Qafqaz Universiteti Materiallar

 

 

 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1031

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

“ABBAS VƏ GÜLGƏZ” DASTANININ ŞİRVAN VERSİYASI 

 

Vüsalə MƏMMƏDOVA 

Folklor İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN

 

 

Məhəbbət dastanlarından biri olan “Abbas və Gülgəz” dastanının çoxlu mətnləri yazıya 

alınıb. Bu mətnlərə əsasən demək olar ki, dastanın üç versiyası var. Birinci versiya Qərb ver-

siyasıdır ki, bu, həcmcə daha geniş, motiv tərkibinə görə zəngindir. Burada şeirlərin sayı da 

çoxdur.  

Dastanın ikinci versiyası, özünün bir çox xüsusiyyətlərilə fərqlənən, “Abbas” versiyasıdır.  

Üçüncü versiya, əsasən,  Şirvan bölgəsi üçün xarakterik olan Şirvan versiyasıdır.Bu 

versiyanın özünəməxsus xüsusiyyətləri, fərqli süjet xətti var. Həm süjet -kompozisiyası, həm 

də şeir tərkibinə görə maraqlı olduğundan, versiyanı təhlilə cəlb etmişik.  

Bu versiyanın iki variantı nəşr olunub ki, birincisi Şirvan aşığı Aşıq Şərbətdən toplanıb, 

ikincisi isə bir neçə aşığın “Nağıl dəftəri”ndən götürülüb ümumi şəkildə dərc edilib . Bu vari-

antları şərti olaraq, “Şərbət variantı” və “İkinci variant” adlandıracayıq. 

Qərb versiyasında olduğu kimi, Şirvan versiyasının da süjet xəttinin  əsasında buta 

motivi durur. Amma burada buta motivi fərqlənir. Belə ki, Qərb versiyasında Gülgəz Təbriz 

xanı Batmanqılınc Məhəmmədin bacısıdır , yuxuda onu  Abbasa buta verirlər.Aşıq Şərbət va-

riantında Abbas Məmməd vəzirin oğlu, Gülgəz Əhməd sövdəgərin qızı, “İkinci” variantda isə 

Abbas  Əhməd  şahın oğlu, Gülgəz  Nəhməd vəzirin qızıdır . Göbəkkəsmə olan əmiuşaqları 

sonradan yuxuda badə alırlar. “İkinci variant”da sevgililərin “alma ilə doğuluş” motivi də var 

ki, bu, digər versiya və variantlarda yoxdur.  

Süjetin əsas hadisələrinə başlanğıc verən ikinci Aşıq Abbas obrazı ilə bağlı epizod da 

sırf Şərbət versiyasına aiddir. Gülgəzlə Abbas həmin aşığı dinlədikdən sonra niyyət edib haqq 

yuxusuna gedərək badə alırlar. Lakin Abbas bu zaman haqq badəsini verənin qəzəbinə gələrək 

dili lal, qulağı kar olur. Bununla da, versiyanın daha bir xarakterik epizodu ortaya çıxır. Belə 

ki, Abbas öz dərdinə şəfa tapmaq üçün Bağdada yollanır. Amma Qərb versiyasında Abbasın 

ilk səfəri butasını axtarıb tapmaq üçünTəbriz istiqamətinə olur.  

Bağdad səfəri zamanı baş verən bir sıra hadisələr də bu versiya üçün səciyyəvidir. Qərb 

versiyasında  Şah Abbasın vəziri kimi təqdim olunan Sarı Xoca obrazı  “Şərbət variantı”nda  

Bağdad  şəhərinin vəziridir. Bu variantda Şah Abbasın vəzirindən söhbət getsə  də, adı 

verilmir, digər versiyalardan fərqli olaraq, şah onu cəzalandıraraq  şəhərdən uzaqlaşdırır. 

“İkinci variant”da isə, həm Sarı Xoca , həm də Allahverdi xan Şah Abbasın vəzirləridir. 

Onların el-el, oba-oba gəzib ölçüsünə qız axtardıqları “qızıl başmaq” motivi də ancaq Şirvan 

versiyası üçün xarakterikdir. Yolda rastlaşdıqları Keçəl obrazına Qərb versiyasında tam fərqli 

məqamla bağlı epizodda rast gəlinir. Burada digər fərqli obrazlar da var ki, Bağırbəyli Talım 

Qasım, Əli Bəzirgan, Veysəl Qara övladı kimi adlar bunlara nümunədir.  

Abbasın İsfahan səfəri da Şirvan versiyasında fərqlidir. Burada Abbasaın Xoca Yaqub 

quyusuna, və yaxud zəhərli quyuya salınması epizodu yoxdur. Abbas birbaşa İsfahana gəlib 

çıxır. 

Şah Abbasla qarşılaşma   “İkinci variant”da Qərb versiyası ilə bir qədər oxşar olsa da, 

“Şərbət variantı”nda qısa və fərqli şəkildə verilir.  

Şirvan versiyasının  şeirləri Qərb versiyasına nisbətən azdır. Bu versiyada Gülgəz də 

“badə” içdiyindən burada onun dilindən verilən  şeirlər daha çoxdur. Hətta dastanın digər 

versiyalarında rast gəlinməyən bayatı janrı da burada verilir.  

Şərbət variantında 16,  “İkinci variant” da isə 24 şeir var. Ancaq Şərbət variantında olan 

şeirlər “A biləndə xətt”, “Oyan”, “Oyanmaz” qoşmaları, “Yetirrəm ol yarə səni” gəraylısı,  son-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1032

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

da duvaqqapma yerində deyilən bayatılardır. Yalnız “İkinci variant”a aid şeirlər isə Bayatı jan-

rında olan bir şeir, ”Qaşları”, “Təzə şah gəlir”,  “İstərəm”, ”Bəs ağlamazmı-1” rədifli qoşma-

lardır.  

Şeirlərdən doqquzu sırf Şirvan versiyasına aid olan, hər iki variantda işlənən şeirlərdir. 

Bunlar  iki bayatı, “Gözlərəm səni”, “Yetir” ,“Gülgəz indi”, “Dayanma,gəl” gəraylıları, ”Bəs 

ağlamazmı-2”, “Durma, gəl”, “Ey şah”, “Üzəsən” qoşmalarıdırlar. Göründüyü kimi, burada 

eyni adda iki dənə ”Bəs ağlamazmı” şeiri verilir. Onlar fərqli məqamlarda söylənilən ayrı-ayrı 

şeirlər olduğundan nömrələnib. 

Digər  şeirlər Qərb versiyasının  şeirləridir ki, bunlardan dördünə  hər iki variantda rast 

gəlinir, qalanlarından Şərbət variantında olanları “İkinci variant” da yoxdur. 

 

 

ŞƏXSİYYƏT ZAMANIN VƏ MÜHİTİN MƏNGƏNƏSİNDƏ 

 

Xəyalə ƏFƏNDİYEVA 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Mühitlə barışa bilməyən insanın – şəxsiyyətin faciəsi mövzusuna dünya və Azərbaycan 

ədəbiyyatında dəfələrlə müraciət olunmuşdur.  Avropa ədəbiyyatında Hötenin “Gənc Verterin 

iztirabları”, Jorj Sandın “İndiana”, Somerset Moemin “Həyatımın yekununda”, Şarlotta Bron-

tenin “Ceyn Eyr”, Anna Brontenin “Qarlı  aşırım”, Stefan Sfeyqin “Dünənin dünyası”, Cek 

Londonun “Martin İden”, Herman Hessenin “Demian”, Puşkinin “Dubrovski” və s. əsərləri 

buna nümunə ola bilər.  

M.F.Axundzadənin “Aldanmış  kəvakib” povestindəki Yusif Sərrac, N.Vəzirovun 

“Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsindəki Fəxrəddin, Ə.Haqverdiyevin “Bəxtsiz cavan” faciəsindəki 

Fərhad, C.Məmmədquluzadənin “Ölülər” əsərindəki İsgəndər və s. məhz bu cür – zamanın və 

mühitin məngənəsində boğulan işıqlı insanların bədii obrazlarıdır. Dünya ədəbiyyatında və 

milli ədəbiyyatımızda xüsusi aktuallıq kəsb edən şəxsiyyət və mühit, fərd və cəmiyət, dünya – 

insan – tale – zaman mövzusu çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının istedadlı nümayəndəsi Sey-

ran Səxavət qələmində də özünəməxsus çalarları ilə diqqəti çəkməkdədir.  

Seçilmişlərdən olmaq – seçkin insan taleyi yaşamaq alın yazısı kimidir. Yazıya pozu 

yoxdur. Hətta yazılıb, sonra pozulmuş adi bir söz də ən azından yazıldığı vərəqin yaddaşında 

qalır. Deməli, pozu fiziki anlayışdır və o, yazını fiziki, hərfi mənada poza bilsə də, mənəvi, 

yəni məzmun etibarı ilə poza bilmir. Yazıya pozu yoxdur deyəndə insanlar ta qədimdən alın 

yazısını nəzərdə tutmuşdur. Alın yazısı mistik təsəvvürlə bağlı olsa da, insanın keçdiyi ömür 

yolu ilə səciyyələndiyi üçün mistik təsəvvürlərdən daha çox mənəvi məzmuna malikdir. Alın 

yazısı yalnız o zaman mənəvi məzmun daşıya bilər ki, ömür yolunda qazanılanları qismətdə 

yox, zəhmətdə axtarmağı bacara biləsən. Bu isə  hər hansı ideologiyadan uzaq, son dərəcə 

milli və bəşəri keyfiyyətləri özündə birləşdirən yüksək əxlaqi və mənəvi tərbiyə tələb edir.  

Yazıya pozu olmasa da, Seyran Səxavətin “Persona non Qrata” əsərində sənət həqiqəti-

nin, min illərin sınağından çıxmış bu qədim həyat həqiqətinə meydan oxuması, müəllifin bu 

gözlənilməz, həm də bu yüksək vətəndaş  və  sənətkarlıq qayəsi ilə  təsvir etdiyi hadisələrin 

fonunda gəldiyi qənaət  ədəbi hadisə kimi ictimai marağa səbəb olacaqdır. Alın yazısı elmi, 

sənəti az məşğul etməmişdir. Qədim yunan, Şərq fəlsəfəsindən başlayaraq müasir fəlsəfə 

elminə  qədər çoxsaylı alimlər bu mövzunu tədqiq etməyə çalışsa da, gəldikləri qənaət, son 

nəticə müxtəlif ideologiyaların fonunda birmənalı qarşılanmamışdır. M.F.Axundov “Aldan-

mış kəvakib”də hökmdarı xilas etməkçün onun alın  yazısına edilən düzəliş, E.Heminqueyin 

“Qoca və dəniz” əsərində qoca balıqçının alın yazısı qədər, arzusunda olduğu balığı ovlamaq 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1033

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

üçün çin olmuş yuxusu, U.Folknerin “Taleh” əsərində ağasının cəzasından qaçan qulun tale-

yin cəzasından qaça bilməməsi alın yazısı və ondan irəli gələn hadisələrin bədii təsvirinin ən 

parlaq nümunələridir.  

Lakin alın yazısının pozularaq yenidən yazılmasının yüksək sənətkarlıqla bədii ifadəsini 

verən Seyran Səxavət “Persona non Qrata” əsəriylə gerçək həyatla keçirilməsi mümkün 

olmayan sədlərin mistik gedişlərlə  dəf edilməsi və onun yaratdığı ünsiyyət, habelə  həmin 

ünsiyyətin yaratdığı psixoloji-dramatik situasiyalara nüfuz etmək baxımından mötəbər  əsər 

ortaya qoymuşdur.  Əsərin uşaq istisna olmaqla digər obrazları  təzadlı zamanın və  məkanın 

sakinləridir. Ömürlərinin çox hissəsini sovet ideologiyasının ab-havasında keçirərək, həmin 

ideologiyanın diqtəsiylə yazılmış alın yazısıyla yeni zaman və məkanın – müstəqil Azərbay-

canın sakinləridir. 

Əsərin qəhrəmanı sakini olduğu yeni zaman və məkanda köhnə zaman və məkanın diq-

təsiylə yazılmış alın yazısıyla yaşaya bilmir, gerçəkdən yaşadığı  həyatda ömrünü davam 

etdirməkçün alın yazısını pozmaq qərarına gəlir. Alın yazısı mistik mənada desək, bəxt-taleh 

yazısıdır, onun həmin mənada pozulması qeyri-mümkündür. Əsərin qəhrəmanının alın yazısı 

zorla yazıldığı kimi, zorla da pozulur. Fiziki mənada pozulmuş alın yazısının yerindən 

süzülən, tərkib etibariylə müxtəlif maddələrin məcmusundan ibarət olan, qanın yerinə onun  

qəlbinə damarlarına saflıq, duruluq rəmzi olan işıq seli axır və işıq seli ona yeni alın yazısı 

bəxş edir. Qəlbindən, damarlarından axan işıq seli işıqlı bir yola dönərək onu yeni, həqiqi alın 

yazısı olan uşaqla rastlaşdırır. Uşaq müəllifin uğurlu, həssas tapıntısı olaraq müstəqilliyimizin 

uşaqlığı kimi səciyyələnir. Uşaq vaxtilə elmi ateizmi təbliğ etməyə  məcbur edilən, köhnə 

zaman və  məkanda yaşamağa çətinlik çəkən babasının təfəkkürünün ağır havasında ürəyi 

istəyən kimi nəfəs ala bilmir. O, özünün, məqsədinin saflığından yoğrulmuş ovqat arzusunda-

dır. Uşağın arzusuna biganə qala bilməyən müəllif, sənət həqiqətinin xeyrinə min illərin həyat 

həqiqətinə qarşı inqilab etmişdir. Müəllifin qayəsi onun son dərəcə vətəndaşlıq qeyrətinə və 

Vətən sevgisinə əsaslanır. Uşaq təzəlikdir, uşaq saflıqdır! Müəllif bu təzəlik və saflıq fırçasıy-

la həyatın elə lövhələrini yaradıb ki, orada həyat ana bətnində olan uşaq kimi çabalayır. Təzə-

liyi və saflığı köhnəliyin, üfunətin ümidinə qoymaq olmaz. Reallıq ondan ibarətdir ki, həyat 

həqiqətləri  əsərdə qazandığı  məziyyətlərlə ideallaşdırılmır,  əksinə yazıçı  təxəyyülündə daha 

qabarıq görünür. 

Müəllif sünilikdən qaçaraq uşağın arzularına uşaqcasına yox, qüdrətli bir qələm ustası 

kimi müdaxilə edir, uşağın arzu elədiyi həddə çatmaq yeni təfəkkürlə köhnə təfəkkürün mü-

barizə meydanını yaradır, inkişafda dialektikaya və təkamülə üstünlük verir.  

Seyran Səxavətin yaradıcılığının kamil cəhətlərindən biri də odur ki, yazıçı öz əsərlərin-

də keçmişi müasirlik qədər yaşada bilir, tarixiliklə müasirliyin harmoniyasını yaradır, yaşan-

mış hadisələrə, keçmişə bədii ekskurs etmək, ona bugünün gözüylə baxmaq yazıçının mövzu 

dairəsinin genişliyindən, mürəkkəbliyindən və zənginliyindən xəbər verir.  

 

 

 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1034

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN DİLİ  

TƏLİMİNİN LİNQVİSTİK ƏSASLARINA DAİR 

 

Aygün ZAMANOVA 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Ümumtəhsil məktəblərində aparılan Kurikulum islahatı istisnasız olaraq bütün fənlə-rin, 

o cümlədən Azərbaycan dilinin məzmun və strukturca yeni pedaqoji yanaşmalar əsasında işlə-

nilməsinə gətirib çıxardı. Şagirdin bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına istiqamətlənmiş nəticə-

yönlü təlimə keçid məqsədilə ümumi təhsilin ibtidai, orta və tam orta təhsil səviyyələrində 

“Azərbaycan dili” fənni qarşısında qoyulmuş  vəzifələr konkretləşdirildi. Eyni zamanda, hər 

sinfin sonunda qazanılması  tələb olunan bilik və bacarıqlar müəyyənləşdiril-məklə  məzmun 

xətlərinə müvafiq qaydada standartlaşdırıldı. Uzun illər tətbiq edilən ənənəvi məzmundan fərqli 

olaraq, Azərbaycan dili təlimində linqvistik tərif, qayda və şərhlərin açıqlanması və dərindən 

mənimsədilməsi deyil, şagirdlərə dinləyib anlama, danışma, oxu və yazı qabiliyyətləri aşıla-

maq yolu ilə nitq mədəniyyətinin formalaşması strateji xətt kimi önə çəkildi. İnkişaf etmiş öl-

kələrin qabaqcıl təcrübəsindən faydalanılaraq hazırlanan və artıq bir neçə ildir ki, tətbiq edilən 

bu məzmun nitqin fəaliyyət növlərinin linqvistik mahiyyət daşıyan biliklərlə inteqrasiyası 

üzərində qurulmuşdur. Beləliklə, nitq bacarıq və vərdişlərinin linqvis-tik bacarıqlarla müqayi-

sədə qabardılması  təlim prosesinin də köklü şəkildə yeniləşdirilməsinə  zəmin yaratmışdır. 

Məlum məsələdir ki, təlimin keyfiyyətini təmin edən amillərdən biri nəzərdə tutulmuş məz-

munun dərsliklərdə hansı şəkildə verilməsindən çox asılıdır. İstifadədə olan yeni dərsliklərin 

təhlili göstərir ki, bu sahədə  də  ənənəvi yanaşmalardan fərqli xüsusiyyətlər öz əksini tapır. 

Belə ki, dilimizin linqvistik quruluşu ilə bağlı az qala ali məktəb kursu həcmində verilən bi-

liklər minumum həddə endirilmiş və ən zəruri məlumatlarınşagirdlərə aşılanması nəzərdə tu-

tulmuşdur. Mətn üzərində iş prosesi ilə müəyyən dərəcədə əlaqələndirilən bu nəzəri məlumat-

ların metodik prinsiplərə uyğun verilməsi ilə bağlı müəyyən problemlər mü-şahidə olunmaq-

dadır ki, bununla bağlı fikir və mülahizələrimizi yığcam şəkildə bildirmək istərdik: 

1.  “Dil qaydaları” məzmun xəttinə aid nəzəri biliklərin siniflər üzrə bölgüsü müəyyən 

metodik prinsiplərə istinad edilərək işlənilməlidir. 

İllərin təcrübəsi göstərir ki, ibtidai, orta və tam orta təhsil səviyyələrində verilən linqvis-

tik bilik və bacarıqlarin didaktik əsaslarının şagirdlərin anlam səviyyəsinə uyğun müəyyənləş-

dirilməsi təlimin keyfiyyətini təmin edən təməl prinsiplərdəndir. Hazırki dərsliklərdə linqvis-

tik məlumatların istər ibtidai, istərsə  də orta təhsil səviyyəsində sadədən mürəkkəbə doğru 

prinsipi əsasında işlənildiyi qeyd edilsə də, bütün siniflərdə bu prinsipə tam riayət edilmədiyi 

müşahidə olunmaqdadır.  Bu ondan irəli gəlir ki, dərslik müəllifləri ibtidai siniflərdə təlimin 

məzmununu optimal variantda müəyyənləşdirməyə imkan yaradan spiralvarilik prinsipini 

nəzərə almamışlar. Təhlil göstərir ki, məhz bunun nəticəsində linqvistik anlayışların, kateqori-

yaların siniflər üzrə proporsional paylaşdırılmasında ciddi səvhlərə yol verilmişdir. Maraqlıdır 

ki, orta təhsil səviyyəsində 5-7-ci siniflər üçün tərtib olunmuş  dərsliklərdə  də  bu yanaşma 

davam etdirilmişdir Məsələn, dilimizin morfoloji quruluşu ilə bağlı məlumatlar ismin konkret 

və mücərrəd, ümumi və xüsusi, tək, cəm və toplu olması, hallanması, sifətin əlamət və keyfiy-

yət bildirməsi, dərəcələr üzrə dəyişməsi, feilin isə məsdər forması, təsdiq və inkar, zamana, 

şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişməsi ilə bağlı  bilgilərin ardıcıllığı şəklində qurulduqdan sonra 

mürəkkəbə isim, sifət və feillər və onların yazılışı haqqında bilgilər verilir. Təcrübə göstərir 

ki, yuxarı siniflərdə də davam etdirlən bu yanaşma şagirdlərin dilin strukturu haqqında elmi 

təsəvvürlərinin sistemli formalaşmasında başlıca maneə yaradır. 

2.  Nəzəri mahiyyət daşıyan anlayışların, kateqoriyaların təsnifində və şərhində vahidlik 

gözlənilməlidir. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1035

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

  Məlumdur ki, “Dil qaydaları” məzmun xəttinə uyğun verilən məlumatlar  şagirdlərin 

nitq qabiliyyətlərinin formalaşmasında başlıca vasitə rolunu oynayır. Bu biliklər dil və nitq 

bacarıqlarının  şüurlu mənimsənilməsində  və praktikada avtomatlaşdırılmış  vərdişlər halını 

almasında ən vacib element kimi çıxış edir. Ona görə də bütün məzmun xətləri dil qaydaları 

ilə inteqrativ bağlılıqda işlənilməlidir. Linqvistik anlayış və kateqoriyaların vahid yanaşmada 

şərhi bu əlaqəni gücləndirməklə  bərabər,  şagirdlərin həmin qaydanı  dərindən və anlaşıqlı 

mənimsəməsinə imkan yaradır. Təbii ki, şagird sözlərin nitq hissələri üzrə təsnif edilməsinin, 

feilin şəkillər və növlər üzrə dəyişməsinin və s. səbəblərini bilmədən keçilən mövzunu yenə 

də yaddaşında mexaniki saxlamaqla kifayətlənəcəkdir. Bəzən bir sinifdə bu bölgünün  

mahiyyəti açıqlanıb digər sinif dərsliklərində nəzərdən qaçırılırsa, yekunda gözlənilən nəticə-

lərin tam əldə olunmasını qeyri-mümkün edir. 

3.  Dilin nəzəri və  təcrübi mahiyyət daşıyan sahələri arasında məntiqi bağlılıq bütün 

mövzularda gözlənilməlidir. 

Şagird dilin fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyyətlərini bilməkdən əlavə, lüğətlərlə işlə-

mək, orfoepik, orfoqrafik, punktuasiya bacarıqlarına düzgün riayət etmək vərdişləri qazanma-

lıdır. Bu vərdişlər isə yazılı nitq prosesində reallaşdırılır. Dərsliklərdə yazı bacarıqları ilə tap-

şırıqların oxu vərdişlərindən sonra, linqvistik vərdişlərin yaradılması məqsədilə verilən çalış-

malardan əvvəl verilməsi bir məntiqsizlik yaradır. Movcud yanaşma tələb edir ki, dil dərsləri 

dinləyib anlama prosesi ilə başlayıb yaradıcı yazı işləri ilə tamamlanmalıdır, əks-təqdirdə yeni 

sistem də ənəvi təlim modeli kimi aktuallığını itirəcəkdir. 

Beləliklə, deyilənlər bunu söyləməyə əsas verir ki, orta təhsil səviyyəsində, yəni V-IX 

siniflərdə Azərbaycan dilinin linqvistik əsaslarının müəyyən sistem və ardıcıllıqda işlənilərək 

verilməsi onun mənimsənilmə keyfiyyətinə təsir göstərən mühüm amildir. Ona görə də fənn 

proqram və dərsliklərinin təkmilləşdirilməsi zamanı bu amil diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. 

 

 

MÜASİR EKOLOJI TƏHSİLDƏ MÜTƏXƏSSİSHAZIRLIĞI 

VƏİNTELLEKTUAL MÜHİT AMİLİ 

 

Bilqeyis QULİYEVA 

Dağıstan  Dövlət Pedaqoji Universitetinin 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Ekoloyi təhsil resurslarının inkişafı müasir dövrun aktual problemidir. 2012-ci ildə BMT- 

nin  Rio+20 konfransında ekoloji təhsil davamlı inkışafın ən başlıca vasitəsi kimi bir-mənalı 

qəbul edilmişdir.  

Azərbaycanda ekoloji sahə üzre xeyli zəruri addımlar atılmışdır. Azərbaycan aparıcı 

beynəlxalq müqavilələrə üzvdür, əhəmiyyətli milli ekoloji qanunlar qəbul edib və qlobal eko-

loji narahatlıqları milli siyasət və proqramlarında əks etdirmişdir. Son illərdə  Azerbaycanda 

İDEA (İnternational Dialogue for Enviromental Action) ictimai birliyi bir sıra ekoloji ma-

ariflendirmə təşəbbüsləri həyata keçirir. «Usaqlar üçün ekoloji laboratoriya» adlı ilk lahiyesi 

5- 12 yaşlı usaqların ekoloji maarifləndirilməsi məqsədi daşıyır.  

Nəzərə almaq lazımdır ki, iqtisadiyyatın və mədəniyyətin «ekologiyalaşması» baxımın-

dan ekoloji biliklər təkcə təbiətdən istifadə sahəsində bilik və informasiyalarla  məhdudlaşmır.  

Bas verə biləcək ekoloji böhranların qarsının alınmasında daha məhsuldar və perspektivli təsir 

imkanları eko-təhsil metodların rolunun artırılmasını tələb edir.   

Bu baxımdan eko-tehsil sahəsində müasir metodiki bazanın formalaşdırıılması  ən aktual 

məsələlələrdən biri kimi qəbul olunmalıdır. Məsələn ümumi maarifləndirmədən fərqli olaraq, 

təhsil prosesində meşə –təkcə oduncaq və oksigen mənbəyi kimi başa düşülə bilməz. Göbə-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1036

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ləklər, giləmeyvəler və diğər mesə nemətləri bioiqtisadiyyatda əsas rol oynayır və onlar mesə 

regionlarının əhalisi üçün mühümdür. Bu region əhalisi üçün elm hansı töhvəni verməlidir? 

Sualı yaranır. Təcrubələr isə çox müxtəlifdir. Misal üçün, Avropa tədqiqat lahiyələri çərçivə-

sində çalışan alimlər əldə etdikləri məlumatlar əsasında məhsulların proqnozlaşdırılması siste-

mini işləyib hazırlamışlar. Finlandiya əhalisinin yarısı bu sistemdən istifadə edir. Başqa sozlə 

insanlar mesə nemətlərindən səxsi istehlak və ya emal müəssisələrinə satışı ücün bu infor-

masiya sistemindən faydalanır. Finlandiyanın Mesə  təsərrüfatı institutunun məlumatları-na 

görə yabanı nemətlərin avropa bazarının həcmi 2,5 mlrd.dollardan artıqdır. Bu gəlirlərin artı-

rılması və təbiətin qorunması isə elmin öhdəsində qalır. Mesələrin öyrənilməsi sahəsində bi-

liklərin inkişafı belə regionlarda əhalinin eko-iqtisadiyyata və daha sağlam ətraf mühit yara-

dılmasına daha bir addım yaxınlaşdırmış olur.  

Zənnimizcə, bu kimi qabaqcıl dünya praktikası Azərbaycanda eko-təhsilin inkişafı 

baxımından aşagıdakı əsas vəzifələri aktuallaşdırır:  

  Eko-təhsilin və maarifləndirmənin cəmiyyətin davamlı inkişafı ilə vahid prosesdə 

baxılması; 

  Eko-mədəniyyət və  gənc nəslin eko-təfəkkürünün formalaşması  və bu məqsədlərə 

yönələn müvafiq əlavə təhsil imkanlarından istifadə; 

  Eko-tərbiyə  və  təhsiin innovasiya və informasiya texnologiyalarının tətbiqinin 

genisləndirilməsi; 

  Eko-təhsilin inkişafında interaktiv metodlarının tətbiqi və ali məktəblərdə ekoloji 

fənnlərin tədrisi metodikasının inkişafı. 

Hazırda Azərbaycanda tədris muəssisələri və müxtəlif təşkilatlar tərəfindən ekoloji aksi-

yalar həyata kecirilir. Ekoloji tədbirlərdə iştirakın stimullaşdırılması, tədris və istehsalat prak-

tikasının nəticə yonümlüyünə nail olunması və tədqiqat işlərinin inkişaf etdirilməsi kimi məq-

sədləri birləsdirən kompleks tədbirlərin həyata kecirilməsi zəruridir. Bütün bunları nəzərə alan 

eko-təhsil kosepsiyası hazırlanmalı və tədris modulları müəyyənləşdirilməlidir.  

Bu baxımdan eko-təhsil cəmiyyətimizin davamlı inkişaf modelinə keçidinin və  ətraf 

mühitin qorunması sahəsində fəaliyyətin prioriteti və təminedici tərkib hissesi olmalıdır. Xü-

susilə  nəzərə alınmalıdır ki, Azərbaycan zəngin mədəni və tarixi ənənələrini bugün davam 

etdirir ve iqtisadi cəhətdən inkişaf edir. Bu ənənələrin eko-təhsilin inkişafı ilə zənginləşdiril-

məsi və müasirləşdirilməsi zəruridir. Belə bir inkişaf səraitində beynəlxalq ekoloji konvensi-

yaların istirakcı dovlətləri ilə əməkdaşlığı genişləndirmək, eko-təhsil və eko-maarifləndirmə 

sahəsində qabaqcıl dünya səviyyəsinə yaxınlaşma daha da aktuallasır. Eko-təhsile müasir dün-

yada artan tələbləri nəzərə alaraq, Azərbaycan məktəblərinin tədris planlarına müstəqil bir tədris 

predmeti kimi ekologiyanın daxil edilməsi müasir mərhələdə məqsədəuygundur.  

Ekoloji təhsil təkcə bilik və təcrubənin öturulməsi forması kimi deyil, eləcə də alternativ 

ekoloji həyat tərzi kimi tətbiq olunmasına xidmət gostərməlidir. «Ekoloji təmiz» nəzər-nöqtə-

sinin formalaşması prosesində eko-təhsil təcrübəsının rolunun genişləndirilməsi müstəsna də-

rəcədə aktualdır.  

Bu gün ekoloji biliklər təkcə bir informasiya bloku kimi movcud ola bilməz. Ekoloji 

təhsilin inkişafı cəmiyyətin hərtərəfli inkişafının vacib sərti hesab olunmalıdır. Bu istiqamətdə 

aşagıdakıları məqsədəuygun hesab edirik:  

1.  Eko-təhsil üzrə kadr hazırlıgında üç səviyyəli qarsılıqlı əlaqəni təmin edən konsepsi-

yanın formalaşdırılması - Azərbaycanda biomüxtəlifliyin qoruması strategiyası və ekoloji si-

yasət;Ortaümümtəhsil məktəblərində ekoloji təhsil ; Ali məktəb sistemində ekoloji təhsil. 

2.  Praktiki yonlülük eko-təhsilin əsas məsələsi olmalıdır.  

 «Ekologiya»  təbiət və  cəmiyyət elmlərinin inteqrasiyasında öyrərnilməlidir. Qabaqcıl 

dövlətlərdə BMT İnkişaf Proqramının (UNDP) «Yasıl Məktəb» lahiyəsinin fakultətiv məktəb 

məşgələləri siyahısına salınması Azərbaycanda ekoloji təhsilin rolunu və bu sahədə mütəxəs-

sis hazırlığını zəruri edir.