Qafqaz Universiteti Materiallar
РАЗВИТИЕ СЛОВ КАТЕГОРИИ СОСТОЯНИЯ
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "а-".
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- On slepe
- QRAMMATİKANIN TƏDRİSİ PROSESİNDƏ OYUN METODLARI Sara ŞÜKÜROVA
- JOHN GARDNER’S GRENDEL: A STORY OF A “ MONSTER”
- NATİQLİK SƏNƏTİNDƏ SUPERSEQMENT VAHİDLƏRİN ROLU Cəvahir YAQUBOVA
|
РАЗВИТИЕ СЛОВ КАТЕГОРИИ СОСТОЯНИЯ В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ
Бакинский Славянский Университет
АЗЕРБАЙДЖАН
Слова-предикативы (слова категории состояния) как особая категория слов заро- дилась в среднеанглийский период. Слова данной категории возникали в основном из сочетания предлога "on" с основой существительного, прилагательного, числительно- го, а также с глагольно-именной основой ; причем предлог "on" фонетически редуци- руется и является уже в среднеанглийский период в виде префикса "а-". У Дж. Чосера отмечено несколько десятков случаев употребления таких слов как с предлогом "on" (on slaepe). так и с префиксом "a-" (aslepé) . Например : 1. A-lyve: "Nay, whyl I am a-lyve here I nil forgete hir nevermo" - "Пока я жив, я ее никогда не забуду". 2. A-slepe: " The night is wasted? and he fel a-slepe." III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 1049
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan - "Ночь прошла, и он заснул. " On slepe: "I fel on slepe in - with an houre or two" - "Я заснул через час или два." 3. Aflotte: "Swa thaet thonne hit bith fullflod thalt scip bith aflotte". - "Там полный прилив и корабль на воде". 4. A-fere: "Myn hertefor ire goth a-fere... " - "От гнева мое сердце загорелось... " 5. Afraid, afered: "This wife was not afered no afraid, but boldely she said and that anon, Marie! 1 defy the false monk Daun John!" - "Эта жена не боялась и не пугалась, но храбро сказала: Мэри! Я отвергаю Дона Джона, неверного монаха!" Уже в среднеанглийском языке префикс а- становится продуктивным: в этот период образуются новые лексемы, минуя предложное сочетание. Например: aright, a- heigh, aloud, awerk, a-roume, a-death, a-wepe. Но в некоторых словосочетаниях предлог "on" еще не редуцируется в префикс
кий период и наречия. Например, anew, abroad, aright, aloud и др.; так появились сло- ва-омонимы. Например : amiss (наречие), amiss (слово категории состояния). Новые слова были образованы не только от основы существительного; продук- тивными основами были и прилагательные (a-heigh, alike), числительные (atwo, alone). В некоторых случаях префиксальные формы оказались неустойчивыми и вышли из употребления, как это случилось со словами a-colde, agreen, aheigh, atwo, a-compas, a-
В ранненовоанглийский период кроме слов, которые встречались у Дж. Чосера, здесь появились и новые, формируя, таким образом, четкие семантические классы, имеющие свои синтаксические характеристики. Так возникает новая группа слов, обозначающая умственное состояние человека (aware, awake to), возникают новые лексемы: agazed, aflame, a-good, a-weary, a-hungry, adry. А некоторые лексемы выходят из употребления: a-drad, a-tweyn, atwinne, a-twixe, adown. Новая синтаксическая функция, которую развивают слова данной группы в этот период - функция постпозитивного определения. Редукция предлога "on" наряду со словосочетанием on foot, on ground, on fere влечет за собой появление соответствую- щих синтетических форм afoot, aground, afire.Продолжается процесс расщепления не- которых лексем. Так, например, из глагола awake выделяется новая часть речи - "категория состояния". Подобный процесс происходит и с другими словами. К концу XVI века сложение английского, как национального языка, можно считать законченным. Оно шло одновременно со сложением английской нации. В об- ласти синтаксического строя в новоанглийский период произошли значительные изме- нения по сравнению со среднеанглийским и ранне- новоанглийским периодами. Часть этих изменений состоит в тесной связи с развитием морфологического строя языка. Так, почти полное исчезновение согласования, конечно, связано с превращением при- лагательных в неизменяемую часть речи, а также значительное сокращение числа лич- ных окончаний в глаголах.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 1050
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan QRAMMATİKANIN TƏDRİSİ PROSESİNDƏ OYUN METODLARI Sara ŞÜKÜROVA Bakı Slavyan Universiteti shukursarah@gmail.com AZƏRBAYCAN
Müasir dövrdə Azərbaycan auditoriyasında xarici dildə canlı ünsiyyətin təmin olunması, təlim texnologiyalarından səmərəli istifadə edilməsi, gənclərin dünyagörüşünün artırılması, bir sözlə, onların yüksək ixtisas hazırlığına malik olmaları üçün konkret işlər həyəta keçirilir. Xarici dillərin öyrədilməsi prosesində dilin bütün aspektlərinin qarşılıqlı şəkildə tədrisi kom- munikativ təlim metodikası və praktikasının hərtərəfli tətbiq edilməsini zərurətə çevirmişdir. Xarici dillərin tədrisində kommunikativ-funksional yanaşmadan bəhs edərkən tədqiqat- çılar müəyyənləşdirmişdilər ki, qrammatik kompetensiya tədrisdə ona xüsusi yer ayrılmadan, öz-özünə formalaşa bilməz, əksinə xarici dilləri öyrənərkən qrammatik bacarıq və vərdişlərin formalaşacağı möhkəm struktur baza yaradılmalıdır. Qrammatikanın tədrisində oyun metod- ları yeni və səmərəli bir üsuldur. Beləki, qrammatik materialın tədrisinə, başqa sözlə qramma- tik vərdişlərin formalaşmasına fərqli şəkildə yanaşılır. Qrammatik vərdişlərin əhəmiyyəti on- ların ünsiyyətə nə dərəcədə xidmət etməsi ilə ölçülür. Bu metod qrammatik vərdişlərin forma- laşmasını ünsiyyət kontekstində nəzərdən keçirir, qrammatik vərdişlərin ünsiyyət vərdişlərinin yaranmasındakı roluna böyük əhəmiyyət verir. Dilin kommunikativ təlimi baxımından oyunlar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Oyunun ən müsbət cəhəti fəaliyyətin əyləncə formasında, psixoloji gərginlik olmadan, maraq zəminində təşkili ilə bağlıdır. Oyunlar ünsiyyət səriştəsinə, tələbə fəaliyyətinin stimullaşmasına, onlarda özlərinə inam yaratmağa, intonasiya qabiliyyətinin artmasına müsbət şəkildə təsir göstərir. Oyunların digər bir xarakterik cəhəti də başqa fəaliyyət növlərinə xas olan əlamətlərin də bu prosesdə özünə yer tapmasıdır. Məsələn, oyun zamanı müsahibə, təxmin etmə və s. kimi ünsiyyət növlərindən istifadə etmək mümkündür. Hazırda ingilis dilinin tədrisi prosesində Azərbaycan məktəblərində tətbiq edilən metod- lar ənənəvi üsul və vasitələrdən, dərslik üzrə iş metodundan ibarət olduğu və bəzən də təkrar xarakteri daşıdığı üçün didaktik oyunlar onlardan fərqli olaraq maraqlı üsuldur və şagirdi cəlb edib yeni biliklər verə bilir. Belə oyunlara şagirdlər böyük səy göstərmədən qoşulur və dərsin gedişini unudurlar. Müəllim isə bu zaman ya aparıcı, ya hakim, ya da iştirakçıdır. Əgər oyun yarış xarakteri daşıyırsa, bu zaman bütün şagirdlər bu oyuna həvəslə müdaxilə edir. Lakin bu oyunlar həm əyləncəli xarakter daşımalı, həm də bilik məqsədi güdməlidir. Qrammatik oyunlar hadisələrin dərk olunması, tanınması, fərqləndirilməsi və yaddaşda saxlanılmasına xidmət edir. Həmin oyunların əsas vəzifəsi qrammatik bacarıq və vərdişləri in- kişaf etdirməkdən ibarətdir. Qrammatikaya dair biliklərin möhkəmləndirilməsi üçün istifadə olunan bu cür oyunlara nümunə olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: 1.“Guess it” oyunu şagirdlərin böyük marağına səbəb olur. Aparıcı sinifdə olan hər hansı bir əşya haqqında məlumat verir. Oyunda sinfin bütün şagirdləri iştirak edirlər. Əşyanın adını tapmaq üçün onlar yalnız ümumi suallar verməyə çalışırlar. Aparıcı bu suallara “hə” və ya “yox” cavabı verir. 2. Sinfi iki komandaya bölmək olar. Növbə ilə komandanın biri əşyanın hər hansı xüs- usiyyətini bildirir, o biri isə onu tapır. Az sual verərək əşyanın adını müəyyən edən komanda qalib gəlir. Sualların mümkün variantı belə ola bilər: Is it a thing? Is it on the wall? Can I see it? Is it on the blackboard? III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 1051
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Is it white? Is it the chalk? 3. 20 Question. Bu oyun yuxarı siniflərin daha hazırlıqlı uşaqları arasında aparılır. Onun məqsədi – insanların, heyvanların, təbiət hadisələrinin, çay, dağ, şəhər və s. adlarını tapmaq- dır. Burada 20 sual verilə bilər. “Guess it”oyununda olduğu kimi xüsusi adlar istisnalıq təşkil edir. Sual növləri genişləndirilir. Lakin heyvanların adını tapmağa səy göstərərkən “where does this animal live?”sualını vermək olar. Does this animal live in the forest or at home? Xarici dilin tədrisində oyun metodları təkcə qrammatikanın deyil, dilin digər iki aspek- tinə də (fonetika, leksika) əhəmiyyət verir və digər təlim üsullarından fərqli olaraq onları ünsiy- yət baxımından qiymətləndirir, kommunikativ konteksti həlledici hesab edir. Bu, metodika ta- rixində dil aspektlərinə olan ən yeni və perspektivli yanaşmadır.
Khazar University ahmadova_khanim@hotmail.com AZƏRBAYCAN
Dil çox mürəkkəb və sirli hadisədir. Dilin mahiyyətinin açılması qədim dövrdən bugünə qədər alimləri düşündürmüş və onların müxtəlif tədqiqatlar, eksperimentlər aparmasına səbəb olmuşdur. Amma qədim dövrdən tədqiq olunmağına baxmayaraq, bugün də bu mövzunun araşdırılması labüddür. Belə ki, sadə bir sual qoyaq: Artıq dilin necə yarandığı, yaxud “Dil nə- dir?” sualını verən zaman beynimizdə tam və dolğun cavab yaranırmı. Düşünürük ki, xeyir. Bəziləri dilin yaranmasını təbiətlə bağlayır, bəziləri isə onun ilahi qüvvə tərəfindən insanlara bəxş edildiyini iddia edirlər. Qeyd edək ki, hər iki iddianın tərəfdarlarının haqlı dəlilləri vardı və bu barədə xeyli faktlar mövcuddur. Məsələn, Ferdinad de Sössür və onun tərəfdarları “Dil ona görə lazımdır ki, danışıq anlaşıqlı olsun, bununla da səmərə versin” kimi fikirləri dəstək- ləyirlər. Müasir dövr dilçiliyində isə dilin mahiyyəti ilə bağlı yeni mülahizələr vardır. Qeyd etdiyimiz kimi, bütün bu iddialar hələ də tam şəkildə “Dil nədir?” və onun mahiyyəti necə müəyyən olunur sualını tamlaşdırmayıbdır. Bu məsələnin psixoloji, elmi və məntiqi çalarları onu aktual edir. Qeyd etdiyimiz kimi, dilin öyrənilməsi, mahiyyəti dilçiləri və filosofları həmişə düşün- dürən bir mövzu olub. Qədim yunanlar insanı öz həmcinsləri ilə ünsiyyətə girən sosial varlıq kimi başa düşürdülər. Fəlsəfə və təbiət elmlərinin inkişaf etməsilə dilin mahiyyəti ilə bağlı çoxlu dəyərli fikirlər meydana gəlmişdir. Bəziləri dili təbiətlə bağlayır, bəziləri isə onun ilahi qüvvə tərəfindən insanlara bəxş edildiyini iddia edirlər . Təbii ki, bunlar uzun tədqiqat və eks- periment tələb edən iddialardır və biz hazırda bu məsələni müzakirə etmirik. Əsas məqsədi- miz tarixi araşdırma apramaq və dil haqqında deyilənləri ümumiləşdirib “dil nədir?” sualının cavabını tapmağa çalışmaqdır. Dilçiliyin tarixinə nəzər salsaq müşahidə edərik ki, V.fon Humboldt və F.de Sössürün önəm verdiyi əsas məsələlərdən biri dilin mahiyyəti ilə bağlı olmuşdur. F.de Sössürün “Ümu- mi dilçilik kursunu” nəzərdən keçirdikdə onun dil haqqında fikirləri yığcam və inandırıcı şə- kildə izah etdiyi aydın görünür. F.de Sössür dil haqqındakı elmin elmlər arasında yerini göstər- məklə yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur. O, dilin ayrılıqda tərifini verməyə çalışmışdır. O yazır: “Dil danışıq fəaliyyətinin yalnız müəyyən hissəsini, lakin əsas hissəsini təşkil edir. Kol- lektiv tərəfindən qəbul edilmiş zəruri şərtiliklərin məcmusu olan dil elə bir sosial məhsuldur ki, hər bir dil daşıyıcısında mövcud olmaqla, danışıq fəaliyyətinin reallaşmasını, funksiyadaş- ıma qabiliyyətini təmin edir”. Bütövlükdə, danışıq fəaliyyət olmaqla müxtəlif və rəngarəng-
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 1052
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan dir; ayrı-ayrı sahələrə yayılaraq eyni zamanda fiziki, fizioloji və psixoloji olmaqla, həm fərdi, həm də sosial sferaya aiddir; onu insanın həyat hadisələrinin heç bir kateqoriyasına aid etmək olmaz, çünki burada bütövlük yaratmaq üsulu məlum deyil. Bunun əksinə olaraq, dil özlüyün- də bütövdür. Bir qədər sonra o qeyd edir ki, danışıq fəaliyyətinin öyrənilməsi iki hissədən iba- rətdir ki, birincisi əsas olan dildir; ikincisi isə ikinci dərəcəli hesab edilə bilər ki, o da danışıq- dır. Onun yazdığına əsasən aydin olur ki, dil mahiyyətcə sosial, fərddən asılı olmayan bir ins- trumentdir və o tamamilə psixidir. F.de Sössür dil barədə yazır: “Dil ona görə lazımdır ki, da- nışıq anlaşıqlı olsun, bununla da səmərə versin”. F. de Sössürün dil haqqında fikirlərinə münasibət bildirən L.Yelemsev yazır: “F.de Sössürün əsas xidməti ondadır ki, o, dili kəşf etmişdir. Dil insana öz davranışını və başqaları- nın davranışını öyrənməyə kömək edir” . N.Xomskinin də dil haqqında maraqlı fikirləri vardır. O yazır ki, dil səriştədir (kompe- tensiya) və bu səriştəni həyata keçirmək vasitəsidir. N.Xomskiyə əsaslanaraq alimlər müasir dilçiliyi səriştə (kompetensiya) haqqında elm, əsrin birinci yarısındakı dilçiliyi dil strukturu, XIX əsr dilçiliyini isə dil tarixinin linqvistikası adlandırırlar. F.de Sössür dil fəaliyyəti (language), konkret dil sistemi (langue) və danışıq (parole) konsepsiyasından çıxış edirdisə, N.Xomski səriştəni (kompetensiyanı) və onun bilavasitə tətbiqini (performance) əsas götürür. Birincisi dildə danışa bilmək üçün tarixən əldə edilmiş müəyyən bilgidirsə, ikincisi həmin bi- liklərin bilavasitə danışıqda öz əksini tapmasıdır. N.Xomski biliklə, yəni adamın biliyi və bu biliklər səriştəsi ilə həmin biliyin danışıqda həyata keçirilməsini aydın fərqləndirir. Daha sonra N.Xomski yazır ki, F.de Sössür və V.fon Humboldtun dil haqqında görüşlə- rinin formalaşmasına amerikan dilçisi U.D.Uitninin böyük təsiri olmuşdur. O göstərir ki, U.D. Uitniyə görə V.fon Humboldtun dilçilik nəzəriyyəsi müəyyən məqamlarda Kartezian mək- təbinin fikirlərinin davamıdır deyənlər səhv edirlər, əksinə, dil sadəcə “böyük sayda olan və hər biri öz vaxtına, məqamına və təsirinə malik hissələrdən ibarətdir”. U.D.Uitni yazır ki, dil konkret olaraq, insanın öz fikirlərini ifadə etmək üçün istifadə etdiyi söz və sintaqmların (frazemlərin) cəmidir . Dilçi alim E.Koseriunun da dil barədə maraqlı fikirləri var. O yazır: “Dil hüquq və din- də olduğu kimi insanların ümumi sərvətidir. O nəzərdə tutur ki, bütün xalqların fikirlərini ifa- də edə biləcəkləri dil vardır” . Daha sonra E.Koseriu sözünə davam edərək yazır: “Dil tarixən tək bir dil sistemi olmayıb, qismən müxtəlif dil sistemlərinin şəbəkəsidir, toplusudur. Onda fonetik, qrammatik və leksik fərqlər nəzərə çarpır. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda dilin hamı tərəfindən qəbul olunmuş tərifini tapmaq çə- tindir. Dil haqqında yuxarıda qeyd etdiyimiz fikirlərdən də gördüyümüz kimi onlar hərəsi dilin bir aspektini açıb izah edir. Apardığımız araşdırmalar onu göstərir ki, dilçiliyin yaranması ta- rixindən bəri dil həmişə dilçilərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Ancaq bugün də dilin mahiy- yəti barədə fikir müxtəlifliyi baş alıb gedir. Sosial hadisə kimi dilin dilçilik üçün əhəmiyyəti öz həllini tapmaqdadır.
JOHN GARDNER’S GRENDEL: A STORY OF A “ MONSTER”
AZƏRBAYCAN Dillər Universiteti
AZERBAIJAN
Looking for meaning in life. For a long time, humanity has wondered how to transcend suffering and find meaning in life. May be there is no way of knowing life’s ultimate meaning,but so many writers have tried to produce excellent theories on the importance of III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 1053
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan existence.And John Gardner is one of them.He, through his novel “Grendel” explores the meaning of the life of amonster,an outcast from society and his inability to find the reason for life.The meaning in life stems from a symbiotic relationship between the individual and society,a reciprocal band that creates a true sense of belonging.By building relationship with others and working to achieve goal,one forms a symbiotic relationship with society that ultimately fulfills each person’s needs.An individual with an optimistic attitude can decide to make an impact on the world,which ultimately brings existential meaning to his or her life. In the novel Grendel feels as if he has no place in the world because he is alone without any companionship.The dragon disputes Grendel’s belief that he does not contribute anything to the world.He points out that the monster causes society to think and develop means of protection.However,Grendel receives nothing in return;the relationship is not symbiotic because it only goes in one direction.Despite the dragon’s assurances,Grendel lacks community: thus Grendel does not find any meaning in life throughout the novel.At the end of the novel Grendel is killed by the Beowulf,the hero of the Geats.Before his death Grendel insinuates that not only has his life lacked any type of meaning,but that his enemies will face a similar demise.He says that eventually all existence will lead to death and therefore to nothingness.Here Gardner reveals that Grendel’s tragedy results from the absence of relationships with others.Without feeling love from others beings,Grendel cannot perceive his effect on society.He has no opportunity and therefore he lives a life full of pain. This is the point of view the writersof the XX century try to convey; building relationship with other people and making a contribution to society provides meaning in life. On the way to humanity. One of the main points in the novel is that Grendel wants to be like other human beings.And he goes through hard ways,in order to reach his goal. In the novel we see Grendel has known nothing,but killing,maiming,tormenting and feeding his entire life.It lasts till the rush of emotions begins and it toys with his mind in a rather unwelcomed way. When the Geats arrive,everything turns upside down for the creature causing even more unwelcomed emotions to boil up inside him.The complexity of Grendel’s thoughts and way of living provide an excellent example of how Grendel begins the accept humanity,but is always pulled back toward the monstrous tendencies that are embedded inside him.Grendel is merely monster who acts on his impulsive desires.His murdering is just that and he doesn’t feel there is any reason for other emotions toward it.These outlook is strictly inhuman,shows no meaning toward humanity.As time goes by some feelings strike in Grendel.Every act of him shows the growth of humanity in him Fear of Unknown creature. How was the world created? this is the unanswered question.Some say science is responsible for its creation,others say God is the creator of the world .Many believe in the idea of God,in order to create explanation of things that cannot be explained otherwise.As a result people are able to understand ideasbetter,because they have an explanation.With Grendel writer shows people become frenzied when there’s no explanation to things.When the answers are taken away,here is nothing to explain complicated questions.And people become fearful of unknown
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 1054
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan NATİQLİK SƏNƏTİNDƏ SUPERSEQMENT VAHİDLƏRİN ROLU
AZƏRBAYCAN Dillər Universiteti
AZƏRBAYCAN
Məlumdur ki, “filologiya” dil və ədəbiyyatı öyrənən bir elm sahəsi kimi qədim dövrlər- dən formalaşmışdır. Buradan da aydın olur ki, dil və ədəbiyyat uzun müddət bir elmin—fi- lologiyanın tərkib hissəsi kimi mövcud olmuş və birgə fəaliyyət göstərmişlər. Lakin ötən əsrin 50-ci illərindən başlayaraq dilçilik ədəbiyyatşünaslıqdan ayrılmışdır. Bu da yeni bir elm sahə- sinin—linqvistikanın yaranmasına yol açmışdır. Linqvistika daxili struktura yönələn bir elm kimi götürülür və bütün səviyyələrdə dil qanunauyğunluqlarını aydın və formal metodlarla tədqiq edir. Lakin bu iki elm sahəsi bir-birindən ayrılsa da, onları bir-birindən tam təcrid et- mək mümkün deyil. Çünki linqvistikanın bütün aspektləri öz varlığını poetik, prozaik mətn- lərdə və onların ayrılmaz hissəsi olan natiqlik sənətində tapır, onlar isə, öz növbəsində, dilin müxtəlif yaruslarına köklənir, onlara istinad edir. Zənnimizcə, filologiya elminin linqvistika ilə bağlılığını əks etdirən ən parlaq nümunə na-tiqlik sənətidir. Bilirik ki, natiqin əsas silahı sözdür. Bununla yanaşı, natiqlik qabiliyyəti üçün hər şey—mətnin məzmunu, intonasiya, davranış tərzi, jestlər, və s. lazımdır. Sadalanan kom-ponentlər arasında intonasiya bu iki elm sahəsini bir-birinə sıx bağlayan dil vasitəsi kimi çıxış edir. Çünki intonasiya həm linqvistikanın, həm də ədəbiyyatşünaslığın tədqiqat obyekti- dir. Düşünürük ki, intonasiyanın natiqlik sənətindəki roluna aydınlıq gətirmək üçün onun haq- qında bir qədər ətraflı danışmaq lazımdır. Dilçilikdə intonasiyaya çox tərif verilmişdir. Lakin verilən təriflər heç də birmənalı ol- mamış, onların biri linqvistik, digəri isə akustik və ya artikulyator aspekti ön plana çəkmişdir. Buna baxmayaraq, bütün təriflər yalnız bir faktı xüsusi qeyd edir ki, intonasiya müəyyən tərkib hissələrdən (melodiya, vurğu, ritm, fasilə və s) təşkil olunmuş bir bütövdür. O, seqment vahid- lər üzərinə səpələnmiş superseqment vahidlərin birliyidir. İntonasiyanın komponentləri ayrı- ayrılıqda tədqiqat obyekti kimi, dilçilikdə öyrənilmiş və bu gün də öyrənilməkdədir. Biz isə intonasiyanın natiqlik sənətindəki rolunu göstərmək istərdik. İngilis dilinin intonasiyasına ma- raq göstərən gənc tədqiqatçı kimi, bu işdə mən əsasən ingilis dilinin materiallarına istinad et- mək istərdim. İlk növbədə, melodiyanın bu sənətdəki roluna aydınlıq gətirməyə çalışaq. Məlumdur ki, biz danışarkən səs tonumuz gah enir, gah qalxır, gah da orta səviyyədə qalır. Lakin səs tonunun dəyişməsi heç də təsadüfi deyil, hər dilin tələffüz normalarına uyğun olaraq, sanki stan-dartlaşır. Bu səbəbdən də dil daşıyıçıları həmin tonları eyni üsulla işlədirlər. Enən və qalxan tonlar əksər dillərə xas olsa da, elə tonlar var ki, onlar yalnız konkret bir dilə aid olur. Məsə-lən, ingilis dilində enib-qalxan tonun bütün ingilisdilli xalqlar tərəfindən işlədilməsi həmin to-nun artıq sistemdə yer aldığından xəbər verir. Nəzərə alsaq ki, enib-qalxan ton həm bir heca tərkibində, həm də bütün cümlədə reallaşaraq, müxtəlif praqmatik mənalar ifadə edə bilər, on-da biz natiqin bu keyfiyyətlərə nə qədər diqqətli olmasının vacibliyini görərik. Məsələn, ingi-lis dilində / I thought it would rain/ cümləsində enib-qalxan tonu bir hecada cəmləşdirsək, bir məna, bütün cümləyə aid etsək, başqa məna almış olarıq. İntonasiyanın ikinci mühüm komponenti vurğudur. Dilçilikdə vurğunun yeri ilə bağlı çox yanaşma qeydə alınsa da, əksər dilçilərin gəldiyi ümümi nəticə ondan ibarətdir ki, vurğu da-nışanın ötürdüyü məlumatın daha vacib hissəsinin qüvvətləndirmək zərurətindən işlənir. Belə ki, söyləmin bəzi hissəsi yeni, informativ xarakter daşıdığı üçün diskursa yenicə daxil olur və dinləyicinin diqqətini özünə cəlb edərək, diskursu koherentləşdirir, yəni mətndə əlaqə- nin birliyi formalaşır. |