Qabriel Qarsia Markes "Patriarxın payızı" Roman Latın Amerikasının Nobel mükafatı laureatlı dünyaşöhrətli yazı

məhəl qoymadan, general mundiri geymiş oğlan uşağını yanında oturtdu, oğlan isə, 
zanbaq rənginə çalan əlcəyini çıxarıb camaata əl elədi; anasına görə, qədim 
vaxtların şahzadələri camaatı bu cür salamlayırmış; hökumət lojasında daha heç 
kim gözə dəymirdi, lakin, o, ordadı, biz onun gözəgörünməz iştirakını – dinc 
qəlbimizin sakitliyini poeziyanın üsyankar havasından qoruyan insanın iştirakını 
hiss edirdik… axı bizim sevgi hissimizin ölçüsünü, ümumiyyətlə, hisslərimizin 
ölçüsünü, az qala ölüm vaxtımızı belə o müəyyənləşdirirdi. Bəli, o, ordaydı, 
lojanın, bizlərə görünməyən, qaranlıq küncündə, şairin görə bilmədiyi yerdə 
oturmuşdu, şair, əzəmətli səsiylə onun gözünə möhtəşəm minotavr kimi 
görünürdü; bu səsin ahəngi, sanki darısqal zaldan yox, açıq dənizdən gəlirdi; bu 
səs, qeyri-ixtiyari əla həzrətlərini, oturduğu lojadan da, bu zaldan da bütün bu yer 
ölçülərindən yuxarıya – qızıl şeypurların çalındığı yerlərə qaldırdı, şeypurların bu 
gümüşü sədaları altında Marsın və Minervanın triumfal girişləri – şöhrət 
səltənətinin triumfal girişi göründü. - «Sizin şöhrətinizin yox, mənim generalım!» 
O, pəhləvan-cəngavərləri, adamı ölümcül qapan qara itləri, dəmir nallı döyüş 
altarını, kobud lələkli şlyapalı, əlinizəli, cüssəli bayraqdarları, bu cəngavərlərin 
qəribə, yad bayrağı zəbt etdiyini gördü. - «Sizin silahınızın hesabına zəbt 
etmədilər, mənim generalım!» O, vətəndaş müharibəsində ayaqyalın əsgər kimi 
döyüşdüyü vaxtlar, qızdırmalı sayıqlamalarda duyub hiss etdiklərinə - vətənin 
şərəfi və əbədiliyi naminə qızmar yay günəşinə, soyuq qışın qarına və küləyinə, 
gecəyə, şaxtaya, ölümə meydan oxuyan bütöv bir qəzəbli gənclər ordusunu gördü, 
gurultulu alqış partlayışı içində özünü xırda və miskin hiss etdisə də, öz qaranlıq 
küncündən camaata qoşulub əl çala-çala, öz - özünə: «Anam mənim, Bendisyon 
Alvarado, zəfər, buna deyərlər! Buna baxanda, camaatın mənim üçün elədikləri 
heç nədi!»  
O, özünü tənha və atılmış, bürkünün və uzunayaqlı ağcaqanadların dumanı altında 
əzilmiş hiss edir, fəxri lojasının qızıl naxışlı sütunlarına, rəngi itmiş məxmərinə 
görə xəcalət çəkirdi. - «Lənət şeytana, axı bu, necə ola bilər ki, bu hindu dalını 
yuyan əl belə bir gözəl əsər yazsın?» Qoca, ona tam aydın olmayan bu poetik 
dildən, qəlbinin dərinliklərinəcən riqqətə gələrək, özünə yer tapa bilmir, yekə 
ayaqlarını möhtəşəm sətirlərin təntənəli ritminə uyğunlaşdırmağa çalışaraq, qəzəbli 
fil kimi o baş-bu başa var-gəl edir, arada bir Letisiya Nesarenonun, pationun 
nəhəng ağaclarının budaqlarından yığılmış triumfal girişində təşkil etdiyi ehtiraslı, 
zil səsli xorun ritmi altında yuxuya gedirdi; o, qəlbini riqqətə gətirən bu şeirləri 
 
122

tualetlərin divarlarında yazır, poemanın yadında qalan parçalarını süd fermasında, 
isti təzək dağının üstünə çıxıb birnəfəsə əzbərdən oxumağa hazırlaşırdı ki, bu 
məqam, karet sarayında dayanan prezident limuzininin arxasında qoyulmuş 
dinamit, nəzərdə tutulan vaxtdan əvvəl partladı… - «Bu, dəhşət idi, mənim 
generalım, elə möhkəm partlayış olmuşdu ki, biz maşının dəmir-dümürünü hələ bir 
neçə aydan sonra şəhərin müxtəlif kvartallarından tapırdıq. Məhz bu maşında, 
Letisiya Nasareno hər çərşənbə elədiyi kimi, bazarı çapıb-talamağa yollanacaqdı. 
«Odu ki, sui-qəsd onun üçün hazırlanmışdı, mənim generalım, ayrı bir kəs üçün 
yox!» Burda o, alnına vurub: «Lənət şeytana, necə olub ki, mən bunu hiss 
eləməmişəm?» Həqiqətən də, onun əfsanəvi duyumu hara yoxa çıxmışdı?! Axı, 
son bir neçə ayı tualet divarlarındakı yazılar da, həmişə olduğu kimi ona qarşı, 
yaxud nazirlərdən hansınasa qarşı yox, məhz, dişlərini, generalitetin mənafeyinə, 
kilsə knyazlarına qıcıyan həyasızlaşmış Nasarenolara qarşı yönəlmişdi. Düzdü, o, 
belə hesab eləyirdi ki, bir vaxtlar bu divarlarda anasının müqəddəsliyi əleyhinə 
yazılan təhqiramiz yazılar kimi, bu yazıların da elə bir təhlükəsi yoxdu, bütün 
bunlar, tədricən adi söyüşə çevrilən tutuquşu kəkələməsindən savayı, bir şey deyil, 
tualetin isti havasından yaranan acığın nəticəsidir; o, bu acığın böyüyüb şişərək, bir 
gün belə bir hay-küyə səbəb olmasına əslində o özü şərait yaradırdı ki, camaat, 
içindəki acığı beləcə çıxarıb soyusun, amma daha belə yox ki. bir dinamitin 
əvəzinə ikisini bir qoysun?!.. İşə bir bax ki, dinamit gör bir gəlib hara çıxmışdı?!.. 
Hakimiyyətin göbəyinə! Bu, necə ola bilərdi axı, necə ola bilərdi?!.. Poeziyanın 
qanadlı sətirlərinə bu dərəcədə uyaraq, öz incə pələng duyumunu necə itirə bilərdi? 
Necə olmuşdu ki, o, bu köhnə tanış qoxunu – təhlükə hissinin qoxusunu vaxtında 
duymamışdı? Bu nə biabırçılıq idi?.. O, təcili surətdə bütün generaliteti – təşviş 
içində ağaran on dörd zabiti yanına çağırdı; uzun illərin məcburi xidmətindən sonra 
onlar yenidən iki addım yaxınlıqlarında, adi insan bədəninə malik olması daim 
heyrət doğuran qocanı gördülər. - «O, bizi iclas zalında sıravi əsgər formasında öz 
taxtında, prezident kreslosunda oturduğu yerdə qəbul elədi; ondan skunsdan gələn 
sidik iyi gəlirdi; gözündə nazik, qızıl çərçivəli eynək vardı; son günələrin 
portretlərində onün üzündə bu eynək təsvir edilməmişdi; o hədsiz dərəcədə qoca və 
bizdən ağlasığmaz dərəcədə uzaqdaydı; ipək əlcəklərini soyunanda, biz gördük ki, 
onun əlləri heç də qoca hərbçi əllərinə oxşamır, bu əllər qadın əlləri kimi incə idi 
və bu adamdan qat-qat cavan, incəqəlbli adamın əllərinə oxşayırdı; qalan hər bir 
şey isə perqament kağızı kimi süni və bədheybət idi; biz diqqətlə baxdıqca gördük 
ki, həyatının son nəfəsi onun etibarsız müvəqqəti bədənində dolaşmaqdadır, bu 
nəfəs – inadkar hakimiyyətpərəstlik, bölünməz, mütləq hökmranlıq həvəsi idi; 
içində qara tüstü kimi dolaşan bu xəbis iblisi saxlamaq, vəhşi atın cilovunu çəkib 
saxlamaq qədər çətin idi; bizim hər birimiz onunla, baş komandanla rəsmi görüş 
qaydasıyla görüşürdük; o isə bircə kəlmə belə olsun, danışmır, başını belə 
tərpətmirdi; sonra hamılıqla onun əhatəsinə yarımdairəvi şəkildə düzülən kresloda 
əyləşdikdə isə o, eynəyini çıxarıb sınayıcı nəzərlərlə bir-bir bizim hər birimizi 
gözdən keçirməyə başladı; o, bizim gizli fikirlərimizin xəlvət döngələrini, bu gizli 
fikirlərin aramla öz xəlvət yuvalarına sürünmələrini görür, onları dinməz-
söyləməz, bir-birinin ardınca qəddarcasına ifşa edirdi; bu prosesə onun, bir 
dumanlı axşam barmağının işarəsiylə bizlərə hərbi rütbələr təyin etdiyi gündən bu 
 
123

yana, kimin nə qədər dəyişildiyini müəyyənləşdirməsinə sərf etdiyi vaxt qədər vaxt 
lazım oldu.  
O öz baxışlarıyla nə qədər bu zabitlərin beyinlərini oyurdusa, sui-qəsdin məhz bu 
on dörd gizli düşmənin arasında təşkil olunduğuna bir o qədər əmin olurdu; sonra 
nə oldusa o, birdən-birə özünü bu adamların arasında o qədər tənha və köməksiz 
hiss elədi ki, kirpiklərini iquana kimi qırpıb başını qaldırdı və onları birliyə səslədi. 
- «Bu gün birlik qədər bizə lazım olan ayrı bir şey yoxdu, çünki söhbət, vətənin 
taleyindən və hərbi qüvvələrin qeyrətindən gedir!» O, onlara təmkinli olmağı, 
üzərlərinə düşən fəxri vəzifələri layiqincə yerinə yetirməyi tövsiyyə etdi; sui-
qəsdin təşkilatçıları təcili surətdə tapılıb, hərbi ədliyyəyə təhvil verilməliydi. «Bu 
qədər, cənablar.» - deyə o, sui-qəsdin təşkilatçılarının bu adamlardan biri, yaxud 
hamısının birlikdə olduğuna qəti əmin olaraq, sözünü yekunlaşdırdı.  
Letisiya Nasarenonun həyatının, Allahın yox, məhz onun əlində olduğunu, onu, 
əvvəl-axır, lənət şeytana, mütləq baş verəcək təhlükədən yalnız müdrikliyi qoruya 
biləcəyini anladıqca, qəlbinin qanla dolub tikə-tikə söküldyünü hiss edirdi. O, 
Letisiyanı, ictimai tədbirlərdə iştirak etməkdən imtina etməyə, ən tamahkar 
qohumlarını, hərbi generallığın mənafe dairəsindən rədd olmağa məcbur edirdi; az-
çox qananları konsul təyin edir, ən lütləri isə, bazarın yabanı kolları arasından axıb 
gedən çirkab suların içində görünürdülər; bir gün o, uzun illər iştirak etmədiyi 
nazirlər kabinetinin iclasında yenidən peyda oldu, öz kreslosuna əyləşərək, ruhani 
idarələrin dövlət işlərinə qarışmasını qəti qadağan etdi. - «Səni düşmənlərdən 
qorumaq üçün, Letisiya!» Sonra öz generalitetini bir daha dişinə vurub bu qənaətə 
gəldi ki, o görüşdən sonra yeddi hərbi rəis ona ortabab münasibətdədi; o ki, qaldı 
müdafiə nazirinə, o, onun köhnə tanışı idi; beləliklə, onun bel bağlamadığı altı 
nəfər hərbi rəis qalırdı, onun gecələrini uzun-uzadı uzadan, Letisiya Nasarenonun 
ölüm məhkumluğuna möhür vuraraq, yuxularına zəhər qatan altı tapmaca qalırdı; 
bəzən ona elə gəlirdi ki, onun tələb etdiyi bütün təhlükəsizlik tədbirlərinə 
baxmayaraq, ələlxüsus çörəyin içindən balıq tıxı çıxandan sonra bütün yeməklərin 
dadına baxdırmağı məcbur etməsinə baxmayaraq, Letisiya Nasarenonu onun 
gözləri qarşısında öldürürlər; Letisiyanın yaşadığı otaqların havası hər gün 
yoxlanırdı, çünki o qorxurdu ki, zəhər, cücüləri qırmaq üçün işlədilən aerozol 
şüşəsinə də doldurula bilər; nahar vaxtı Letisiyanın rənginin saralmasından 
diksinirdi, yataqda sevişdiyikləri yerdə səsinin xırıldamasından titrəyib əsirdi, ona 
elə gəlirdi ki, Letisiyanın içdiyi suya, sarı titrəmə mikrobları, gözünə tökdüyü 
damcılara isə kuporos qata bilərlər; müxtəlif növ qəsd üsulları barədə qəramətli 
fikirləri, o günlər onun həyatının hər dəqiqəsinə zəhər qatır, gecənin bir aləmi, ona 
həqiqət kimi görünən vahiməli yuxularından – Letisiyanın, hindu cadugərlərinin 
cadusundan qan-qəltan içində üzdüyünü gördüyü yuxularından dik atılırdı. O, 
Letisiyanın başına gələ biləcək yüzlərlə təsadüfi, real təhlükələrdən az qala 
havalanırdı, odu ki, Letisiyaya, hər şübhəli şəxsə güllə açmağa hüququ olan ən 
amansız qvardiyaçıların müşayiəti olmadan, küçəyə çıxmağı qəti qadağan etdi.  
Bütün bunlara baxmayaraq, Letisiya yenə hər çərşənbə saraydan çıxır, o, 
pəncərənin qarşısında dayanaraq, Letisiyanın, balaca oğluyla, yenicə zirehlənmiş 
avtomobilə minməyinə tamaşa edir, təhlükələrdən qorunma duasını əliylə havada 
 
124

cızaraq, ürəyində: «Anam mənim, Bendisyon Alvarado, onları qoru! Ona tuşlanan 
güllələri geri qaytar, zəhərlə dolu piyaləni kənar elə, gizlini aşkar elə!» - deyirdi.  
O, Letisiya Nasarenonu müşayiət edən qvardiyaçıların, de Armas meydanından 
verdiyi siqnalını eşidinəcən, Letisiya oğluyla, mayakın sübh işığından qızaran 
pationun yolu üstə görünənəcən, bircə dəqiqə belə olsun, rahat olmurdu. Letisiya 
isə səfərdən, həyəcanlı və xoşbəxt əhval-ruhiyyədə qayıdır, rahat səsiylə, maşından 
diri hinduşkaları, Enviqado orxideyasını, yeni il axşamı yandırılacaq rəngli işıqları 
və sairəni düşürən mühafizə dəstəsinin əsgərlərinə müxtəlif əmrlər verirdi; belə 
günlər küçələr, adətən, generalın sərəncamıyla, cürbəcür işıqlar və transparantlarla 
qəsdən bəzədilirdi ki, onun narahatçılığı bütün bu al-əlvanlığın içində əriyib itsin; 
o, Letisiyanı piləkənin başında, boynundakı tülkü dərisinin naftalin iyini, turşumuş 
tər qoxusunu, yağlı saçlarının iyini ciyərlərinə çəkə-çəkə, qarşılayır, həyat 
yoldaşının sağ-salamat olmasına sevinirdi; o, Letsiyaya, talayıb gətirdiyi növbəti 
şikarını yataq otağına ötürməkdə kömək edir, özünü son dərəcə xoşbəxt hiss edir 
və belə hesab edirdi ki, bu cür xoşbəxtliyin dadını, ümumiyyətlə, bilməsən yaxşıdı! 
Bu bədbəxtliyin qarşısını almaq tədbirləri bir-bir tapıldıqca, onu bir az da dərin 
kədər hissi bürüyürdü, bütün qoruyucu duaları elə bil bu fəlakəti bir az da 
yaxınlaşdırırdı; hər gün həmin o dəhşətli çərşənbəni – Letisiya Nasarenonun həyatı 
üçün əbədi qorxu və təşvişlərdən yoğrulan o günü yaxınlaşdırırdı, odu ki, o, 
hövsələsi darala-darala: «Axır olacağa çarə yoxdu, nə olur-olsun, lənət şeytana! 
Qoy lap bir az da tez olsun!» - deyə fikirləşdi. O, beynindən keçən bu ani fikrin 
fərqinə varmamış, fikri, əmr almış kimi ildırım surətiylə yerinə yetirildi – kabinetə 
iki adyutan daxil olub Letsiyanın və uşağın, indicə bazarda quduzlaşmış itlər 
tərəfindən parçalanıb yeyilməsi barədə hesabat verdilər.  
«İtlər onları diri-diri yedilər, mənim generalım! Amma bu, bizim adi küçə itləri 
deyildi, dəriləri köpək balığının dərisi kimi hamar, sarı gözlü, vəhşi qoyun itləri 
idi! Kimsə onları Letisiyanın boynundakı tülkü dərisinə qısqırtmışdı! Altmış it, 
mənim generalım, altmış eyni sifətli, eyni biçimli it! Heç kim gözünü belə açmağa 
macal tapmamış, onlar tərəvəz piştaxtalarının arxasından atılıb Letisiyayla uşağın 
üstünə cumdular. Bizsə güllə açmağa ürək eləmədik ki, güllələr itlərin əvəzinə, 
onlara dəyə bilərdi, mənim generalım!»  
Bu, iblisin qanlı qiyaməti idi, dəhşətli ölüm burulğanı idi, içindən, gah Letisiyanın, 
gah da uşağın əlləri yalvarışla göyə uzanan vahiməli it yumağı idi; hər iki qurban 
göz qırpımında, itlərin acgözlüklə təpişdirdiyi ət parçalarına çevrildilər və bütün 
bunlar bazar camaatının gözü qarşısında - yüzlərlə adamın qarşısında baş verdi; 
bəzilərinin üzü dəhşətdən əyilmişdi, o birilər intiqam hissiylə alışıb-yanan 
gözlərinin sevincini gizlədə bilmir, bəziləri isə ürək ağrısıyla ağlayırdılar; çox 
keçmədi ki, bu qanlı tamaşa sona yetdi və hamı, yerdə, Letisiyadan qalan fetr 
bənövşələrlə bəzədilmiş şlyapanı gördü… üst-başlarına qan sıçramış, dəhşətdən 
yerlərində donub qalan göyərtisatan arvadlar səssizcə: «İlahi, generalın razılığı 
olmasaydı, bu, heç vaxt baş verə bilməzdi!» - deyib içlərini çəkdilər. Bütün bu 
mənzərə, qanlı tərəvəzlərin arasından yalnız ətsiz sümükləri yığıb-yığışdırmağa 
macal tapan prezident qvardiyasının biabırçı gücsüzlüyünü nümayiş etdirdi. «Tək 
bir ağappaq sümüklər, mənim generalım!» Düzdü, sümüklərdən savayı uşağın 
medalları, oyuncaq padşahın balaca qılıncı, Letisiya Nasarenonun nəyə görəsə, 
 
125

bazardan bir mil aralıda, liman sularının qoynunda üzən tumac ayaqqabıları, 
rəngbərəng şüşələrdən yığılmış muncuq və zireh parçasından düzəldilmiş pul kisəsi 
də tapıldı - «Bu əşyaları biz sizə təqdim edirik, mənim generalım, həm də bax, bu 
üç açarı, qaralmış qızıl nişan üzüyünü və bu əlli sentavonu – beş onluq sentavonu. 
Buyurun, sayın, xahiş edirik! Bundan savayı orda heç nə tapılmadı!»  
Əgər o bilsəydi ki, cəmi bir neçə ildən sonra həmin bu taleyüklü çərşənbə günü baş 
verənləri unudacaq, bütün bu faciənin onun üçün bir qara qəpik əhəmiyyəti 
olmazdı, amma o gecə o, qəzəbdən hönkür-hönkür ağlaya-ağlaya, səhəri, 
adamyeyən itlərin ulaşması altında açdı, uzun müddət heç cür bu itlərə hansı növ 
cəza verəcəyini təyin edə bilmədi, çünki belə hesab edirdi ki, itlərin öldürülməsi, 
Letisiya ilə uşağın təkrar ölümüdü, çünki onlar hələ ki, bu heyvanların 
qarnındadılar; o, tərəvəz bazarının dəmir pavilyonunu sökdürüb yerində, səhləb 
çiçəkləri əkilmiş bağ saldırmağı, bağın ortasında, mərmər xaç ucaldılmasını əmr 
etdi, xaç, mayakdan uca və parlaq olmalıydı ki, gələcək nəsillər, generalın özünün, 
abidə sökülməmişdən çox-çox əvvəl unutduğu bu tarixi qadın barədə unutmasınlar; 
bu abidəni isə adi gecələrin birində partlatdılar və bu partlayış heç kimi 
təəccübləndirmədi; səhləb çiçəklərini isə donuzlar yedilər; bağ, durğun və üfunətli 
gölə çevrildi; lakin general bu mənzərəni heç vaxt görmədi, təkcə ona görə gömədi 
ki, öz sürücüsünə əmr vermişdi ki, maşını, lap dünyanın başına hərlənməli olsa da, 
bir vaxt tərəvəz bazarının yerləşdiyi o ərazidən sürməsin, həm də ona görə ki, 
nazirlikləri şüşəli binaya köçürəndən və sarayda bir ovuc xidmətçisiylə təmtək 
qalandan bəri o, ümumiyyətlə, şəhərə çıxmırdı; sarayda saraylıq əlaməti 
qalmamışdı, o, Letisiya Nasarenonun sarayda şahlıq iddiasıyla qurub düzəltdiyi nə 
vardısa, hamısını məhv eləməyi əmr etmişdi; bu hadisədən sonra o, generalitet üzrə 
ara-sıra xırda-xuruş göstərişlər verməklə, nazirlər kabinetinin, arada bir, qəliz 
məsələlər həll olunan və prezidentin rəyi tələb olunan iclaslarında iştirak etməklə 
vaxtını keçirir, qalan vaxtları, tək-tənha, kimsəsiz dəhlizlərdə, boş otaqlarda 
məqsədsiz-mənasız gəzib-dolaşırdı; bundan savayı, o, gecədən keçənədək, 
seybanın kölgəsində oturub, Baltimordan gətirdiyi konfetlərə qonaq eləyə-eləyə, 
çılpaq qadın şəkilləriylə dolu jurnallardan dürtüşdürə-dürtüşdürə, onu, xarici 
borclarını, ölkənin ərazi sularının hesabına ödəməyə razı salmağa çalışan səfir 
Uilsonun xəbis təşriflərinə də dözməli olurdu; o, səfirə doyunca danışmağa şərait 
yaradır, özü isə lazım olanlara qulaq asır, lazım olmayanları isə sadəcə, eşitmirdi; 
səfirin çərənləməsi həddindən artıq darıxdırıcı olanda isə o, bu mənasız söz axınını 
qulaqardına vurur, bunun əvəzinə, ara-sıra, yaxınlıqda yerləşən qızlar məktəbindən 
axıb gələn qızlar xorunun, yaşıl ağacda oturan qırmızı quş haqqında oxuduğu 
mahnılarna qulaq asırdı; hava qaralanda isə o, səfiri patiodan yola sala-sala, qonağı 
başa salmağa cəhd edirdi ki, o ondan, bir dənizdən savayı, ürəyi nə istəyir, tələb 
eləyə bilər. – «Dənizsiz pəncərələr mənim nəyimə gərəkdi? Bu boyda tənha evdə 
dənizsiz mən nə edərəm? Sübh, yaxud, qürüb çağı dənizin, yanar bataqlığa 
oxşadığı mənzərəni görməsəm, necə yaşayaram? Dekabr gecələri mayakın yaşıl 
işığına məhəl qoymadan, sınıq şüşələrdən uğultuyla içəri dolan küləklərsiz necə 
yaşaya bilərəm? Mən – o adam ki, öz dumanlı səhralığını ataraq, qızdırmalı 
titrəmətdən üzülə-üzülə, özümü vətəndaş müharibəsinin alovuna, tərcümeyi-
halımda yazıldığı kimi, dərin vətənpərvərlik hissindən, yaxud, bəzilərinin hesab 
 
126

elədiyi kimi, fırıldaq məqsədi ilə, yaxud federalizm ideyaları uğrunda da yox, təkcə 
bu dənizi görmək üçün saldım! Qalan hər şey boş məsələdi, mənim əzizim, Uilson, 
odu ki, siz ayrı bir şey fikirləşin.» - deyə o, əlini yüngülcə səfirin çiyninə 
toxunduraraq, onunla xudahafizləşirdi. Səfiri yola salandan sonra isə geri – öz 
iqamətgahına qayıdır, bir vaxt rəsmi idarələrə mənsub olan boş kabinetlərin 
işıqlarını yandırırdı; günlərin bir günü isə axşamçağı o, sarayın dəhlizlərində, hansı 
təsadüf üzündənsə buralarda azıb qalan inəyə rast gəldi, onu pilləkənlərə sarı 
qovdu, heyvan, ayağı xalçanın dəlmə-deşiyinə ilişdiyindən kəllə-mayallaq aşıb, baş 
gözünü partlatdı və bununla da acından üzülən cüzamlı xəstələri ağlasığmaz 
dərəcədə sevindirdi; xəstələr cumub cəmdəyi bölüşdürdülər; Letisiya Nasarenonun 
ölümündən sonra bütün cüzamlılar və ifliclər, korlar geri qayıdaraq, əvvəlki kimi, 
bağda, qızılgül kollarının altında yaşayırdılar, yenə əvvəlki kimi, ondan bir çimdik 
şəfqət duzu dilənir, ulduzlu gecələrdə mahnılar oxuyurdular; o da onlara qoşulub: 
«Susanna, yanıma gəl, Susanna!» -nı oxuyurdu; axşamüstü saat beşdə isə tövlənin 
pəncərəsindən yola boylanıb mavi döşlükdə, qısa corablarda məktəbdən qayıdan 
hörüklü qızlara baxır, tamahdan nəfəsi darala-darala, əlcəkli barmaqlarını 
pəncərənin dəmir qəfəsində oynada-oynada onları yanına çağırırdı: «Ay qız - ay 
qız, bir bura gəl, gəl, səni əlləyim!» - deyirdi. «Vay dədə, vay! Biz ondan ilan 
gözlü iblisdən qaçan kimi qaçırdıq! O isə qızların qaçdığını görüb: «Anam mənim 
Bendisyon Alvarado, indiki qızlar necə də cavandı?!» - deyə fikirləşirdi; ona, 
özünə gülməkdən savayı, heç nəyə yaramadığını boynuna almaqdan savayı heç nə 
qalmırdı; daim nahara dəvət elədiyi səhiyyə naziri gözünün içinə baxıb nəbzini 
yoxlamaqla qane olmayıb, qocalıq sklerozunun qarşısını almaq, yaddaşının durğun 
kanallarını bağlamaq üçün ona sulu dərman yazanda isə o, onun ağzından vurub: 
«İşim-gücüm yoxdu, dərman içəcəyəm! – deyirdi. – Mən, bircə müharibə illəri 
tutulduğum titrətmə xəstəliyindən savayı heç bir xəstəliyə tutula bilmərəm!»  
Axır vaxtlar isə o, bütün dünyaya arxa çevirib, dünydan küsmüş adamlar kimi, 
təm-təkcə nahar eləməyə başlamışdı; böyük zəka sahibi, səfir Meyrilendin 
dediyinə görə, qədim Mərakeş kralları məhz bu cür nahar edirdilər; o, nahar vaxtı, 
dümdüz, başı dik oturmağa çalışır, çəngəli sol, bıçağı sağ əlində tutaraq keçmiş 
müəlliminin qoyduğu qayda-qanunla, tikəni yaxşı-yaxşı çeynəyə-çeynəyə yeyirdi; 
sonra bütün sarayı başdan-başa gəzib dolaşaraq, bal gizlətdiyi gizli divar 
hücrələrini axtarır, tapdığı yeri ikicə saatdan sonra yenidən itirir və axtarışa 
təzədən başlayırdı; ordan bal əvəzinə, bir vaxt siqaret kimi büküb dəlmə-deşiyə 
soxduğu kağız bükmələrini tapırdı… çox-çox qədimlərdə, keçmiş dövrlərdə o, bu 
kağız zolaqlarını, artıq çox illər keçdiyindən və nə yazdığını unutduğu cümlələri 
yenidən yazmaq üçün kağızların haşiyələrindən qoparırdı: «Sabah çərşənbə 
axşamıdı…» - zolağın birində yazılmışdı, o birində isə: «Sənin ağ yaylığında 
qırmızı saplarla kiminsə adının baş hərfləri yazılıb, amma bu, sənin adın deyil, 
mənim hökmdarım…» - yazılmışdı; o, bundan heç nə anlamadı və o biri zolağı 
açıb oxudu: «Canım Letisiya Nasareno, gör bir sənsiz nə günlərə qalmışam…» - 
«Letisiya Nasareno» - bu ada o, demək olar, hər kağız zolağında təsadüf edirdi və 
heç cür başa düşə bilmirdi ki, özündən sonra bu qədər yazılı ah-uf, bu qədər dərd-
qəm qoyub getmiş bu bədbəxt kimdi. - «Özü də mənim xəttimin bura nə dəxli var, 
lənət şeytana?» Bu onun xətti idi, özünü sakitləşdirmək üçün tualetlərin divarlarını: 
 
127

«Yaşasın general!» - yaza-yaza bəzəyən solaxayın təkrarolunmaz kalliqrafiyası idi. 
O, artıq öz zıqqılığına görə, səviyyəsinin, quru qoşun qüvvələrinin, yaxud dəniz 
donanmasının sıravi əsgərdən də aşağı düşməsinə görə, kağız zolaqlarında 
karandaşla yazılmış adından savayı heç nəyi qalmayan adi monastr rahibəsindən 
ötrü üzülməyinə görə əsəbiləşmirdi; sadəcə, bütün bunların, həmin o taleyüklü 
çərşənbə günündən sonra, adyutantların onun yazı stolunun üstünə qoyduğu 
əşyaları – Letisiyanın və uşağın şeylərinə əl vurmaqdan imtina etdiyindən sonra nə 
olduğunu xatırlamırdı; onda o, üzünü yana çevirib: «Bu çəkmələri aparın burdan, 
bu medalları da, ölənləri yadıma sala bilən nə varsa, yığışdırın burdan.» - demişdi. 
Odu ki, onlara aid bütün əşyaları Letisiyanın yataq otağına – onun bir vaxtlar 
ehtiraslı siesta saatlarını keçirdiyi otağa yığmışdılar. - «O otaqların bütün qapı-
pəncərələrini mıxlayın ki, lənət şeytana, mən əmr eləsəm belə, heç kim ora girə 
bilməsin. Bu əmri verdikdən sonra o, uzun illər dəhşətli qıcolmalar içində qovrula-
qovrula, Letisiyanı uşağıyla bir gəmirən itlərin ulaşmasına qulaq asır, hər hansı 
itlərin, dəri soyulan məntəqələrə göndərilməsinə ürək eləmir və yenə fikirləşirdi ki, 
onlara əzab vermək – əziz mərhumlarına əzab vermək deməkdi; günlərlə tor 
yelləncəyinə pərçim olub, doğmalarının qatillərini unutmağa çalışaraq, qəzəbini 
içində boğur, qatilləri evinin içində gördükcə, alçalıb təhqir olunurdusa da, bu 
miskin vəziyyətə o səbəbdən dözməyə məcbur olurdu ki, o günlər, hələ qatillərin 
boynunu sındırmaq gücü yox idi; o, əzizləri üçün təntənəli dəfn mərasimi təşkil 
etmədi, yanına başsağlığı verməyə gəlməyi də qadağan etmişdi; matəm elan