Qafqaz Universiteti Materiallar
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- OĞUZ QRUPU TÜRK DiLLƏRiNDƏ TOY- MƏRASiM LEKSiKASI İlahə MUSAYEVA
|
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1018 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan ya yuxarıdakı suala "tanımıram, bilmirəm və ya hansı Lalə?" kimi cavablar da ala bilərik. Məsələyə başqa bir tərəfdən nəzər salaq: tələbə və şagird, o cümlədən qızcığaz (uşaq) və qadın sözləri fərqli leksik mənaları olan ümumi sözlərdir. Nitqdə bu sözlər hər biri öz yerində və mənasında işlənir. Amma bu sözlərin hamısı eyni zamanda Nərgiz və ya Aysel antroponimlərinin də "mənaları" ola bilər. Nərgiz = körpə, şagird, tələbə, qadın, müəllimə və s. bərabərliyi bu mənada səhv deyil. Hər bir ad cəmiyyətdə yaşayır. Ad sadəcə onu daşıyanın yox, həmin şəxsin daxil olduğu qrupun da malına çevrilir. Nəticə olaraq deyə bilərik ki, xüsusi sözlər, o cümlədən antroponimlər apelyativlərdən fərqli məna xüsusiyyətlərinə malikdir. Buna görə də şəxs adlarının məna təhlilində fərqli üsullardan istifadə etmək lazım gəlir. BƏXTİYAR VAHABZADƏNİN "TƏYYARƏ KİMİ" PYESİNDƏ MÜƏLLİF MÖVQEYİ Nabat MƏMMƏDOVA Bakı Slavyan Universiteti mammadova.nabat@gmail.com AZƏRBAYCAN
Dramaturgiya B. Vahabzadə yaradıcılığının mühüm bir hissəsini təşkil edir. Poetik ya- radıcılığı ilə geniş oxucu kütləsi qazanan müəllif əsasən tarixi hadisələrə müasir baxışı ilə, aktual mövzulara toxunmuş, yüksək sənətkarlığa malik dram əsərlərini yaratmışdır. Dramla- rında əsasən tarixi şəxsiyyətlərin obrazını yaradan sənətkar ibrətamiz və hər dövr üçün aktual olan mövzulara müraciət etmişdir. O, "Vicdan", "İkinci səs", "Yollara iz düşür", "Fəryad", "Hara gedir bu dünya", "Özümüzü kəsən qılınc", "Cəzasız günah", "Dar ağacı" kimi pyeslərin müəllifidir. Müasirliyə və tarixiliyə paralel şəkildə müraciət edən sənətkar bununla gözəl ahəngdarlıq yaratmışdır. Müəllif “Təyyarə kimi” əsərində bir sıra mətləblərə toxunmuşdur: başqasını vicdanlı, namuslu olmağa dəvət edib özündən xəbərsizlərə birbaşa müraciət etmişdir: Dekan - Əgər söhbət vicdandan gedirsə, gərək heç kəs onu unutmasın. Çünki vicdan, namus hamıya aiddir. Burada riyaziyyatçılarla ədəbiyyatçılar arasında maraqlı bir müqayisə aparılır: Cəlil - Riyaziyyatçılarda olan zövq heç şairlərdə də ola bilməz. Habil - O niyə? Cəlil - Ona görə ki, şairlər onsuz da həmişə gözəllik aləmində yaşayır. Amma riyaziy- yatçılar quru rəqəmlərlə o qədər əlləşirlər ki, gözəllik üçün darıxırlar. Fikrimzə, bu şair - dramaturq B. Vahabzadənin şəxsən özünün qənaətidir ki, pyesində ona xüsusi yer ayırıb. Məlumdur ki, vaxtilə ali məktəbə qəbul olmaq çox çətin idi. Savadlı olmaqla yanaşı, haqqını tələb etməyi də bacarmalıydın. Dramaturq bu mübarizəni pələnglə güləşə bənzədir. Təyyarə haqqında şeir söyləyən Cəlil, sanki təhsil almağa çalışan, savadlı insanları mübariz olmağa səsləyir. Sətraltı ifadələrlə gizli mətləblərə eyham vurur: Cəlil - Təyyarə! Yerdən alıb öz gücünü Qalxar göyə təyyarələr. Məhəl qoymaz nə yağışa, Nə küləyə təyyarələr.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1019 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Uçuşu da əzəmətli, Duruşu da əzəmətli. Dramaturq təyyarə kimi cansız dəmir parçasının insanların həyatına nümunə olacaq qədər mükəmməlliyi oxuculara çatdırır. "Təyyarə öz yolunu özü açır" deməklə müəllif insan- ları yaşadığı müddətcə onlara bənzəməyə, heç kəsə güvənmədən, öz gücünə arxalanaraq yaşa- mağa səsləyir: Cəlil - Gecə gedir, gündüz gedir təyyarələr. Məqsədinə Mənzilinə dümdüz gedir təyyarələr. Eniş bilməz, Yoxuş bilməz, təyyarələr. Nə burulmaz, Nə əyilməz təyyarələr. Bəzən cansızların da canlılara nümunə olduğuna sübuta yetirmişdir B. Vahabzadə. Onlardan çox şeylər öyrənəcəyk: Zeynallı - Cəlil düz deyir. Cavnlar gərək təyyarədən nümunə götürələr. Məqsədə birba- şa getməyi bacaralar. Mən istəyərdim ki, siz maşın kimi yola görə getməyəsiniz, təyyarə kimi yolu özünüz açasınız. İbrətamiz fikirləri ilə dramaturq bizləri düzgün istiqamətə yönəldir: Zeynallı - Bir evlənməkdə, bir də sənət seçməkdə adama məsləhət görməzlər. Hər zama elmə, təhsilə yüksək qiymət verən müəllif doğru olaraq belə bir fikir səsləndirir: Zeynallı - Bacı, hər yerdə güzəşt eləmək olar, amma elm aləmində güzəşt eləmək, o adamın evini yıxmaqdır. Əvvəlki pyeslərində olduğu kimi burada da müəllif həqiqəti hər şeydən üstün tutmuş, yüksək qiymətləndirmişdir: Zeynallı - Ən böyük biclik, düzlükdür. Savadına, biliyinə deyil, dost - tanışına güvənənlərə müəllif tutarlı bir mesaj göndərir: Zeynallı - Qoy uşaq heç kəsin kölgəsinə sığınmasın. Dayısına güvənən oxumaz, zəhmə- tə qatlaşmaz. B. Vahabzadə cəmiyyətdəki haqsızlıqların səbəbini insanların özündə görür. Nəticədə haqq nahaq bir - birinə qarışır: Dekan - Camaat özü eləyir, nəticədə pislə yaxşı, haqla nahaq bir - birinə qarışır. Ədalət tapdanır, həqiqət susur. Və ən nəhayət cəmiyyətdə öz mövqeyini müəyyən etməyə çalışan gənclərin qəlbindəki inam ölür. Belə şəraitdə isə inkişafdan söz gedə bilməz. Dramaturq Zeynallı kimi vicdanlı insanları hər kəsə nümunə göstərir. Qohumlarını itirsə də, vicdanını itirmədiyi üçün müsbət obraz kimi səciyyələnir. Bu obrazı yaratmaqla sənətkar bizləri də müsbət istiqamətdə inkişafa yönəltməyə çalışır: Zeynallı - Telefon zəngləri kəsildi. Heç kəs məndən razı qalmadı. Ancaq vicdanım mən- dən çox razı idi. Vicdanımı tapdamadım. Ədalət gülümsündü. Dünyada vicdanın özündən razı qalmasından böyük xoşbəxtlik yoxdur. Pyesin sonunda da müəllif təyyarələrdəki məğrurluğu, mübarizliyi yada salır. Ölümündə belə məğrurluğun, yenilməzliyin gizləndiyini aşağdakı kimi nəzmə çəkir: Özü kimi Ölümü də mərdanədir. Mənzilinə uça - uça III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1020 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan qaça - qaça Öz içindən tez üzülər təyyarələr Yavaş - yavaş enə bilməz Öləndə də birdən ölər təyyarələr. B.Vahabzadə bütün poeziyasında olduğu kimi, tarixi pyeslərində də böyük və ciddi həyat məsələləri üzərində düşünən sənətkar olmuşdur. Xalqın tarixi taleyi, bu taleyi özlərində, mübarizələrində əks etdirən insanların xarakteri və qayələri, nəcib insani xüsusiyyətləri görkəmli şairin dramaturgiyasının əsas fəlsəfi-estetik düşüncələridir. B.Vahabzadə dramaturgiyası mövzu cəhətdən tarixi və müasir həyatla bağlı olan pyeslər silsiləsinə şamil edilə bilər. Burada tarixilik və müasirlik vəhdət halında çıxış edir. Bu da böyük şairimizin milli dramaturgiyanın zəngin ənənələrini yaşatmaq əzmini göstərir. MƏDİNƏ GÜLGÜN YARADICILIĞINDA MƏRD VƏ MÜBARİZ FƏDAİ OBRAZI Sakibə ƏLƏSGƏROVA Azərbaycan Dövlət Pedaqoci Universiteti traqimli@gmail.com AZƏRBAYCAN
Mədinə Gülgün cavanlığında da, orta yaş dövrlərində də, ömrünə axşam qəribliyi çö- kəndə də fədai dostlarını, Təbrizli günlərini bir an belə unutmadı. Mədinə xanım «Təbrizim mənim» deyərək gah ona «laylay» çaldı, gah da şəninə nəğmələr qoşdu. R.Rzanın «Təbrizim- mənsizim» ifadəsi ona elə xoş gəlmişdi ki, şeirlərinin birinə epiqraf seçmişdi. Həsrəti və yarası dərin olan bu şairə son nəfəsinə qədər bir vüsal eşqilə kövrəldi, arzularının qönçəsindən çıxan günü gözlədi, həsrətinin üstünə gün düşməsini gözlədi. Həmişə bahar soraqlı, süfrəsi qonaqlı azəri qızı xalqının taleyinin sabahkı döyüşə bağlı olduğunu yadından çıxartmadı. O, dünəni və bu günü şərəfli olan, azadlıq arzusu dilindən düşməyən, yurdunun mərd oğul və qızları ilə bərabər səngərlər görən, keçmişi fədai adlı bir şairədir. «O mənəm, mən» şeirində qanlı cəbhələrdə saçı ağaran, iradəsi ilə düşməni təəccübləndirən, ölümün özündən belə intiqam alan, döyüşən bir xalqın fədai nümayəndəsinin ümumiləşdirilmiş obrazını yaradıb. Paslı zəncirləri qolundan qıran, Elləri köməyə, dada çağıran. Qanlı cəbhələrdə saçı ağaran Soruşsalar kimdir, o, mənəm, mənəm. (1966) Səngərli günlərindən 20 il keçməsinə baxmayaraq Səttarxan adı və bayrağı ilə nəfəs alır, hər şirin xəyalın həqiqət olacağına inanır. Onun siyasi mövzuda yazdığı şeirlərində qəribə bir təzad var. Bir tərəfdən yaralarına məlhəm istəyən şairə digər tərəfdən paslı zəncirlərin qırılmasını, düşmən üzərinə od, alov yağdırmağın, tələsməyin gərəkliliyini söyləyir. Ola bilsin ki, elə bunlar ola bilər onun köz bağlayan həsrətini dindirən. 1965-ci ildir, ancaq şairə hələ də «Qanımız axmasa» deyərək düşüncələrini qələmə alır. Anasının azadlığa həsrət ölməsini, ata- sının məmur şallağının altında canının çıxmasını, bacısına ömürlük şah zindanı verilməsini, qardaşının vüqarla dar ağacına getməsini bütün ağrısı ilə yaşayır. Bunlar azadlıq, istiqlal eş- qinə baş verib. Azadlığın yenidən əllərindən alınması M.Gülgünü çörəyi əlindən alınmış kör- pəyə döndərir. Ancaq bu hal çox sürmür. Atası, anası əlindən alınmış körpələrin diliylə bayram paltarı, başmaq istəyir. Get-gedə gərginləşən şairə bunları qəlbiylə, beyniylə duyanlara səslənir: III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1021 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Qanımız axmasa cəbhə boyu qızıl-qırmızı, Güldürə bilməyəcəyik başı ata sığalı görməyən o oğlanı, o qızı… (1965) Şairə arzuların, xəyalların yerinə yetirilməsi üçün tozlu, torpaqlı, azadlıq soraqlı səngə- rin gözlədiyini söyləyir. Əhdin qanla doğrultmağın tərəfindədir. Balasını ümidlə ovunduran və dünyasını dəyişən anaların qəbri üstünə açıq alınla getməyin tərəfindədir. O, vətən, el üçün sözlə, gözlə ağlamaq yox, fədai vüqarı, döyüş, ümid və arzuları yerinə yetirən düzgün yol istəyir. Fədailərin ölümünü cismən hesab edir. Onun fikrincə, fədai qəbirləri dağlara qonaqdır, torpaq qanlı kitaba dönüb, fədailər isə onun tərcümanına. Xalqının mərd və mübariz fədaisi mənən lap yüksəkdə durub. Şairə vətəndən uzaqda olsa da, onların səsini duyur, özlərini görür. Əməlləri başlarının üstündə nura çevrilən fədailərin xatirəsi şairənin varlığına çöküb. Onların haqq, ədalət, istiqlal, azadlıq söyləyən səsini eşidir. Səni hər daş dalında Duran oğul eşidir, Səni haq savaşına Aparan yol eşidir, Eşidir vətən səni Eşidir torpaq səni. (1964) Vətənin oğul və qızları fədai analarının göz yaşlarını, körpələrinin həsrətli baxışlarını, şəhid olmuş dostlarının qanlı tüfəngini göz və beyin yaddaşına köçürməli, haqq savaşına aparan yolları tanımalıdır. Torpaqdakı qanlar silinmədikcə vətən, torpaq övladlarına halallıq verməz. Vətənini xilas edəcək igidlərə əvvəlcədən şeir çələngi həsr edən M.Gülgün onları «xilaskarım» adlandırır və azad olmuş yurdunun sinəsinə baş qoyub «dincəlmək istəyirəm» deyir. Şairəyə hərbin ağır məşəqqəti çox tanışdır. Zəhərli hərbi sınaqlar insanları şikəst edir, onların gülüşünü əlindən alır, saysız-hesabsız fidanı torpaqdan qoparır. Kiminin qolu, kiminin ayağı yox olur. Zülmət dolu həyat davam edir. Təqvim, saat unudulur, həyat, sevgi unudulur. Qələbə sevinci bu nizamsızlığı qaydaya sala bilər. Şairənin gözü də, qulağı da səsdədir. Qəmi unudub sevinci yaşamaq istəyir. Yazıçı E.Əfəndiyev yazır: «Mədinə Gülgünün şeirlərində bədii ümumiləşdirmə gücü şəxsi hiss-həyəcanlara ümumxalq mahiyyəti verə bilir…» Şairə inanır ki, fədailərin döyüşmək haqqı əlindən alınmasaydı, azadlıq uğrunda gözünü qırpmadan oddan, alovdan keçərdi. Ümid və arzu onun üçün ən güclü dəstəkdir. Onun yox olması gələcəyə inamın, yaşamaq arzusunun yox olması deməkdir. Şairə yazır: «Təki mən yaralanım, torpaq yaralanmaya.” Bu, onun ən ülvi arzusudur. Vətən sevgisi onun şəxsi arzularının üstündədir. İnsan ömrünün yarıda sönməsi, silahla bir-birini qırması M.Gülgünə ağır dərddir. Bir inqilabçı və fədai olmasına baxmayaraq, Vətəninə, dünyaya sülh, əmin- amanlıq arzulayır. Ümid dolu, arzu dolu nəğmələri sevir. «Dünyamızın sabahı» şeirində «şər qüvvələrin kökünün kəsiləcəyi gün yaxındadır» deyən şairə hər çətinliyin nağıla çevrildiyi bir gələcəyə inanır. O gələcəkdə insan cildli qurd, dağılan oba, ata, ana möhnəti, qadın həsrəti, qan rəngli gecələr olmayacaq. İnsanlar bu olmuş nağılları heyrətlə bir-birinə danışacaq. Şairənin fədai dostlarının şəninə qoşduğu nəğmələr qəmli musiqilərə mətn olacaq. Keçmiş fədai gələcəyin qurucusuna çevriləcək. Dünyamız nurlu sabaha doğru getdikcə şər qüvvələrin kökü kəsiləcək.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1022 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan M.Gülgünün qəmli, kədərli yaddaşı da, gələcəyə ümidlə dolu arzuları, xəyalları da, qəlbində olan güclü insan və torpaq sevgisi də qibtə olunmalıdır. Bəzən qəhqəhəsi də göyləri güldürən, bəzən yaz yağışı yağdıran, bəzən də odlu göz yaşını gizləmək üçün könül dünyasına çəkilən Mədinəmiz bizim üçün çox əzizdir. Gah düşmənlə səngərdə döyüşən, gah çiçəklərlə, quşlarla söhbət edən, gah ana kimi öyüd verən, gah «dünya insanı» kimi beynəlxalq aləmə səslənən şairə fədakar, qəhrəman azəri qızıdır. Həm Bakının, həm Təbrizin namuslu övladıdır.
Kafkas Universiteti, Türkiyə, Qars quliyevakonul@yandex.ru AZƏRBAYCAN
Türk ədəbiyyatında romantik cərəyanın nümayəndəsi kimi tanınan Namiq Kamalın os- mançılıq, islamçılıq və türkçülük idealarına sadiq qalan əsərlərindən biri də “Cəzmi” roma- nıdır. “Cəzmi” yazarın milliyətçilik ve türkçülük ideologiyasını yaratma ve yaşatma istəyinin təzahürüdür. Daha çox “Vətən, yaxud Silistrə” əsəri ilə şöhrət qazanmış yazar qəhrəmanlığın təsvir və tərənnümünün kütlə üzərindəki müsbət təsirindən ilham alaraq “İntibah”, “Cəlaləddin Xarəzm şah” və “Cəzmi” romanında da eyni üslubdan yararlanmışdır. “Cəzmi” romanı tarixi hadisələr əsas alınaraq XVI əsr Osmanlı-İran savaşlarından bəhs edən, yarımçıq qalmış bir əsərdir. Romanın ilk səhifələrində XVI əsrin ümumi siyasi mən- zərəsi verilir, İranda hakimiyyətdə olan Səfəvilər sülaləsi, Krımda hakimyyətdə olan Adil Giray və Qazi Giray qardaşları haqqında məlumatdan sonra yazarın romana adını verdiyi Cəzminin kimliyindən bəhs edilir. Cəzmi uşaq yaşlarından anasını itirən, ana şəfqətini atasından alan, incə duyğularla bərabər cəngavərlik, igidlik, mərdlik kimi müsbət keyfiyyətlərə yiyələnərək böyüdülən, ən əsası, vətənini sevən, onun uğrunda savaşmağı, şəhid olmağı xoşbəxtlik sayan bir qəhrəman obrazıdır. Milliyətçilk düşüncəsi Cəzminin kiçik yaşlarından tərbiyəsi ile başla- yır. Əmisinin ona dediyi “asker olmanın birinci şartı cesaretli olmak ve ölürken bile olsa gü- lümsemektir.” “Asker göz yaşını şehit düştüğü zaman bedenini süsleyen, ya da düşmanını öl- dürdüğü zaman kılıncından o düşmanın üzerine dökülen kan damlalarında görür. Gerçekten asker olan kişi kabrinin en koyu köşesinden bile cennete bir kapı bulur” kimi ifadələr hər zaman qulaqlarında sırğa kimi qalan Cəzmi savaşa atılmaq, gücünü düşmənə göstərmək, son damla qanına qədər vuruşmaq əzmindədir. Yazar təsadüfən yarışa qatılan və cəzurluğunu nümayiş etdirən, bununla da, saraya yol tapan Cəzminin savaş arzusunu onun öz sözləri ilə oxuyucuya çatdırır: “Devlete olan bu borcumu düşmanlarımızın kanıyla ödemek istiyorum.” Yaratdığı obrazı sevən yazar bəzən Cəzmini qeyri-adi gücləri olan mifik qəhrəmanlara bənzədir: “Cezmi elindeki cesaret kılıcı bulutdakı yıldırımlar gibi düşman topluluklarının her
Yolundan dönməmək, çətinliklə olsa belə qələbə çalacağına inanmaq Cəzminin xarakte- rindəki əsas xüsusiyyətlərdir. Bundan başqa, onun yeri gələndə mərhəmətli olması, savaş za- manı qaçıb canını qurtarmaq istəyən düşmən əsgərinə yardım etmək istəməsi, lazım gəldikdə özünü başqası üçün təhlükəyə atması baş qəhrəmanı oxucuya sevdirən cəhətlərdəndir. Bu mə- qamda N. Kamal İran əsgərinin həyatını qurtaran Cəzmi haqqında yazır: “O gün vicdanının derinliklerinde beliren bir tuaf değişiklikle bir can kurtarmayı, bir düşman ordusunu mahv etmekten daha büyük bir erdem saydı” Bəzən isə Cəzmi gözünü intiqam və qəzəb hissi bürümüş, bir obraz kimi meydana çıxır. Qolundan yaralanan Cəzmi iranlı əsgəri təqib edərək öldürmək istəyir, lakin altındakı Çahbə-
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1023 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan yəndi adlı atının yavaş qaçmasından dolayı onu tuta bilmir və atdan düşərək, onu da düşməni kimi namussuz adlandırır və öldürür. Buna baxmayaraq, düşmən düşərgəsinə yaxınlaşır və İran ordusu ilə təkbaşına savaşmağa başlayır. “Cezmi arkasını bir ağaca dayamış, kılıcıyla çarpışıyordu. Hatta yanına en çok yaklaşan İranlının bir vuruşta kolunu yaralamış, ikinci vu- ruşta atını, üçüncü vuruşta admın kafasını koparmıştı.” Cəzmi ona verilən tapşırıqların öhdəsindən bacarıqla gəlir. Bu tapşırıqlardan biri də düşmən sərhədini keçib İran sarayında əsir kimi saxlanılan Adil Girayın yanına getmək, onun- la birləşərək İran şahının bacısı Pərihanla birlikdə çevriliş edərək Məhəmməd Xudabəndəni taxtdan salmaqdır ki, bu işə də heç bir şeydən çəkinmədən qol qoyan Cəzmi ağlı və düşüncəsi sayəsində, siyasətlə və öncədən tədbir görərək paytaxta qədər asanlıqla gələ bilir. Namiq Kamal bu təsvirlərlə bir vətənpərvər insanda şücaət və qəhrəmanlıqla bərabər, siyasi zəkanın və tədbirli davranmağın əhəmiyyətini də göstərir. Əsəri tam şəkildə təhlil etdiyimiz zaman vətənsevərlik, milliyətçilik məsələrinə geniş yer verildiyini, istər müsbət qəhrəmanların, istərsə də mənfi qəhrəmanların xarakterləri, on- ların davranışları və bir-birilərinə münasibəti fonunda yazarın milli vətənpərvərlik düşüncəsi- nin yaranması üçün müxtəlif təsvirlərdən yararlandığını görürük.
İlahə MUSAYEVA Sumqayıt Dövlət Universiteti i.musayeva83@mail.ru AZƏRBAYCAN
Mərasim leksikası hər bir xalqın zəngin folklorunun,etnik özünəməxsusluğunun bir çox mühüm cəhətlərinin göstəricisidir. Bir kökdən təşəkkül tapan,ortaq tarixə malik olan türk dillərinin leksik qatına nəzər salsaq,etnosun yaradıcı təfəkkürünün məhsulu olan mərasim leksikasının yetərincə zənginliyinin şahidi olarıq. Zəngin milli mənəvi dəyərlərə,tarixə malik türk xalqlarının xalqın həyat tərzi və məişəti ilə əlaqədar olaraq olduqca maraqlı mərasimləri vardır. Ailə-məişət mərasimləri içərisində milli adət-ənənələrə, dini inanclara söykənən toy mərasimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qədim türk leksik vahidi olan “toy”sözü qədim türk yazılı abidələrində müxtəlif məna çalarlarında işlənmişdir. Məsələn:. Ə.Rəcəbov,Y.Məmmədovun ” Orxon- Yenisey abidələri” kitabında Bilgə xaqan abidəsinin şimal tərəfindəki yazıda bu söz “törün”formasında toy, dü- yün, qonaqlıq anlamında verilmişdir: Mən türgis kağanğa kızımın ertənü uluğ törün alı bitir- dim. Mahmud Kaşğari Divanında ”törü” sözünün nizam, adət-ənənə, törədilmək, yaradılmaq mənalarında izahını vermişdir. Toy sözünün isə bir neçə omonim variantı verilmişdir: ordugah, dərman düzəldilən bir ot, qab-qaçaq düzəldilən çamur, toy quşu (cigilcə),dovdaq və doymaq mənasında. Türkmən dilinin sözlüyündə toy-Birinin ya da bir zadın hatırasına edilyan bayram,toy- tamaşa kimi izah olunur. Türkmənlərin soy kitabı olan Əbülqazi Bahadır xanın ”Şəcərei- Tərakimə”-də” toy” leksemi yığıncaq, ziyafət mənalarında işlənmişdir: Uşağın bir yaşı olanda Qara xan eli çağırdı və ulu toy elədi. Kitabi Dədə Qorqud abidəsində də toy leksik vahid olaraq ziyafət, mərasim, qonaqlıq, siyasi yiğıncaq anlamlarını ifadə edir:” Xanlar xanı xan Bayındır yildə bir kərrə toy edib, Oguz bəglərini qonaqlardı. Ulı toy elə, hacət dilə! Beləliklə, Oğuznamələrə nəzər saldıqda şahid oluruq ki, ümumtürk yazılı abidələrdə ,”toy”sözü ümumilikdə hər hansı bir məqsədlə keçirilən yığıncaq, şənlik, mərasim mənalarında işlənmişdir. Evlənmə, ailə qurma anlamına gəldikdə isə tarixən toy sözü düyün sözü ilə birlikdə toy-düyün formasında mürəkkəb söz şək- lində işlənmişdir.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1024 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Düyün sözü isə məlum oldugu kimi qədim türk sözü olan tüg-düy,düymələmək, bağlamaq,tügün-düyün felindən əmələ gəlmişdir. Düyün mərasim olaraq iki qəlbin bir-birinə bağlanması, düyünlənməsi anlamındadır. Müasir Azərbaycan dilində düyün ifadəsi tədricən öz işləkliyini itirərək arxaikləşmiş,dilimizdə toy şəklində sabitləşmişdir. Ümumiyyətlə, türkün ailə quruculuğunda yerinə yetirilən adətlər dini inancların, milli mənəvi dəyərlərin təzahürüdür. Oğuz qrupu türk dillərinin etnoqrafiyasına nəzər salsaq qədim adət ənənələrə söykənən toy mərasimi ilə bağlı leksik qatın zənginliyinin şahidi olarıq. Təkcə toy leksemi vasitəsilə morfoloji və sintaktik yolla yaranan sözlərin sayı kifayət qədərdir. Müasir Azərbaycan dilində toybabası, toybaşı, toybəyi (toya nəzarət edən,toyu idarə edən şəxs ), toy- bayram, toy-mağar, toy-nağara (ümumilikdə çalğı alətləri), toy-düyün (toy məclisi), toy xərci, qız toyu, böyük toy, kiçik toy(sünnət toyu),toy gecəsi, toyxana,toy havası(toyda çalınan musiqi),toy payı(toy hədiyyəsi) kimi toy prossesində istifadə olunan ifadələr vardır. Türkmən dilində də bu sözlə bağlı bir çox düzəltmə və mürəkkəb sözlər,söz birləşmələri geniş işlənmə imkanına malikdir. Toyçu sözü bu dildə bizim dildən fərqli olaraq çalğıçılar dəsti yox,toya gedən və ya gələn adam anlamında işlənir. Toyhana-toy edilən yer;toylamak – toy etmək; toylanmak-toy edilmək,gelin toyı-qız toyu mənalarında türkmən dilinin leksikasında işlənir.Geneş toyı- toy etməzdən əvvəl edilən məsləhətdir ki,bu mərasim zamanı qız evinə əvvəlcədən xəbər olunur, toyun günü, toy xərcləri haqqında razılığa gəlinir. Bizim dildə bu mərasim. toyu danışmaq adlanır. Qaqauz türkcəsində tarixən türk dillərində işlənən “dügün” sözü öz semantikasını qoruyaraq,qaqauz dilinin ədəbi dil normalarına uyğun olaraq,”düün”formasında işlənir.Düün qejesi-toy gecəsi,düün rubası-toy libası,düünju-toya gələn qonaq,düünjülük etmə-toyda iştirak etmək, düün sofrası-toy süfrəsi kimi ifadələr toy prossesi zamanı istifadə olunan ,düün sözündən yaranan ifadələrdir. Qaqauz leksikasında istifadə olunan düüna çaarmak toya çağırmaq mənasında işlədilir.Qaqauz türklərində bu adət maraqlı məqamları ilə diqqət çəkir.Belə ki,toya qonaqları dəvət etmək üçün qohum və ya ailənin yaxınlarından xüsusi şəxslər-dunurju seçilir. Toya dəvətə gedənlər xüsusi libaslar geyinir. Həmçinin xüsusi olaraq atın üzərinə xalça salınaraq bəzədilir. Toy mərasimi ilə bağlı olan sözlərdən biri də “elçi” sözüdür. Elçilik toy mərasiminin ən birinci və başlıça mərhələsidir ki, toy mərasimi elçiliklə başlanır. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində elçi sözünün - bir dövləti başqa bir dövlətdə təmsil edən diplomatik nümayəndə, oglan və ya onun adamları tərəfindən qız istəmək üçün göndərilən şəxs, müəyyən məqsədlə və ya rəsmi danışıqlar üçün bir yerə göndərilən şəxs, müjdəçi, xəbər gətirən səxs kimi izah- ları verilmişdir. Qədim türk leksik vahidi olan elçi termini demək olar ki,bütün türk dillərində eyni anlamda izah olünür.Azərbaycan dilində bu terminlə bağlı elçi düşmək, elçilik, elçi daşı(nağıllarda padşah qızının elçiliyinə gələnlərin oturması üçün saray meydanını qoyulan xüsusi daş) kimi ifadələr Türkmən dilinin sözlüyündə “ilçi”sözü Yokarı dereceli diplomatik vekil kimi izah olunur. Qaqauz dilində bu mərasimin ikinci mərhələsi SOZ adlanır. Qız evinə dünürjü başı, aarajı(araçı) və konuşçudan(söhbəti edən) ibarət nümayəndə gedir. Yox cavabını almamaq üçün mərasim birinci mərhələdə razılaşdırılır. Elçilik üçün qaqauzlarda dini inanclara görə uyğun gün şənbə,bazar günləri sayılır.Soz mərasimi həmçinin annaşmak, laf almak,yavklu etmək də adlanır.Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində geniş yer alan toy mərasim leksikasının Oğuz qrupu türk dilləri ilə müqayisəli şəkildə öyrənilməsi maraqlı olduğu qədər bu leksemlərin etimologiyasına da müəyyən cığır aça bilir.
Yüklə 9,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|