəkan gözünün qabağında ola-ola, 
buzlu limonad tələb edir, sonra ona barmağının ucuyla belə toxunmur, gah hansısa 
stulu bir yerdən götürüb başqa bir yerə qoydurur, sonra əksinə, əvvəlki yerinə 
gətirtdirirdi; - bütün bu xırda şıltaqlıqlar, onun tamahkar hakimiyyət hərisliyi 
ocağına atdığı son, miskin kömürlər idi; o, ölkəni, heç nə eləmədən, mürgü içində, 
uzaq uşaqlıq xatirələrində gicəllənə-gicəllənə idarə edir, hərdən bir mürgülərinin 
içində nə isə aydınlaşır, köhnə konstruktorun, hakimiyyətə gəldiyiniə qədərki 
dövrün hansısa detalı onu mürgüdən ayıldır, bu nəhəg ölkəyə – bu sonsuz tropik 
bitkilər, keçilməz bataqlıqlar, qədim, dibsiz uçurumlar şahlığına, bir vaxt cəsur 
ovçuların, canavarları yalın əllərlə tutduqları yerlərə nəzər salır, «Bax belə!» - 
deyərək, şəhadət barmağını ağzına soxub damağına dirəyə-dirəyə fikrə gedirdi. 
Sonra danışırdı ki, bir dəfə - bir qaynar cümə gününün axşamı o, əvvəl küləyin 
uğultusunu eşidərək, sonradan onun qəribə qoxusunu – köz iyini hiss edibmiş və 
baxıb görübmüş ki, sən demə bu, külək yox, günün günorta çağı göyün üzünü 
tutub, qabağına çıxanları dağıdıb sökən, özündən sonra çımçılpaq mənzərələr, 
aara-sıra göy işığı qoya-qoya, yaxınlaşan çəyirtkə bulududu; çəyirtkələrdən sonra 
Yer üzü, yarandığı günün mənzərəsini xatırladırdı; o, bu fəlakəti yaxşı xatırlayırdı, 
xoruzların kəsik boğazlarından damcı-damcı yerə süzülən qanı xatırlayırdı; o gün 
həmin o böyük, qədim kənddə bir qadın vəfat eləmişdi; o, dəfn mərasimində 
iştirakını da yaxşı xatırlayırdı – anasının əlindən tutaraq, cırcındırla bəzədilmiş 
meyit uzadılan xərəyin ardınca ayağıyalın yeriyirdi, çəyirtkələr isə, elə hey külək 
 
108

kimi uğuldaya-uğuldaya bir ucdan uçub gəlir, meyitin üstünə, saysız-hesabsız 
güllər kimi səpilirdilər; - Bizim ölkə o vaxt bu vəziyyətdə idi! Adamlar, ölülərini 
tabutsuz basdırırdılar, çünki heç nələri yox idi. O, bir dəfə kiminsə artıq istifadə 
edib özünü asdığı iplə, başqa birisinin özünün asdığının da şahidi olmuşdu. Bu ip, 
kənd meydanının tən ortasında bitən ağacın budağından asılı vəziyyətdə qalmışdı, 
ancaq o biri adam özünü asandan sonra qırılıb ona görə yerə düşmüşdü ki, ip artıq 
çürümüşdü, özünü asan bədbəxt isə yerə yıxılıb kilsəyə yollanan qadınların gözü 
qarşısında çənə ata-ata çırpınmağa, qadınları qorxutmağa başlamışdı. O, 
ölməmişdi. Onu, özünü nə üçün asması ilə maraqlanmadan, döyənəklə döyə-döyə 
ayağa qalxmağa məcbur eləmişdilər. Bu, kim idisə, qərib bir adam idi; qərib də o 
adam sayılırdı ki, onu yerli kilsəyə gələnlər tanımasınlar. Hə, demək, onu 
döyənəklə döyə-döyə ayağa qaldırmışdılar, ayaqlarına çin qandalları vurub, qızmar 
günəşin altına - yeddi küləyin qovşağına, özü kimi bədbəxtlərin arasına atmışdılar. 
– «Həmin o illər vəziyyət belə idi, Allahın qüdrəti dövlətdən üstün olan o dövrlər 
hal-qəzyə bu cür idi!» Hakimiyyətə gələn kimi, o, bütün kənd meydanlarındakı 
ağacları kökündən kəsmək əmrini verdi ki, dar ağacları bazar günləri camaatı 
qorxutmasın, çin qandallarıyla aparılan ictimai işgəncələri ləğv elədi, tabutsuz 
dəfnləri qadağan elədi, onun bərqərar olacağından xəbər verən o dövrləri xatırladan 
hər bir şeyi qadağan elədi. Dağlara dəmir yolu çəkdirdi ki, heyvərə qatırların 
ucbatından baş verən qəzaların qabağı birdəfəlik alınsın, qəhvə plantasiyalarında 
bal-maskaradlar keçirmək üçün sahələrə, otuz qatırın belində otuz royal 
göndəriləndə baş verən bədbəxt hadisə bir də təkrarlanmasın. Bu qəza haqqında 
hətta xaricdə də çox yazırdılar və danışırdılar, amma hadisənin əsl mahiyyətini 
ondan savayı heç kim bilmirdi; o da ona görə ki, hadisə baş verən zaman bircə o, 
təsadüfən pəncərədən boylanmış və qarlı zirvənin kənarında büdrəyib bir-birinin 
ardınca uçurumun dibinə yuvarlanan qatır karvanını görmüşdü. Bunu bircə o 
görmüşdü, uçurumun dibinə uçan qatırların dəhşətli kişnərtisini, royalın, karvanın 
süqutunu müşaiyət edən, göy gurultusuna bənzər akkordlarını bircə o eşitmişdi; 
ölkənin yerdə qalan hay-küy həvəskarları isə gecə-gündüz, hələ də daş-kəsəyin 
üstə ağ toz dumanı dayanan uçurumun ətrafında vurnuxur, Avstriyadan gətirilən bu 
royalların, hansı möcüzəylə tikə-parça olub uçurumun dibinə dağılmasının 
səbəblərini araşdırırdılar. Bu qəzanın acı mənzərəsi, dillə deyə bilmədiyi ayrı 
vaqiyələr də dönə-dönə onun gözələri qarşısında canlanırdı - kövrək xatirələri, bəzi 
həyat lövhələri, yaxud qızdırmalı vaxtlarında eşitdiyi hadisələr…. Bəlkə də, ola 
bilsin, bütün bunları o nə vaxtsa, siyasi və ictimai durğunluq dövrlərində həzz ala-