Qabriel Qarsia Markes "Patriarxın payızı" Roman Latın Amerikasının Nobel mükafatı laureatlı dünyaşöhrətli yazı

 
Yeni bəndlər gün-gündən artıb, çoxalırdı. Tutuquşular da bəndlər qoşmağa 
başlamışdılar, bu mahını kökündən kəsib yaddaşlardan çıxarmağa çalışan milli 
təhlükəsizlik nazirliyinin əsgərlərini də çaşdıran elə bu tutuquşular idi. Hərbi 
patrullar yeməkxanalara, döyüşə tam hazır vəziyyətdə, ağır silahlarla doluşur, 
boğazlarını cıra-cıra mahnı oxuyan tutuquşuları güllələyir, qəfəslərdən çıxarıb diri-
diri itlərə atırdılar. Ən çətini isə, mahının bəzi açıq-saçıq bəndlərini camaatın 
dilindən çıxarmaq idi. Bu, camaata, gördüyünü unutdurmaq kimi bir şey idi. 
Ələlxüsus da, gecələrlə arxa girişdən oğrun-oğrun saraya girib, mətbəxdən 
ötüşərək, quru təzəklərin tüstüsündə itə-itə, ağcaqanadları qova-qova: - 
«Sabahacan, kraliçam! Sabahacan!» - dediyi bəndi. Sabahı gün isə o, yenə həmin 
saatda, yenə qucağı saysız-hesabsız əndirəbadi hədiyyələrlə dolu Manuela 
Sançesin yanına gəlirdi. Bu hədiyyələr gün-gündən elə sürətlə çoxalırdı ki, onları 
yerləşdirmək məsələsi çətinləşirdi. Odu ki, qonşu evləri də Manuelanın evinə 
birləşdirib nəhəng bir zal düzəltməli oldular ki, Manuela öz qonağını burda 
qarşılaya bilsin. Zalın o biri hissəsi isə ürəksıxan anbara çevrilmişdi: burda nə 
desən tapmaq olardı – bütün dövrəlrin saatları, müxtəlif markalı qramafonlar – ən 
sadəsindən tutmuş, silindirlisinəcən, son dəbli, nikelli səs pərdəsi, əllə, ayaqla 
işlədilən saysız-hesabısız paltartikən maşınlar, qalvanometr, musiqili mücrülər, 
optik fokslu aparatlar, quru kəpənək kolleksiyaları, Asiya bitkiləri, fizioterapevtik 
laborotoriyalar, idman kabinələri üçün ləvazimatlar, ayaq üstə qurumuş diri 
adamlara oxşayan müxtəlif mexanizmli kuklalar və s. Bu anbarın böyük hissəsinə 
heç kim girib-çıxmırdı, şeylər necə qoyulmuşdusa, eləcə də tozun altında bozara-
bozara qalmışdı, oraları heç süpürmürdülər də, kimin nəyinə lazım idi axı!? 
Manuela Sançesin isə, həmin o qara şənbə günü, karnaval gecəsi tacqoyma 
mərasimindən sonra, ümumiyyətlə, dünya vecinə deyildi... 
– Mən həmin o gün – gözəllik kraliçası elan edilən gün bədbəxt oldum! O gecə, 
həyatımın sonuna nöqtə qoyuldu. Pərəstişkarlarım bir-bir, qəfil ölümlərlə ölməyə 
başladılar; birinin ürəyi partladı, o birilər əcaib xəstəliklərdən öldülər, 
rəfiqələrimsə yoxa çıxdılar.» Öz evində oturanda da Manuela Sançes özünü tamam 
 
53

ayrı, yad bir yerdə hiss eləyirdi, çünki ətrafda nə vardısa, hər şey sökülüb yenidən 
tikilmişdi, dəyişib ayrı cildə düşmüşdü. O özü də bilmədən, taleyin onun üçün 
qurduğu məkrli tora keçmişdi, təsəvvürəgəlməz hakimiyyət qüdrətinə malik qoca 
bir şorgözə əsir düşmüşdü. Ona «yox» - deməyə cürəti çatmırdı, «hə» deməyə isə 
taqəti yox idi. Qoca isə öz miskin məhəbbətiylə onu qarabaqara izləyir, ona, qan-
tər içində, üzünü ağ şlyapasıyla yelləyə-yelləyə, sərxoş baxışlarla baxırdı. Son 
günlər isə qoca özünü elə itirmişdi ki, Manuela arada bir özü-özünə: «Yəni 
doğrudan bu, odu?.. - deyə soruşmaya bilmirdi. – «Bəlkə gözümə görünür?!» 
Lakin heç nə Manuelanın gözünə görünmürdü. Qocanın yerişini, meyvə suyunu 
içməyini, həsir kresloda oturub mürgü vura-vura burnuyla əlindəki stəkanın içinə 
girməyini Manuela öz gözləriylə görürdü, qocanın mürgüsü dərinləşəndə və o 
xoruldamağa başlayanda, Manuela oturduğu yerdə dik atılır, qocanın əlindən az 
qala sürüşüb düşən suyla dolu stəkanı havadaca tutur: «Ehtiyatlı olun, əla 
həzrətləri!» - deyirdi. Onda qoca, həmin dəqiqə yuxudan ayılır, Manuelanın, yerə 
düşən stəkanı havada tutmağına məhəl qoymadan, üzü qorxudan əyilə-əyilə:«Mən 
yatmamışdım, kraliça! Qətiyyən yatmamışdım! Elə belə gözümü yummuşdum!» - 
deyirdi. O, ümumiyyətlə, Manuelanın incə bicliklərini başa düşmür, onun nazıyla 
oynaya-oynaya, yanında ola-ola, həm də ondan üsulluca uzaqlaşdığını hiss 
eləmirdi. Hər şey elə beləcə də davam edirdi ki, bir gün qoca, ağlasığmaz dərəcədə 
ehtiraslı bir vəziyyətdə Manuelanın yanına gəlib: «Bu gecə, kraliça, mən sənə, 
ağlına gəlməyən hədiyyə edəcəyəm, kosmik hədiyyə! Bu gecə, on ikiyə altı dəqiqə 
işləmiş sənin üçün göydə ulduz axacaq, kraliça, tək sənin üçün!» - dedi. 
Bu, o demək idi ki, kometa nəhayət yaxınlaşırdı; bizim üçün bu kometanın gəlişi, 
dövrün ən kədərli, ən faciəli hadisəsi oldu. Çünki uzun illər camaat arasında belə 
şaiyə gəzirdi ki, bizim generalın ömrü, adi Yer vaxtına tabe deyil, kometanın gəlişi 
ilə bağlıdı. Deyirdilər ki, kometa gəlməyənəcən və o, kometanı görməyənəcən, 
generala ölüm yoxdu. Bu, onun alın yazısı idi. Yaltaqlar nə deyirlər desinlər, ona 
ikinci kometanı görmək müyəssər olmayacaqdı. Odu ki, həmin o noyabr gecəsi 
biz, kometanın gəlişini, dirçəliş gününü gözləyən kimi, əsrdə bir dəfə baş verəcək 
ən gözəl dünya hadisəsi kimi gözləyirdik və zəngləri, son yüz illikdə ilk dəfə 
olaraq, onun şərəfinə yox, ölümünə çalmağa hazırlaşırdıq; axşam saat on birdə, düz 
on bir qulaqbatıran zəng çalınmalıydı... General özü isə kometanın gəlişini, 
Manuela Sançesin evinin yastı damında, Manuelayla anasının arasında otura-otura, 
ürəyinin həyəcanlı döyüntüsü eşidilməsin deyə, dərindən nəfəs dərib, bərkdən-
bərkdən ah çəkə-çəkə, donuq göyə qorxu içində baxa-baxa Manuela Sançesin, 
onun bütün bədənini riqqətə gətirən şirin nəfəsini uda-uda gözləyirdi. Çox keçmədi 
ki, o, uzaqlardan, kometanın gəlişini həsrətlə gözləyənlərin, pıçıltıyla oxuduqları 
duaları, dünyanın axırından xəbər gətirən bu əlamətin - sirli möcüzənin qarşısında 
diz çökən camaatın, yeraltı vulkan təkanlarını xatırladan uğultusunu, təbillərin 
gurultusunu eşitdi və ömründə birinci dəfə zamanın hüdudsuzluğunu hiss etdi… ilk 
dəfə, həqiqətən, nə vaxtsa bir vaxt öləcəyini bütün vücuduyla hiss elədi və həmin 
an gözü Manuelaya sataşdı: - «Bax, kraliça, bu odur!» 
Kometa, ulduz kəhkəşanının uzaq ənginliklərindən, kainatın ucsuz-bucaqsız 
sonsuzluğundan gəlirdi... O, bizim dünyamızdan çox-çox qədim idi, göyün tən 
yarısına sığmayan qəmli, alovlu meduzaya bənzəyirdi, saniyədə milyon 
 
54

kilometrlərlə uça-uça, onu doğma yerinə çəkib gətirən havayla bizə sarı axırdı... 
Tezliklə hamı onun hərəkətinin səsini – küləyin dalğalandırdığı dəmir saçağın 
səsini eşitdi, hamı onun hüznlü simasını, yaşla dolu gözlərini, kainat fırtınasından 
dağılıb açılan ilanabənzər hörüklərini gördü... O, arxasınca işıqlı ulduz tozu yaya-
yaya, qəlpələrini havada vıyıldada-vıyıldada, möhtəşəm zərbələrindən, Yer 
üzündə, zaman məhfumundan çox-çox əvvəl, nəhəng kömür yarğanları, dərin 
okean uçurumları açan yanar parçalarını ata-ata gəlirdi. «Bax, kraliça, yaxşı-yaxşı 
bax... O, bir də yüz ildən sonra gələcək!» - deyə qoca pıçıldadı. Kometanın 
fosforlu işığı altında, ulduz tozunun dumanında əvvəlkindən daha gözəl görünən 
Manuela qorxu içində xaç çəkib onun əlindən yapışdı. «Anam mənim, Bendisyon 
Alvarado, nəhayət bu baş verdi… o, mənim əlimdən tutdu!..» Manuela isə qocanın 
əlindən nə vaxt tutduğunu hiss eləməmişdi… qarşısında gözlənilmədən açılan 
əbədiyyət uçurumundan dəhşətə gəldiyindən, özündən asılı olmayaraq, kömək 
üçün qocanın əlindən – adsız barmağında prezident möhürü qaralan qəddar 
qocanın incə, şümal əlindən - hakimiyyət ocağında aramla bişib közərən əlindən 
tutmuşdu... 
Biz, bu ilahi möcüzədən – göyün üzünü örtüb, ölkənin üstünə ulduz yağışı tökən 
bu odlu meduzanın gəlişindən bir o qədər də həyəcanlanmamışdıq, çünki fikrimiz 
ondaydı ki, görək bütün bunlar nə ilə nəticələnəcək. Aramızda ən ümidsizlər belə, 
inanırdılar ki, nə isə olacaq, nə isə, görünməmiş bir hadisə baş verəcək - dünya 
dağılacaq, xristianlığın əsasları alt-üst olacaq, üçüncü inam erası başlayacaq… 
Beləcə, böyük dəyişiklikləri gözləyə-gözləyə, biz, səhərəcən küçələrdə qaldıq, 
sonra yuxusuzluqdan əyilən üz-gözümlə evlərimizə dağılışdıq. O gecə biz 
evlərimizə, ulduz tozu və odlu qəlpələr tökülmüş küçələrlə veyillənə-veyillənə 
getdik, süpürgəçilər artıq kometanın səpələdiyi səma tör-töküntüsünü süpürürdülər, 
biz isə, yenə də heç nəyin baş vermədiyinə, böyük tarixi yalanın qurbanları 
oluğumuza inanmaq istəmirdik... 
Axı rəsmi dairələr, kometanın uğurlu uçuşunu dövlətin, qara qüvvələr üzərində 
qələbəsi kimi qiymətləndirmişdilər; odlu meduzanın bu uğurlu uçuşu, həm də 
camaatın, prezidentin ayağına yazdığı əcayib xəstəliklər barədə şayələrə son 
qoymaq üçün də istifadə edildi, yəni məgər xəstə insan göyləri idarə edə bilərmi?.. 
Qəzetlərdə onun, xalqa ünvanladığı rəsmi bəyənatı da dərc olundu. Bu müraciətdə 
o, ikinci kometanın gəlişinəcən öz vəzifəsində qalacağını qərara aldığını bildirirdi. 
Musiqi guruldayır, onun ölümünə, dövlət çevrilişinə hazırlanan fişənglər göyə 
atılırdı. Lakin, o nə musiqini, nə əllərində şüarlar Armas meydanına axışıb gələn 
camaatın qışqıra-qışqıra: «Vətənin əbədi xilaskarına eşq olsun!.. Qoy o, əsrlər boyu 
yaşasın!.. Bizdən gələcək nəsillərə xəbər aprasın!..» - deməklərini eşitmirdi. Bütün 
bunlar, zərrə qədər olsun, onun diqqətini cəlb eləmir, dövlətin ən məsuliyyətli işləri 
belə yadına düşmür, bütün bu işləri məmurlara həvalə edirdi. Çünki bütün içi, 
Manuela Sançesin, o gün ovcunun içində alışıb yanan əlinin xatirəsiylə alışıb-
yanırdı. O, həmin xöşbəxt anı bir də yaşamaq üçün ölümə də razı idi, buna görə hər 
şeyi alt-üst eləməyə, dünyanı dağıtmağa dəyərdi. Həmin o anı o, o qədər ehtirasla 
arzulayırdı ki, məcbur olub alimlərə, yalvarıb onlardan, yalançı kometa, uçan 
ulduz, alovlu göy əjdahası, bir sözlə, əbədilik qarşısında gənc, gözəl qadının başını 
gicəlləndirə biləcək təsirli bir göy hadisəsi kəşf etmələrini xahiş etməli oldu. Lakin 
 
55

alimlər ona, yalnız bircə şeyi edə biləcəklərinə söz verdilər, bu da, gələn həftənin 
çərşənbə günü, günorta saat dörddə günəşin batması hadisəsi ola bilərdi. Onun, razı 
olmaqdan başqa ayrı əlacı qalmadı. Günəşin batması əməliyyatı isə lazımi 
səviyyədə alındı, günün günorta çağı ölkəyə qaranlıq gecə çökdü, ulduzlar sayrışdı, 
güllər bükülüb bağlandı, toyuqlar hindəki yerlərini tutdular, it-pişik bir-birinə 
qarışdı və o, Manuela Sançeslə yanaşı oturub, onun nəfəsini, qəfil qaranlığa 
aldanıb solan qızılgülünün qoxusunu içinə çəkdi. «Bu, yalnız sənin üçündü, 
kraliça! Bu, sənin qaranlığındır!» Lakin bu dəfə Manuela Sançes ona heç bir cavab 
vemədi, əlindən də tutmadı və o, daha qızın nəfəsini eşitmədi… Manuela ona yuxu 
kimi göründü… Onda o, əlini qıza sarı uzadıb, qaranlıqda ona toxunmağa çalışdı, 
lakin əli boşluqdan asıldı, barmaqlarının ucu, Manuelanın indicə oturduğu stula 
toxundu… stul, hələ də Manuelanın iyini özündə saxlamışdı, amma qız özü yoxa 
çıxmışdı… odu ki, o, bütün evi dolaşa-dolaşa, əlini divarlara, künclərə sürtə-sürtə, 
yuxulu gözləriylə qaranlığı axtara-axtara, yanıqlı-yanıqlı yalvarıb: «Hardasan, ey 
mənim bədbəxtliyim, Manuela Sançes?.. Mən səni axtarıram, amma səni, sənin 
qaranlığında tapa bilmirəm. Hanı sənin o qəddar əlin, qızılgülün hanı?..» - deyə-
deyə gəzdi. O, qaranlığın içiylə, dərin sularda azan üzgüçü kimi - gah əfsanəvi 
lanqustaya – qalvanometrə, gah ələkeçməyən koral daşlarına – zəngli saata, gah 
əcaib xərçənglərə – illüziya fokusları üçün ləvazimatlara toxuna-toxuna üzür, lakin 
bu qaranlıq sularda – hədiyyələr anbarına çevirdiyi bu evdə bircə Manuela Sançesi 
tapa bilmir, onun, səhləb çiçəyinin qoxusunu andıran nəfəsini eşidə bilmir, yalançı 
gecənin qaranlığı get-gedə əriyib itir, qəddar işıq, onun xəyallarını dağıdıb 
seyrəldirdi. Axşamüstü isə, sübh çağı, saat altıda onu, ömründə heç vaxt 
keçirmədiyi dərin kədər hissi bürüdü və o, özünü qəfildən Allahdan da qoca hiss 
elədi... Bu nəhəng, boş evin qaranlığındakı tənhalığını, olsun ki, bu dünyada bir 
kimsə hiss edə bilməzdi. «Sənsiz dünyamın tənhalığı, mənim kraliçam, bu sirrli 
qaranlığın içində əriyib əbədiyyətə qovuşdu.» Bu hadisədən sonra o, ölkəni də 
uzun müddət beləcə - Manuela Sançesi, evin gizli dəhlizlərində:«Hardasan, ey 
mənim məhvimin Manuela Sançesi?» - deyə-deyə, axtara-axtara idarə elədi. 
Manuela Sançes isə həmin o gecə, günün üzü tutulanda elə bil qeybə çəkilmişdi…. 
Ona belə xəbərlər çatdırılırdı ki, guya Puerto-Rikodakı böyük karnavalda kimsə 
Manuelanı görübmüş, guya orda o, özünü Yelena kimi təqdim eləyibmiş və elə 
orda da onu kimsə bıçaqlayıbmış… bir qədər sonra da məlum olurdu ki, bu, o 
deyilmiş... Gah da deyirdilər, guya rumbanın yaradıcısı Papa Monteronun* şərəfinə 
keçirilən bayramda Manuela rumba rəqsi oynayırmış, sonra yenə məlum olurdu ki, 
rəqqasə o deyilmiş. Deyirdilər, onu Barlovento adalarında - mağaralar olan yerdə, 
mağaraların girəcəyində rəqs edənlərin arasında görüblər, deyirdilər, onu 
Arakatakadakı şənliklərdə, Panama dəflərinin ritmləri altında hərlənən görüblər, 
sonra da məlum olurdu ki, bu, o deyilmiş: «Onu iblis aparıb, mənim generalım, 
iblis, ayrı cür ola da bilməz!..» 
Onda o, acı kədərdən bircə ona görə ölmədi ki, özünü ölümün ixtiyarına vermək 
üçün hirsi-hikkəsi çatmadı, çünki bilirdi ki, sevgidən ölməyəcək, bilirdi ki, onun 
taleyinə belə bir ölüm yazılmayıb. O, bunu həmin o uzaq gecə - hələ hakimiyyətə 
qədəm qoymamış, görücü-falçı qadının yanına gedib, falına suda baxdırandan, 
sehrli suyun, onun ovcunda yazılmayanları, kartda, qəhvə çöküntülərində və 
 
56

sairədə görünməyənləri açandan bilirdi. Yalnız əzəl suyun güzgüsü taleyin gizli 
sirrlərini aça bilərdi. Və həmin əzəl suyun güzgüsündə o, öz ölümünü görmüşdü… 
necə öldüyünü, öz əcəliylə – yuxuda, iclas zalının yanındakı kabinetində, 
döşəmənin üstündə üzü üstə uzanan yerdə, ömrü boyu yatdığı həmin vəziyyətində 
– üzünü, balış əvəzinə ovuclarının içində gizlədiyi yerdə, nişansız hərbi səhra 
geyimində, qızılı mahmızlı uzunboğaz çəkmələrdə, naməlum yaşda – yüz yeddi 
yaşla, iki yüz otuz yaş arasında öldüyünü görmüşdü. 
 
 
Ömrünün payızında da biz onu eynilə belə bir vəziyyətdə tapdıq, daha doğrusu, 
onu yox, Patrisio Araqonesin meyitini tapdıq və budur, onun yalançı ölümündən 
bir çox illər ötəndən sonra biz yenə onun meyitinə tamaşa edirdik – həmin o yerdə, 
həmin o vəziyyətdə və həmin o geyimdə; lakin həmin o hərc-mərclik dövründə heç 
kəs heç nəyə əmin deyildi və heç kəs qəti deyə bilməzdi ki, bu, həqiqətən onun 
ölüsüdür, quzğunların dimdikləyib-parçaladığı, soxulcanların eşib-yediyi bu qoca 
cəsəd məhz onun meyitidir; çürüyüb eybəcər şəklə düşmüş bu əlin – qəlbi eşqlə 
çırpınan millət atasının əli, Böyük Qalmaqal əsrinin qənirsiz gözəlindən rədd 
cavabı aldıqda ürəyini tutan bir insanın əli olduğuna inanmaq qeyri-mümkün idi; 
bu meyitdə elə bir əlamət, ya nişanə yox idi ki, onun kimliyini müəyyən etmək 
mümkün olsun. Əslinə qalanda bu, təəccüb doğurmurdu, çünki öz şöhrətinin 
zirvəsində olduğu vaxtlarda da, onun həqiqətən mövcud olub-olmadığına möhkəm 
şübhə vardı; hətta ona xidmət eləyənlərin də, onun əsl yaşı və görkəmi barədə 
aydın təsəvvürü yox idi; o səbəbdən ki, müxtəlif yerlərdə və şəraitlərdə o, müxtəlif 
görkəmlərdə, qiyafələrdə olurdu: yarmarkada toibolada* iştirak edəndə, azı səksən 
yaşlı qocaya oxşayır, rəsmi qəbullarda isə, altmış yaşı ona güclə vermək olurdı; 
bayramlarda isə, o, ortaya qırx yaşlı kişi çevikliyi ilə atılıb meydan sulayırdı. Ona 
öz etimadnaməsini təqdim edən son diplomatlardan biri – səfir Palmerston, 
oxunması bizim ölkədə qadağan edilmiş memuarlarında yazmışdı ki, ondan qoca 
adam təsəvvür etmək çətindir, səfir əsasən də, onun, sarayında hökm sürən 
ağlasığmaz pintiliyi, qarmaqarışıqlığı təsvir eləmişdi: «Mən, dağ kimi qalanmış 
kağız topalarını, inək təsi, at nəcisi qalaqlarının dövrəsindən hərlənib keçməli 
olurdum. Dəhlizlərdə, itlərin gəmirdiyi sür-sümük çürüyürdü, itlərin özləri isə elə 
ordaca mürgüləyirdi... Xidməti otaqlarda küllənənlərdən heç biri, mənim bircə 
sualıma da cavab verə bilmədi və onda mən, o dövrlər artıq yaşayış otaqlarını zəbt 
etmiş cüzamlı xəstələrə müraciət etdim ki, dövlət şurası salonunun yerini mənə 
göstərsinlər. Həmin salonda isə toyuqlar dümələnir, qobelenlərdə təsvir edilmiş 
buğda zəmilərindəki sünbülləri dimdikləməyə can atırdılar… bir inək, yepiskopun 
şəkli çəkilmiş kətanı divardan qoparmaqla məşğul idi. Prezidentə gəlincə isə, mən 
dərhal başa düşdüm ki, o, min ilin karıdır. Yalnız ona görə yox ki, suallarıma 
uyğunsuz cavablar verirdi, həm də ona görə ki, məni görcək, öz təəssüfünü 
bildirərək, qəfəsdəki quşların nədənsə susmağından möhkəm dilxor olduğunu 
bildirdi; halbuki, quşlar, həmin an nəfəs dərmədən, cəh-cəh vura-vura 
oxumaqlarındaydılar: hətta adama elə gəlirdi ki, sübhün erkən çağında 
baltadəyməmiş meşədəsən. Qəfildən o, etimadnamələrin təqdim edilmə mərasimini 
yarıda kəsərək, üzü işıqlana-işıqlana, ovuclarını yumurlayıb qulağına apara-apara, 
 
57

başıyla arxanı - bir vaxtlar dəniz çalxalandığı, indi isə tozlu düzənliyin uzandığı 
pəncərəni göstərib, məni nədənsə Stitson zənn edərək, var gücüylə: «Eşidirsən, 
əziz Stitson? Bu, qatır ayaqlarının tappıltısıdır! Onlar bura qaçırlar, çünki dəniz 
qayıdır! Eşidirsəni?!..» - deyə bağırdı. İnanmaq olmurdu ki, hay-hayı gedib, vay-
vayı qalan bu qoca, nə vaxtsa federalçıların cəsur başçısı, xalqın sevimlisi olub, öz 
hakimiyyətinin ilk illərində keşikçisiz-filansız, bircə maçete ilə silahlanmış vur-tut 
bircə quahironun və mədəsinin vəziyyətindən asılı olaraq, barmağının bircə 
işarəsiylə təyin elədiyi millət vəkilləri və senatorlardan ibarət bir ovuc məiyyətin 
müşayiəti1ə qəfildən şəhər və kəndlərdə peyda olmağı sevib. O, bu və ya digər 
kəndə gəlib məhsulun vəziyyəti, mal-qaranın sağlamlığı və hər bir sakinin şəxsi 
həyatı ilə maraqlanıb. Adətən o, xalqla kənd meydanında, manqa ağaclarının 
kölgəsində qoyulmuş yelləncək-kreslosunda əyləşərək, üzünü general furajkasıyla 
yox, o illər geydiyi adi papaqla yelpikləyə-yelpikləyə söhbət edib; və onda adama 
elə gəlirdi ki, o, bürküdən üzülmüş halda mürgü vurur, ona deyilənləri qulaqardına 
vurur, yaxud da heç eşitmir; əslində isə o, kəndin kişi və qadınlarının ona 
dediklərini son sözünəcən eşidib yadında saxlayırdı; o, bu adamları, adlarına, 
familiyalarına qədər tanıyırdı, ölkə sakinlərinin adbaad yığılmış siyahısının - 
minlərlə rəqəmi, millətin bütün problemlərini, istisna olunmadan, əzbər bilirdi. 
«Xasinto Morales, bəri gəl, - deyə o, gözlərini açmadan məni çağırdı. Danış görək, 
ötən il orduya göndərdiyim oğlun indi hardadı və necədi. Əsgərlikdəki imalələrin 
ona xeyri oldu, ya yox?» «Salam, Xuan Priyeto, - mənə dedi. – Cins düyən özünü 
necə hiss eləyir? Yadındadı, mənim cadu-ovsunumdan sonra qulağının 
soxulcanları necə töküldü?» Mənə isə dedi: «Hə, Matilda Peralta, qaçaq düşmüş 
ərini qaytardığıma görə mənə nə verəcksən? Sən Allah, bir buna tamaşa elə, 
görürsən, boynuna kəndir salıb gətirmişəm, özünə də xəbərdarlıq eləmişəm ki, 
qanuni arvadından bir də qaçmaq istəsə, ömrünün axırınacan ayağında qandal, 
çürüyəcək». 
Məişət məsələlərində olduğu kimi, ictimai işlərdə də o, hər məsələyə dərhal əncam 
çəkirdi; məsələn, qəssaba əmr edirdi ki, o, oğru xəzinədarın qolunu camaatın gözü 
qabağında kəssin, hər şey barədə, hətta pomidor və pomidor yetişdirən torpaq 
barədə belə o, bu sahənin ən təcrübəli ixtisasçısı ədasıyla mühakimə 
yürüdürdü;kiminsə bostanında bitən pomidorun dadına baxıb, onu müşayiət eləyən 
aqronomlara, alimlərə: «Bu torpağın gübrəsi çatışmır, özü də hansı gəldi yox ha, 
ulaq peyini. Özü də dişi eşşəyin yox, erkək eşşəyin peyini! Göstəriş verərəm, 
dövlət hesabına gətirərlər!» - deyə bildirir və gülə-gülə yoluna davam edirdi.» 
«…Bir dəfə o, mənim pəncərəmə boylanıb sevinə-sevinə: «Paho, bu sənsən, 
Lorensa Lopes?! Tikiş maşının necə işləyir?» - dedi. O, bu maşını mənə, azı iyirmi 
il bundan əvvəl bağışlamışdı… dedim, «çoxdan canı çıxıb, neynəmək olar, bu 
dünyada heç nə əbədi deyil - nə insanlar, nə əşyalar.» Lakin o, dedi ki, mən heç nə 
qanmıram, dünya əbədidir, sonra evə girdi və onu küçədə gözləyən məiyyətini 
büsbütün unudaraq, burqacın köməyilə tikiş maşınını sökməyə, hissələrini bir-bir 
maşın yağıyla yağlamağa başladı. Beləcə, tikiş maşınıyla bir xeyli əlləşdi… o, 
ləhləyir, buğa kimi fısıldayıb fınxırırdı, əlləri, pal-paltarı, üz-gözü də maşın yağına 
bulaşmışdı… üç saatdan sonra tikiş maşını, təzə maşın kimi işlədi!» Bəli, o vaxtlar 
o bu cür adam idi, ən xırda məişət işiylə dövlət əhəmiyyətli iş arasında fərq 
 
58

görmürdü, bunları eyni ciddilik və inadkarlıqla həll edirdi, o vaxtlar o, səmimi-
qəlbdən inanırdı ki, insanlara xöşbəxtlik bəxş etmək, ölümü isə, fərasətin və 
fəhmin köməyi ilə aldatmaq olar. İndi isə o heysiz bir qoca idi! Halbuki bir vaxtlar 
onun hökmü o qədər əzəmətli və kəsərliydi ki, o, kimdənsə saatı soruşanda: «Saat 
neçəni əmr etsəniz, mənim generalım!» - cavabını alırdı və həqiqətən də o, günləri, 
həftələri könlü istədiyi kimi idarə edir, ona lazım və sərfəli olanda, gündüzləri 
gecə, gecələri gündüz bilməyi əmr edirdi; qəbulolunmuş ənənəvi bayram günlərini 
də o, istədiyi kimi dəyişdirirdi, təqvimi elə tərtib edirdi ki, onun ölkənin bu və ya 
digər rayonuna gəlişi hansısa bayramla bir vaxta düşsün ki, özünü başqa yerdə də 
həmin bayrama çatdıra bilsin; hər yerdə də onu, gölgəsi, əli maçeteli olan, 
ayaqyalın hindu, qaragün senatorları və taxta qəfəslərdə döyüş xoruzları müşayiət 
edirdi: o, tamaşaçılarla, bu və ya digər xoruza görə ucadan mərc gəlir, təbil səsini 
andıran əcayib qəhqəhəsindən qalyeranın taxta meydançası titrəyirdi; bu qəhqəhə, 
musiqinin səsini də, göyə atılan fişənglərin parıltısını da asanca batırırdı, çünki biz 
hamımız onunla birgə qəhqəhə çəkməli, o susub həyəcanlananda, iztirab içində 
susmalı, onun xoruzları bizim xoruzlara qalib gəldikdə, bu qələbəni sürəkli 
alqışlarla qarşılamalıydıq; xoruzlarımız onun xoruzlarına basılmağa elə ustalıqla 
öyrəşmişdi ki, bu savaşlarda demək olar, heç vaxt pərtlik olmurdu; yalnız bir dəfə 
Dionisio İquaranın qoçaq xoruzu qarşısıalınmaz sərt bir həmləylə, adlı-sanlı 
qonağın göyümsov xoruzunu altına basıb boğazını üzmüşdü; o vaxt hamımız 
qorxudan yerimizdə donub qalmışdıq, general isə qalxıb Dionisioya tərəf 
yönəlmişdi və onun əlini sıxaraq: «Afərin! – demişdi. – Əsl kişisən!» Onda iş elə 
gətirmişdi ki, bu oyun generalın kefinin yuxarı vaxtına təsadüf eləmişdi, odu ki, 
Dionisionun xoruzunun ədəbsizliyi onun kefini poza bilməmişdi. Əksinə, bu yeni 
növ hiss-həyəcana görə bir növ ona minnətdarlıq hissi duymuşdu. 
Prezident:«Bu xoruza neçə verim?» - deyə soruşanda, Dionisio İquaran çəkinə-
çəkinə: «Peşkəşdi, cənab general, - demişdi - götürün». Dionisio İquaran, camaatın 
alıqışı, musiqi və fişəng səslərinin sədaları altında evinə yollananda və yol boyu 
hamıya, məğlubedilməz, qırmızı xoruzunun əvəzinə ona peşkəş verilmiş altı ədəd 
yarlı-yaraşıqlı, cins xoruzu göstərib öyünəndə, çoxları ona qibtə eləmişdi; lakin elə 
həmin gecə Dionisio İquaran yataq otağına girib qapını arxadan bağlamışdı, bir