Qafqaz Universiteti Materiallar

 

 

 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1147

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

CENGİZ DAĞCININ “BİZ BƏRABƏR KEÇDİK BU YOLU”        

ROMANINDA AVTOBİOQRAFİK MƏQAMLAR 

 

Aytən ABBASOVA 

 

AMEA-Akad. Z.Bünyadov Adina 

Şərqşünasliq İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Xx əsr krim-tatar ədəbiyyatinin ən görkəmli simalarindan biri olan cengiz dağci (1919-

2011) bütün yaradiciliğinda xx əsrdə doğma yurdu krimda yaşanan hadisələrə diqqət çəkməyə 

çalişmişdir. O, bədii yaradiciliğina hakim olan millilik amali məsələlərində yaziçi mücərrədli-

yə deyil, əsasən real tarixə  və özünün şahid olduğu hadisələrə istinad etmişdir. Yaziçinin 

bütün əsərləri yazdiği ömür səhifələri fonunda “hitler ve stalin gibi dünyanin eli en kanli dik-

tatörlerinin kurbanlari” (1, 36) olan krim türklərinin tarixini əks etdirmək baximindan xarakte-

rikdir. Ii dünya müharibəsində krim türklərinin yaşadiqlari faciələr cengiz dağci yaradiciliğin-

da geniş şəkildə öz əksini tapmişdir. Bu baximdan yaziçinin romanlari krim türklərinin ii dünya 

müharibəsi illərində yaşadiği iztirablarin ən uğurlu,  ən təsirli ifadəsidir. Bu illərdə yaşanan 

faciələrin dilə gətirildiyi iki romani – “qorxunc illər” və “yurdunu itirən adam” əsərlərini qələ-

mə aldiqdan uzun illər sonra 1996-ci ildə üçillik zəhmətinin bəhrəsi olan “biz bərabər keçdik 

bu yolu” adli romanini yazmişdir. Roman krim türklərinin ii dünya müharibəsi zamani yaşadiq-

larini, almanlara əsir düşməsini və bütün bu yaşananlarin fonunda ömrünün baharinda sönən 

ümidləri qələmə almişdir. Bu taleyi yaşayanlardan biri də romanin qəhrəmani izmail tavlidir. 

Yaziçi öz taleyi ilə romanin qəhrəmani izmail tavlinin taleyi arasinda nə  dərəcədə oxşarliq 

olmasi barədə xatirələrində yazir: “biz beraber geçtik bu yolu’nun izmail tavli’si da bug neh-

rinin kiyisindan kirovograd kampina kadar geçer benzeri bir yolu. Onun geçmiş olduğu yolu 

ben geçmedim. Fakat kirovograd-uman yolunun, sonra da taniği olduğum uman esirler kam-

pinin, bilenmiş gerçeğiyle yazdim izmail tavli’nin tragediyasini.” (3, 109) 

Romanin  əvvəlində izmailin həyat yoldaşi ramila tavlinin infarkt olmasi, xəstəxanaya 

yerləşdirilməsi təsvir olunur. 3 həftəərzində izmail 53 il boyunca yaxşi və pis günlərdə onun 

yaninda olmuş həyat yoldaşinin sağalmasini ümidlə gözləyir. Bu 3 həftə boyunca ağməsciddə 

keçən uşaqliq illəri, anasinin ölümü, atasinin həbs edilməsi, xalasi tərəfindən himayəyə götü-

rülməsi, illər boyunca xalasini anasinin yerinə qoymasi, orta məktəbi bitirib pedaqoji instituta 

daxil olmasi, müəllim kimi fəaliyyətə başlamasi, sonra müharibənin başlamasi, onun millətinə 

məxsus olmayan bir ordunun tərkibində müharibəyə göndərilməsi, “cesetlerin insanca, insana 

layik cenaze töreni ile gömülmediyi” (2, 17) bu illərdə gördüyü dəhşətlər, yaşadiği çətinliklər, 

əsir düşməsi,  əsirlikdə gördüyü insanliqdan uzaq davranişlar, öz həyatini özünün idarə edə 

bilmədiyi günlərdə tək çarəni dua etməkdə görməsi, ramila ilə taniş olmasi, çətinliklərə birgə 

sinə gərmələri, tək övladlari olan ramizeni öz əlləri ilə torpağa tapşirmalari sanki kino lenti 

kimi gözlərinin önündən keçir. Böyük ümidlərlə həyat yoldaşinin sağalacağini gözlədiyi bir 

vaxtda nəşriyyatdan ona təklif gəlir. Ii dünya müharibəsi ilə bağli bir kitab hazirladiqlarini, 

ondan da yaşadiqlari barədə  məlumat verməsini söyləyirlər.  İzmail buna razi olur, xalasina 

yazdiği məktublarin hər birinin həqiqəti əks etdirdiyindən elə onlari verə biləcəyini söyləyir. 

İzmailin yazdiği məktublara nəzər salmasi ilə oxucu da onun yaşadiqlarini öyrənmək imkani 

əldə edir. Romanin izmail tavlinin o illəri təsvir etdiyi səhifələrinin təsirli alinmasinin səbəbi 

cengiz dağcinin da oxşar taleyi yaşamasindan irəli gəlirdi. “tanri’nin yaratmiş olduğu insanoğ-

lunun ne denli alçalabileceğini, kendisi gibi başka bir insanin gözyaşindan, can çekişinden ve 

ölümünden, ne denli zevk alip hoşlanabileceğini körpe yaşimdayken geçtiğimiz o yolda anla-

dim.” (3, 109) 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1148

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Kirovoqrad əsir düşərgəsində üç ay qalan izmail burada yaşadiqlarini xalasina göndərdi-

yi məktublarda dilə gətirir. Üç ayin üç əsrə bərabər olduğunu, hər gün əsirlərə verilən daşli, 

samanli, kərpic kimi sərt 50 qram çörəyin, nədən hazirlandiği bilinməyən şorbanin onlar üçün 

dünyada  ən gözəl yemək dəyərində olduğunu söyləyirdi. Hələəsirlərə yemək verilməsi səh-

nəsinin dəhşəti, bir tikə çörəkdən ötrü bir-birini itələyən insanlarin üzlərindəki qorxunc ifadə, 

sirani pozanlari dəyənəklə vuran alman nəzarətçilərinin istehzali gülüşü, şorbani tökmək üçün 

saxladiqlari konserv qutusunu yatanda beləəllərindən buraxmamalari, alman əsgərlərinin çəkib 

tulladiqlari siqaret kötüklərini yerdən tapan əsirlərin sevincdən gülən üzü uzun illər keçsə də, 

izmailin hafizəsindən silinməmişdi. 

Xatirələrlə yaşayan izmail çox keçmədən bəd xəbər alir, həyat yoldaşi ramila vəfat edir. 

Yaziçinin həyati ilə yaxin tanişliq göstərir ki, izmail və ramila tavlinin yaşadiqlari ilə cengiz 

dağci və həyat yoldaşi reginanin taleyi arasinda böyük oxşarliqlar var. Hər iki cütlüyün mü-

haribənin ağir günlərində taniş olmasi, uzaq bir ölkədə – ingiltərədə özlərinə həyat qurmalari, 

çətin günlərdə bir-birlərinə dayaq olmalari, 50 ilə yaxin bir müddətdə birlikdə yaşamalari, re-

gina xanimin da ürək ağrilarindan əziyyət çəkməsi bu oxşarliqlar arasindadir. Yaziçi romani 

tamamlayib “ötüken” nəşriyyatina yolladiqdan sonra nəşriyyatin rəhbərlərindən nurhan alpay 

“cengiz bey, eser sizin kendi hayatiniz mi?” (3, 11) deyə soruşmuş, yaziçi buna münasibəti 

belə bildirmişdir: “hayir, yaşantilarimdan istifade edildi eserde, ama biz beraber geçtik bu 

yolu benim şahsi hayatim değildir. Sanat eseridir; sadece bir romandir”, diye yanitladim alpay’in 

sorusunu. ...”Biz beraber geçtik bu yolu”nun izmail tavli’si değilim ben; ama bugünlerde izmail 

tavli gibi yorgunum ve, tipki izmail tavli gibi, ileriye dönük hayal ve düşüncelerimi yitirdiği-

mi hissediyorum.” (3, 11) özünün də qeyd etdiyi kimi, onun taleyi ilə oxşar taleyi yaşamiş in-

sanlarin həyatini sətirlərə köçürərkən əsas məqsədi uzaq məsafələrin ayirdiği oxuyucularin hər 

birinin yaşindan asili olmayaraq romani oxuyarkən öz həyatindan nüanslar tapmasi olmuşdur. 

 

 

İQNATS KUNOŞ: ŞƏXSİYYƏTİ VƏ FOLKLORŞÜNASLIQ FƏALİYYƏTİ 

Qumru ŞƏHRİYAR 

AMEA Folklor İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

İqnats Kunoş bütün ömrünü türk xalq ədəbiyyatının toplanmasına, unudulmuş  şivə və 

dialektlərinin öyrənilməsinə həsr etmiş yəhudi əsilli macar türkoloqudur. Məhz onun sayəsin-

də Anadolunun bir çox bölgələrinin folkloru, etnoqrafiyası qorunub-saxlanılmışdır. İstər mü-

haribələr ucbatından, istərsə  də  təbii fəlakətlərdən dolayı  xəritədən silinmiş  bəzi bölgələrin 

adət-ənənələri, toponimləri, folklor nümunələri Kunoşun əvəzsiz xidmətləri sayəsində bu gü-

nə qədər gəlib-çatmışdır. 

Bir sıra türk dövlətlərində yaradıcılığı geniş araşdırılmasına baxmayaraq, Azərbaycanda 

İqnats Kunoşun elmi fəaliyyəti o qədər də diqqəti cəlb etməmişdir. Onun yorulmaq bilmədən 

toplayıb çox böyük mərhumiyyətlərlə çap etdirdiyi əsərləri bu gün türk folklorşünaslığında və 

Anadolu-Balkan ləhçələrinin öyrənilməsində  əvəzsiz mənbədir. Məhz bu dahi türkoloqun 

əməyi sayəsində bu gün biz Rumelilərin xalq ədəbiyyatı haqqında geniş  təsəvvürə malikik. 

Onun Rumelidən topladığı folklor materialları – türkülər o dövrün ictimai-siyasi həyatı haq-

qında ətraflı məlumat verir. 

Şəxsiyyət kimi də maraqlı bir insan olan Kunoş əslində böyük mərhumiyyələr içərisində 

yaşamışdır. Amma o, buna baxmayaraq, türk torpaqlarını, xüsusilə Anadolu və Balkan 

yarımadasını qarış-qarış gəzmiş, o bölgələrin folkloru və dialekti hakkında ciddi araşdırmalar 

aparmışdır. Alim özünün xatirələrində yazır ki, o qədər kasıb olub ki, hətta gəmi ilə səyahət 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1149

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

etdiyi zaman onun pulu çatmadığından quru yerdə yatmağa məcbur olub. Belə hadisələr Kuno-

şun həyatında çox olub. Bu da təbii ki, sonrakı illərdə onun səhhətinin pisləşməsinə səbəb olub. 

Amma bu mərhumiyyət və kasıbçılıq onu qarşısına qoyduğu məqsəddən uzaqlaşdırmayıb. 

Rusiya Elmlər Akademiyasının təklifi ilə Kunoş 1890-cı ildə səyahətə çıxmışdır. Rad-

lov bu illərdə yazdığı “Şimali türk dillərinin müqayisəli qrammatikası” (“Proben der Volksli-

teratur der türkischen Stämme”) adlı əsərinin 8-ci cildini Osmanlı türkcəsinə həsr etmiş və bu 

cildin hazırlanmasını Sankt-Peterburq Rus Çar Akademiyasının təklifi ilə Kunoşa həvalə 

etmişdir. Radlov, eyni zamanda 1888-1911-cı illərdə yazdığı 4 cildlik “Türk dialektlərinin 

lüğət təcrübəsi” (“Versuch eines Wörterbuchs der türkischen Dialekte”) əsərinin Anadolu 

türkcəsinə aid bölümünü yazmağı Kunoşdan xahiş etmişdir. Radlovun ən fundamental əsəri 

olan “Cənubi Sibir və Cunqar düzündə yaşayan türk tayfalarının xalq ədəbiyyatı nümunələri” 

əsərinin 6-cı cildini – 600 səhifəni Kunoş yazıb. Qeyd edək ki, Beynəlxalq İslam Ensiklopedi-

yası Komitəsi bu böyük əsərin türklərlə bağlı bölümünün hazırlamasını da Kunoşda həvalə 

etmişdir. 

Kunoş Türkiyədən Macarıstana qayıtdıqdan sonra araşdırmaları haqqında danışarkən 

qürurla deyir: “Anadolu və Balkan türklərinin xalq ədəbiyyatının, demək olar ki, bütün 

janrlarını birbaşa xalqın ağzından toplamağa və Avropa alimlərinin indiyə qədər tanımadığı bir 

çox türk dialekt və şivələrini üzə çıxarmağa müvəffəq oldum”. Doğrudan da, Kunoş bir-birinin 

ardınca çox dəyərli əsər yazmışdır. Onlardan “Osmanlı-türk xalq ədəbiyyatından nümunələr” 

(“Oszmán-török népköltési gyüjtemény”, I cild – 1887; II cild – 1889), “Nəsrəddin Xocanın 

lətifələri” (“Naszreddin Hodsa tréfái”, 1899), “Türk xalq nağılları” (“Török népmesék”, 1889), 

“Kiçik Asyadan türk xalq romanları” (“Kisázsiai török népregények”, 1892), “Türk qadınları-

nın dili və  şeiri” (“A török nk nyelve és költészete”, 1893) və “Yeni türk ədəbiyyatının 

inkişafı” (“Az újabb török irodalom fejldése”, 1900) əsərlərinin adlarını çəkmək olar. 

Kunoş 1889-cü ildən etdibarən Parisdəki Asya Cəmiyyətinin (Société Asiatique), Al-

man-Şərq ölkələri Cəmiyyətinin (Deutschen Morgenländischen Gesellschaft), Helsinkidəki 

Fin-Uqor Birliyinin üzvü, Beynəlxalq Orta və Şərqi Asya Cəmiyyətinin (Nemzetközi Közép 

és Keletázsiai Társaság) rəhbəri, 1913-cü ildən isə İstanbul Elmlər Akademiyasının fəxri üzvü 

seçilmişdir. Macarıstanda nəşr olunan ən böyük ensiklopedialardan olan Pallas Böyük Ensik-

lopediyasının (Pallas Nagy Lexikona, cilt I-XVIII, 1893-1900) və Revai Böyük Ensiklopedi-

yasının (Révai Nagy Lexikona, cilt I-XXII) türklərə aid maddələrini də məhz o hazırlamışdır. 

Vətənə qayıtdıqdan sonra da toplayıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olan Kunoş I Dünya mü-

haribəsi illərində Macarıstan ərazisində türkdilli hərbi əsirlər arasında da folklor mətnlərinin 

toplanması işini davam etdirmişdir. Ən maraqlısı odur ki, o, Heb (hal-hazırda Çexoslavakiya 

ərazisində yerləşir) hərbi düşərgəsində kumuk əsirlərdən xalq mahnılarını toplamış  və 

səsyazmanı fonoqrafik plastinkaya yazmışdır (29). Çox təəssüf hissi ilə qeyd etmək istərdik 

ki, Macarıstan Elmlər Akademiyasının Elmi Arxivində mühafizə olunan bu qiymətli material 

nə macarlar, nə türklər, nə də ruslar tərəfindən tədqiqata cəlb olunmayıb. 

Kunoş ömrünün son illərini yenə də türk folkloruna, türk ədəbiyyatına həsr etmişdir. O, 

özünün də çox sevdiyi mövzu olan dərviş nağılları və hekayələri haqqında “Dərviş əfsanələri” 

(“Dervis legendák”) adlı silsilə məqalə yazaraq çap etdirmişdir. Almanların yəhudiləri kütləvi 

qırmasından tutmuş, sovet ordusunun o ərazilərdə apardığı qanlı döyüşlərə qədər baş vermiş 

bütün hadisələrə baxmayaraq, İqnats Kunoş yenə də yaradıcılıqla məşğul olurdu. Övladlarının 

verdiyi məlumata görə, o, küçələrdə gedən ağır döyüşlər zamanı silah-sursatın, top-tüfəngin 

sədaları altında vərəqi divara söykəyib yenə də yazırdı. Ölümünə 3 gün qalmış qələmi əlində 

çətinliklə tutmasına baxmayaraq, məqaləsini tamamlamağa cəhd göstərirdi. 

Bu yazıda  İqnats Kunoşun  şəxsiyyəti, səyahət etdiyi türk torpaqları, oradan topladığı 

folklor nümunələri haqda məlumat veriləcək, keçdiyi ağır və  şərəfli ömür yolundan bəhs 

ediləcəkdir. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1150

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

HALiT ZiYA UŞAKLIGiL’IN ROMANLARINDA KADIN EğiTiMi 

 

Arzu İSGƏNDƏRZADƏ 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Servet-i Fünun edebiyatında kadın karakterler daha da ön plana çıkarılmış, özellikle 

kadınların eğitimi konusuna daha çok yer verilmiştir. Osmanlı döneminde okuldan uzaklaştı-

rılan küçük kız çocukları için okullar açılmıştır. Tanzimat Fermanı’nda yer alan kadın eğitimi 

dönemin yazarları ve sonraki yazarlar tarafından dikkate alınmaya başlamıştır. Halit Ziya 

Uşaklıgil bu yazarlar arasında yer alan ve eserlerinde kadınların, özellikle kız çocuklarının 

eğitilmesinin ne kadar önemli olduğunu savunan en yaratıcı Türk yazarlarındandır. Halit Ziya 

kadının eğitimli ve kültürlü olması gerektiğini düşünerek romanlarında kız çocuklarını genel-

likle eğitimli ve kültürlü olarak göstermiştir.Yazarınkadın kahramanlarının çoğu okuma ve 

yazma bilen, eğitimli, kültürlü kadınlardır. 

Halit Ziya yazdığı sekiz romanında kadınların eğitilmesinin önemini, genç kızların okula 

gitmek, yabancı dil öğrenmek, kitap okumak, müzik aleti çalmak gibi haklarının olduğunu açık 

bir şekilde ifade etmiştir. 

Yazarın ilk romanı olan Sefile’den başlayarak son romanı olan Nesl-i Ahir’e kadar genç 

kız ve kadınların eğitimi konusunu gitgide daha çok  vurgu yaparak işlediği görülmektedir. 

Halit Ziya roman karakterlerini tanıtırken önce bu karakterlerin aldıkları eğitimden bahseder. 

Romanlarda genç kız karakterlerine baktığımız zaman Sefile romanında Mazlume, boş vakit-

lerini kitap okuyarak geçiriyor. Ama onun okula gitdiğine dair bilgi yoktur. Nemide, Hacer, 

Lamia okula gitmeden eve çağrılan hocalardan ders alırlar.Bir Ölünün Defteri romanında Ni-

gar da eve gelen hocadan eğitim alır. Mai ve Siyah romanındaysa Ahmet Cemil’in kız kardeşi 

olan İkbal okulda eğitim alır. Halit Ziya’nın romanlarına genel olarak baktığımızda maddi du-

rumu daha iyi olan ailelerin kız çocukları eğitim almaktadırlar. Zengin ailelerin çocuklarına 

iyi bir eğitim vermek için hocalar, mürebbiyeler tutulmuştur. Batılılaşmanın sonucu olarak 

görülen bu durumu Halit Ziya; okulda eğitimin daha önemli ve etkili olduğunu savunarak ro-

manlarında yansıtmıştır. Dönemin şartlarına göre kız ve erkek çocuklarının  eğitiminde eşitlik 

yoktur. Erkek çocukları okula gitdiği halde kız çocuklarının böyle bir imkanı yoktur. Bu 

durum yazarın romanlarında yansımasını bulmuştur. Aşk-ı Memnu’da Bülent okula gidince 

Nihal, okulun nasıl bir yer olduğunu, öğrencilerin orada nasıl vakit geçirdiklerini merak eder. 

Kırık Hayatlar’da Selma babasından ders almaktadır. Ama Ömer Behiç, Selma’nın ders-

leri ile yeterli derecede ilgilenmez, çoğu zaman dersler aksatılır. Nemide romanında Nemide 

de okuma yazmayı babasından öğrenir. Nemide okuma ve öğrenme hevesini Nail’den alır. O 

da okuyup Nail gibi eğitimli olmak istiyor. Nail ile birlikte onun gittiği okula gitmek isteyince 

bu isteği babasi tarafından reddedilir. Nemide’nin okula gitmesine engel olan şey onun kız 

olmasıdır. Bu durum karşısında Nemide kız olarak dünyaya geldiği için ağlar. Onu sakinleş-

tirmek mümkün olmaz. Bu iki esere baktığımız zaman her iki karakterin sistemli ve düzenli 

bir eğitim almadığını görüyoruz . 

Halit Ziya’nın roman kahramanları arasında Nihal, babasından başka aynı zamanda 

mürebbiyeden de ders alır. Babası Adnan Bey kızının Türkçe dersi ile yakından ilgilenir. 

Adnan Bey’in amacı kızına eski ve yeni manzum ve mansur eserlerden seçilen metinleri yaz-

dırmak, bu yazılardan bir defter oluşturarak  Nihal’e okutmak ve yazım yanlışlarını düzeltmek-

tir. Adnan Bey’in Bihter’le evlenmesi ve Bihter’in ailenin bir üyesi olması baba kız arasında 

soğukluk doğmasına neden olur. Ve bu soğukluk derslere de yansır. 

Halit Ziya’nın romanlarında kız çocuklarının eğitim mekanı genellikle evlerdir. Aşk-ı 

Memnu romanında Nihal ile Bülend’in ders çalışacakları ayrı bir odaları vardır ve her ikisi 

mürebbiyeleri Madmazel Courton eşliğinde bu odada ders çalışırlar. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1151

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Yazarın Nesl-i Ahir romanında kız çocuklarının eğitimi ile ilgili farklı bir bakış açısı 

görüyoruz. Olumlu karakter olarak yansıtılan Azra, hem doğu hem de batı kültürünün unsur-

larını benimsemiş güçlü bir karakterdir. Azra’yı önemli kılan özellik geleneklerini terk etmeden 

Batı’dan gelen yenilikleri de doğru bir şekilde algılamasıdır. Diğer genç kızlar sistemsiz bir 

biçimde evde öğrenim görürken Azra, Haysukl’da okur. Paris’te eğitim almış aydın bir kişi 

olan Süleyman Nüzhet, kızının da sistemli bir eğitim almasına özen gösterir. 

Yazarın hemen hemen bütün romanlarında mürebbiye tipleri vardır. Bu mürebbiyeler 

genellikle zengin ailelerin çocuklarını  eğitmek için Fransa’dan getiriliyor. Mürebiyye tiple-

rinden en olumsunu Aşk-ı Memnu’da bulmaktayız. Madmazel Courton, eğitimli, onurlu, dürüst 

ve vicdanlı bir insan, örnek denilebilecek bir mürebbiyedir. Nesl-i Ahir romanında Süleyman 

Nüzhet karşılaştığı bazı olaylardan dolayı mürebbiyelerin İstanbul’un sosyal yarası olduğunu 

düşünür. Böylelikle yazar Nüzhet karakteri aracılığıyla mürebbiyelerle ilgili bir değerlendir-

mede bulunur. 

H.Z. Uşaklıgil’in romanlarında eğitim gibi önemli bir toplumsal sorunun bütün yönle-

riyle tartışılması beklenemez. Eserlerinde eğitimi bütün yönleriyle ele alıp toplumsal bir sorun 

olarak irdelememekle beraber sık sık kız çocuklarının, kadınların öğrenim görmeleri gerektiği 

üzerinde değerlendirmeler yaparak okuyucunun dikkatini bu yöne çekmeyi başarmıştır. Halit 

Ziya okuyucularında özellikle kız çocuklarının iyi bir eğitim almasının ne kadar önemli oldu-

ğunu ve mürebbiyelik kurumunun İstanbul’un sosyal yarası olduğu düşüncesini oluşturmuştur. 

Yazarın bu tespitleri dönemine göre önemli ve yeni görüşlerdir. 

 

 

ÖMƏR SEYFƏDDININ HEKAYƏLƏRINDƏ AKTUALLIQ 

 

Kəmalə NƏCƏFOVA 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Ömər Seyfəddin (1884-1920)  görkəmli türk yazıçısıdır. Balıkəsir vilayətinin Gönən 

şəhərində doğulub. Yaradıcılığa  şeirlə başlasa da, türk ədəbiyyatında görkəmli nasir  kimi 

tanınmışdır. Qələmini müxtəlif  janrlarda sınamasına baxmayaraq, daha çox hekayə ustası 

kimi məşhurdur. Yaradıcılığı Milli  ədəbiyyat dönəmi (1911-1923) illərinə təsadüf edir. 

Ömər Seyfəddin milli dil və ədəbiyyatın qızğın tərəfdarı olmuşdur. Ədəbiyyatda lüzum-

suz sözlərə yer vermədən, parlaq cümlələr işlətmədən, bəzək-düzəksiz  ədəbiyyat yaratmaq 

düşüncəsi onun hekayələrinə də xasdır. Dildə sadələşmənin və türk hekayəçiliyinin ən parlaq 

təmsilçilərindən olan yazıçı hansı mövzularda yazmışdır? Türk həyat tərzindən, türk qadınından, 

türk çocuğundan, türk kəndlisindən, türk adət-ənənələrinin gələcək nəsillərə ötürülməsinin 

vacibliyindən, türklərin apardığı müharibələrdən, türklərin rəşadətindən, əzmkarlığından, hey-

siyyətindən,  türk əsgərinin qəhrəmanlığından, torpaq uğrunda  şəhid olmaqdan,  “əzməyən 

əzilir” düsturunu heç vaxt unutmamaqdan, dilə, dinə, vətənə, millətə məhəbbətdən, türklüyü 

parçalayanlara qarşı ayıq-sayıqlıqdan, türklük amalından, məqsədindən... 

Ö. Seyfəddin özü də Balkan savaşlarında iştirak etmiş və yunan əsirliyində olmuşdur.  

Bu səbəbdən də müharibə mövzusu onun əsərlərinin əsas mövzularındandır. Ədib müharibəyə 

qarşı çıxır, Türkiyəni müharibəyə sövq edənlərə etiraz səsini ucaldırdı. Müharibənin baş ver-

diyi dövrdən sonra da hələ uzun illər ölkəni fəlakətə sürüklədiyini, insaniyyəti məhv etdiyini 

hekayələrində (“Zeytun və çörək”) diqqət mərkəzində saxlamışdır.  Əgər ölkən müharibə 

şəraitindədirsə, xalqın xoşbəxt deyilsə, sən də xoşbəxt ola, azad nəfəs ala bilməyəcəksən. Bu 

fikirlərlə biz “Çanaqqaladan sonra” hekayəsində tanış oluruq. Ö.Seyfəddin qəhrəmanının dili 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1152

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ilə xalqı, milləti üçün narahatlığını ifadə edir, hər kəsi vətənin taleyi üçün ayıq-sayıq olmağa 

çağırırdi. “Çanaqqaladan sonra”  hekayəsində yazıçı vətənin ağır günlərində əylənməyə haq-

qımızın olmadığını bir daha nəzərə çatdırırdı. 

Milli  ədəbiyyat dönəmində yaranan əsərlərə  şübhəsiz, o dövrün məşhur fikir axınları-

osmanlıçılıq, islamçılıq, qərbçilik, türkçülük axınlarının böyük təsiri olmuşdur. Ö.Seyfəddinin 

hekayələrində türkçülük görüşləri daha geniş təbliğ olunmuşdur. Ö.Seyfəddin əsl türk yazıçısı 

olaraq, türkün mənafeyini daim qorumağa çalışmışdır. 

“Qızılalma haradır” hekayəsində türk idealının simvolu Qızılalma haqda padşahın hü-

zurunda qızğın müzakirələr gedir, bunu çözməyə çalışırlar. Hər kəz öz fikrini söyləyir, Qızıl-

almanın  “padşahımızın bizi aparacağı yer”, “haqqın padşahı aparacağı yer” qənaətinə gəlinir. 

Qızılalma real coğrafi məkan olaraq deyil, türklərin birləşə biləcəkləri, daha doğrusu, qovuşa-

caqları diyar kimi təsəvvür olunur. Qızılalma hakimiyyətin simvoludur, türkün gerçəkləşdirmək 

istədiyi idealı, türkün mənəvi hədəfidir. 

Qızılalmaya çatmaq istəyi “Vire” hekayəsində də ifadə olunur. Bu hekayədə ağıllı, cəsur 

türk komandanlığının bacarıq və qüdrəti heyranlıq doğurur. Bu fikirləri “Qaramanın qoyunu, 

sonra çıxar oyunu” epiqrafı ilə başlayan “Kötük” hekayəsi haqqında da söyləmək olar. 

Yazıçı xalq yaradıcılığına da müraciət edir.  Folklor motivlərindən yararlanaraq  yaxşı-

lıq, doğruluq, xeyirxahlıq kimi keyfiyyətləri təbliğ etdiyi “Qurumuş  ağaclar” hekayəsi buna 

misaldır. Yazıçı hekayələrində satiraya da meyl edir, incə yumorla cəmiyyətdəki mənfilikləri 

tənqid edirdi. “Kolleksiya” hekayəsində pulun cəmiyyətdəki rolu və törətdiyi iyrəncliklərin 

şahidi oluruq. 

Qadın və ananın cəmiyyətdəki mühüm rolunu anlamaq baxımından “Fon Sadriştaynın 

arvadı” və “Fon Sadriştaynın oğlu” hekayələri xarakterikdir. Bu hekayədə türk qızı ilə evli 

olub, sonra alman qızı ilə evlənən Sədrəddinin (almancaya uyğun olaraq Fon Sadriştayn) hə-

yatından bəhs olunur. Sədrəddin bədxərc, israfçı hesab etdiyi türk qızını atıb, daha qənaətcil, 

heç bir israfçılığa qəti yol verməyən, dəmir kimi nizam-intizamlı alman qadını ilə evlənir. Bu-

nun aqibətini  hekayənin sonuna saxlayır. Ö.Seyfəddin hekayədə həmçinin uşağın tərbiyəsinin, 

yetişməsinin tək qaynağının ana olduğunu diqqətə çatdırırdı. Fon Sadriştayn anası türk olan 

gənclə alman qadınından təxminən eyni yaşlarında olan oğlunu müqayisə edərkən sarsılır. 

Ö.Seyfəddinin yaradıcılığı üçün bu fikir deviz ola bilər: türk olmaq üçün türkcə danış-

maq, türklərə məxsus həyat tərzi yaşamaq, türkcə düşünmək, türk adət-ənənəsinə riayət etmək 

vacibdir. 

Ömər Seyfəddin müxtəlif mövzularda, sadə  və aydın dildə yazdığı hekayələri ilə türk 

ədəbiyyatını zənginləşdirmişdir. Gənc yaşlarında (36 yaş) vəfat etməsinə baxmayaraq, dəyərli 

sənət əsərləri yaradaraq böyük bir irs qoyub getmiş, Türkiyə ədəbiyyatında özünəməxsus y-

aradıcılıq yolu ilə iz qoymağı bacarmışdır. Onun əsərlərində qoyulan problemlər bu gün də 

mövcuddur və aktualdır. Elə buna görədir ki, sənətkarın doğulduğu Gönən şəhər bələdiyyəsi  

hər il “Ömər Seyfəddin hekayə yarışması” keçirir və bu görkəmli nasirin adı, xatirəsi daim 

əziz tutulur.