Qafqaz Universiteti Materiallar

DİSKURSUN FORMALAŞMASINDA RİTMİK STRUKTUR  

 

Sahila MUSTAFAYEVA 

 Azərbaycan Dillər Universiteti 

[e-mail]  

AZƏRBAYCAN 

 

Mətnə nisbətdə daha geniş  fəaliyyət növü kimi qəbul edilən diskurs prosesi və  nəticəni 

özündə birləşdirən vahididir. Diskurs həm linqvistik, həm də ekstralinqvistik planda verballaşdı-

rılmış və nitqötürücü fəaliyyət hesab edilir. Ünsiyyətin konkret sosial şəraitindən təcrid olunmuş 

şəraitdə, yəni insan beynində baş verən, daha əvvəllər isə psixofizioloji proseslər nöqteyi nəzərin-

dən tədqiq olunan nitqin yaranması və dərk edilməsində diskursun araşdırılması yeni üsuldur. Bu 

da problemin hər zaman aktual olmasını və qəbul edilməsini vacib edən əsas şərtdir.  

Hər bir dildə diskursun yaranmasında cümlə üzvlərinin aktuallaşması mühüm əhəmiyyət 

kəsb edir. Aktuallaşma söz sırası, formal qrammatik vasitələr və periodik elementlərlə bağlı-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1134

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

dır. Aktuallaşmanın qeyd etdiyimiz elementlərə əsasən bölgüsünü verməyə çalışsaq diskursun 

strukturunu belə müəyyən edə bilərik: 

Söz sırasının dəyişməsi yolu ilə yaranan struktur; 

Formal-qrammatik vasitələrdən istifadə etməklə yaranan struktur; 

Markerlərdən istifadə etməklə yaranan struktur; 

Prosodik aktuallaşma yolu ilə yaranan struktur. 

Qeyd etmək lazımdır ki, diskursun strukturunun yaranmasında bu bölgünün hər birinin 

öz rolu vardır. Diskursun təşkilində söz sırası mühüm rol oynayır. Diskursda sözün sıralanma-

sının semantikaya və cümlənin propozisiyasına təsir etdiyini xüsusi qeyd etmək lazımdır.  

Diskursun strukturunun formalaşmasında intonasiya, fasilə, vurğu kimi prosodik 

vasitələrin rolu danılmazdı. İntonasiya diskursun formal substansional təşkilinin əsas əlaməti 

hesab edilir. Diskurs daxilində intonasiya konturları bir-biri ilə əlaqəyə girir və onun prosodik 

strukturunu yaradır. Diskursu təşkil edən elementlər, onların başlanğıcı  və sonu intonasiya 

əlamətlərilə daha tez nəzərə çarpır. Hər bir şifahi diskursda məlumatın ötürülməsi əsas funk-

siya daşıyır. Qeyd etmək lazımdır ki, diskursda məlumatın ötürülməsinin öyrənilməsi Praqa 

Dilçilik məktəbinin alimləri tərəfindən irəli sürülmüşdür. Daha sonra 1967-ci ildə diskurs da-

xilində  məlmatın ötürülməsi məsələsinə M.A.K.Həlideyin məqalələrində rast gəlmək olar. 

M.A.K.Həlidey diskurs daxilində məlumatın ötürülməsinin və ümumilikdə məlumatın qurulu-

şunun öyrənilməsində, onun ötürülməsi yollarının araşdırılmasında maraqlı idi. O yazırdı: 

“İnformasiyanın növü danışanın etdiyi seçimdir, hansı məlumatın seçilməsi diskursun, yaxud 

situasiyanın mühitindən asılı deyil; danışanın yeni məlumat verməsi və diskurda artıq verilmiş 

məlumatın xatırladılması danışanın seçimidir.” M.A.K.Həlideyə görə danışan öz nitqini məlu-

mat (informasiya) sintaqmlarına bölməlidir. Məcazi mənada bunu belə ifadə edə bilərik ki, 

danışan mesajını ötürmək üçün əvvəlcədən bir neçə “məlumat paketləri” (“information packa 

ges”) yaratmalıdır. Məlumatın bu bölgüsünü M.A.K. Həlidey “ton qrupları” adlandırırdı. “Ya-

radılmış məlumat paketlərinin ötürülməsinin sıralanmasında isə danışanı sərbəstdir. Danışan 

məlumatın ötürülməsini öz istəyınə uyğun seçə bilər”. M.A.K.Həlidey prosodik vasitələrdən 

fasilənin aktuallaşaraq diskursda rolunun xüsusi vurğulayır.  

U.Çeyf qeyd edir ki, diskurs informasiyasının sərhədlərini müəyyənləşdirməkdə fasilə-

nin rolunu, yazılı diskursda durğu işarələrinin terminal markerlər kimi istifadə olunması ilə 

müqayisə etmək olar (4.s,118). Qeyd etmək lazımdır ki, U.Çeyf fasilənin uzunluğunu danışa-

nın növbəti nitqə keçid alması üçün planlaşdırdığı vaxt hesab edir: 

“....mətndəki fasilə yerlərinə paraqrafın yeni sərhədləri aiddir. Yuxarıdakı nümunədə 

danışan bir neçə dəfə dayanır və yenidən danışmağa başlayanda artıq digər yeni bir məlumatla 

sözünə davam edir.”  

Diskursun sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsində fasilənin roluna münasibət bildirən A. 

A.Reformatiski yazır: “Mətni təşkil edən cümlələr müəyyən pauza ilə işlənir. Pauza cümlənin 

temp və ritmini qaydaya salır. Qaydaya salınmış cümlələr diskursu düzəldir”.  

 

 

MƏTNİN QURULMA TEXNİKASINDA AKTUAL  

ÜZVLƏNMƏNİN YERİ VƏ ROLU  

 

Gunel EYVAZLI 

 Azərbaycan Dillər Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Cümlə sintaksisin əsas və  mərkəzi vahididir. Dilin ən mühüm xüsusiyyətləri cümlədə öz 

ifadəsini tapır. Dil təfəkkür gerçəkliyi rolunu və kommunikativ funksiyasını cümlələr vasitəsilə 

həyata keçirir.  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1135

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Cümlə sintaksisin mərkəzi vahidi olduğu üçün onu həm aşağı, həm də yuxarı səviyyələrdə 

öyrənmək mümkündür. Bu o anlama gəlir ki, istənilən parçadan sözü, söz birləşməsini götürüb 

təhlil etmək olar. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, cümlə şifahi və yazılı nitqdə ünsiyyətin əsas 

vasitəsidir. İnsanlar ətraf aləm haqqında fikirlərini, bir-birinə demək istədiklərini rabitəli nitqin 

canlı vahidi olan cümlələr vasitəsilə həyata keçirir.  

Dildə işlənən sözlər onların ifadə etdiyi məna ilə əlaqədar yaranmış və insanlar arasında 

ünsiyyətə xidmət etmişdir. Zaman keçdikcə dilin insanlar arasında ünsiyyət vasitəsi kimi çıxış 

etməsi üçün digər dil vahidinin cümlənin yaranması zəruriyyəti meydana çıxmağa başlamış-

dır. Məlumdur ki, ünsiyyət üçün əsəs vasitə kommunikativlikdir ki, bu da cümlə vasitəsilə hə-

yata keçirilir və dilin ünsiyyət vasitəsi kimi fəaliyyət göstərməsinə şərait yaranır. Cümlə barə-

də tarixən çox dilçilər fikir sözləmişlər və cümlənin tərifini vermişlər. O.Musayev cümləni belə 

tərif edir: Müəyyən qrammatik quruluşa və intonasiyaya malik olan, modallıq ifadə edən nis-

bətən bitmiş fikiri ifadə edən nitq vahidinə cümlə deyilir. Bundan əlavə, e. ə. II əsrdə yaşamış 

frakiyalı Dionisinin cümləyə verdiyi verdiyi tərif belədir: “Sözlərin bitmiş fikir ifadə edən bir-

ləşməsi nitqdir”.  

Məlumdur ki, cümlə dilin daxili qanunları əsasında formalaşan və bitmiş fikir ifadə edən 

sintaktik vahiddir. Cümlə fikir mübadiləsi aparmaq, eyni zamanda ünsiyyətə girmək üçün ən 

mühüm vasitədir. Hər bir dildə səsləndirilən cümlə həmin dilin daxili qanunları əsasında for-

malaşır. Bildiyimiz kimi Azərbaycan dili aqqlütinativ dillər qrupuna aid olduğundan bu dildə 

hal şəkilçiləri və felin təsrif formaları cümlənin qurulmasında mühüm rol oynayır: sözlər müx-

təlif şəkildə dəyişərək əlaqələnir və danışanın məqsədindən asılı olaraq cümlənin lazımi şəkil-

də formalaşmasına səbəb olur.  

Cümlə sintaksisin əsas və mərkəzi vahididir. Dilin ən mühüm xüsusiyyətləri cümlədə öz 

ifadəsini tapır. Dil təfəkkür gerçəkliyi rolunu və kommunikativ funksiyasını cümlələr vasitə-

silə həyata keçirir.  

Cümlə sintaksisin mərkəzi vahidi olduğu üçün onu həm aşağı, həm də yuxarı səviyyə-

lərdə öyrənmək mümkündür. Bu o anlama gəlir ki, istənilən parçadan sözü, söz birləşməsini 

götürüb təhlil etmək olar. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, cümlə şifahi və yazılı nitqdə ünsiy-

yətin  əsas vasitəsidir.  İnsanlar  ətraf aləm haqqında fikirlərini, bir-birinə demək istədiklərini 

rabitəli nitqin canlı vahidi olan cümlələr vasitəsilə həyata keçirir.  

Rabitəli nitq vahidi kimi, cümlənin bir sıra səciyyəvi əlamətləri vardır. Bunlar aşağıda-

kılardır: 

Cümlə o zaman yaranır ki, müəyyən bir fikrin ifadəsinə ehtiyac olur. Belə bir zərurət ol-

duqda cümlənin strukturu və söz materialı seçilir, cümlə danışanın istəyindən, təfəkkür və nitq 

qabiliyyətindən asılı olaraq formalaşır. Cümlənin kommunikativ funksiyası qrammatik üzv-

lənmə zəminində aktual üzvlənmənin də formalaşmasına səbəb olur.  

Cümlənin daxili əlamətləri sırasında mübtəda - xəbər  əlaqəsi  əsas təşkiledici vasitələr 

hesab edilir. Onlar cümlənin alınması və bitkin fikir ifadə etməsi üçün elə əlaqəlilik yaratma-

lıdırlar ki, orada qarışıqlıq olmasın və bitkin, tam məna yaransın. Bunun üçün hal şəkilçilərini, 

qoşmaları, bağlayıcıları,  ədatları, modal sözləri və bütün digər qrammatik vasitələri düzgün 

nəzərə almaq və düzgün səfərbər etmək lazımdır. Bu cəhətdən xəbərin üzərinə mühüm vəzifə 

düşür: xəbər zaman, şəxs, modallıq  əlamətlərinin köməyi ilə predikativliyin yaranmasına, 

sözün, söz birləşməsinin cümlə şəklində formalaşmasına səbəb olur.  

Xəbər və mübtəda əlaqəsində danışdıqda cümlənin aktual üzvlənməsi məsələsi ortaya çıxır.  

Azərbaycan dilçiliyində cümlənin aktual üzvlənməsinin nəzəri və praktik məsələlərini 

K.Abdullayev(1952-) hərtərəfli tədqiq etmişdir. 

 

Qeyd etmək lazımdır ki, aktual üzvlənmə problemini linqvistik zəminə çex dilçisi V. 

Matezius gətirmişdir. O, söyləmin kommunikativ funksiyasını ön plana çəkməklə aktual üzv-

lənmə barədə müasir təlimin yaradıcısı kimi şöhrət tapmışdır. V.Matezius aktual üzvlənmənin 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1136

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

dil hadisəsi olduğunu sübut etməklə, cümlənin qrammatik üzvlənməsi ilə söyləmin aktual üzv 

lənməsinin oxşar və fərqli cəhətlərini aşkar etmiş, onların bir çox hallarda qarşı-qarşıya dur-

duğunu izah etmişdir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda dilçilik elmi ünsiyyət üçün vacib olan daha bir dil vahi-

dinin mətnin övcud olmasını aktuallaşdırmış və cümlədən daha geniş olan mətnin aktual üzv-

lənməsi tədqiq olunmaqdadır. Məlumdur ki, hər bir dil kateqoriyasının öz işlənmə çərçivəsi 

var. “Aşağı” səviyyələrə aid dil kateqoriyalarını təşkil edən vahidlər kifayət qədər dəqiq mü-

əyyən olunsalar da, “yuxarı” həddi müəyyənləşdirmək çətinliklər törədir. Mətn kateqoriyala-

rının cümlə hüdudlarını keçdiyini qəbul etsək, aydındır ki, bu kateqoriyaların dairəsinin geniş-

ləndirilməsi məsələsi ortaya çıxır və bu zaman onlardan ən mühümü kimi mətndaxili əlaqəli-

lik, mətnin funksional perspektivi, informasiyanın mətndə bölüşdürülməsi, mətnin üfüqi və 

şaquli stratifikasiyası kimi məsələlər də nəzərdən qaçırılmamalıdır. 

 

 

MÜАSİR İNGİLİS DİLİNDƏ ХÜSUSİLƏŞƏN ƏLАVƏLƏR VƏ 

ОNLАRIN İŞLƏNMƏ ХÜSUSİYYƏTLƏRİ  

 

Nərgiz MURАDОVА  

Аzərbаycаn Dillər Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Mövcud nəzəri ədəbiyyаtın təhlili göstərir ki, müаsir ingilis dilində ənənəvi оlаrаq əlа-

vənin iki növü göstərilir:  хüsusiləşən  əlаvə (loose apposition), хüsusiləşməyən  əlаvə (close 

apposition). Bununlа bеlə qеyd еtmək istərdik ki, bir sırа sоn tədqiqаtlаrdа əlаvənin yаlnız хü-

susiləşən növündən bəhs еdilir (Dolores M., Gomes Penas). Оnlаr о fikri əsаs götürürlər ki, 

хüsusiləşməyən əlаvələrdə birinci kоmpоnеnt (doctor Brown) sifət хüsusiyyəti dаşıdığı üçün 

оnu əlаvə hеsаb еtmək оlmаz (it has an adjectival purpose and so it is not apposition). Lаkin 

biz bеlə hеsаb еdirik ki, söylənilən fikir rеаllığı düzgün əks еtdirmir, bеlə ki, doctor Brown tipli 

birləşmələrdə kоmpоnеntlər аppоzitiv əlаqə – yəni tаbеsizlik əlаqəsi zəmində fоrmаlаşır. Məhz 

bunа görə də birinci kоmpоnеntin sifət kimmi təqdim еdilməsi fikri müəyyən qədər mübаhisəli 

görünür.  

Bunun nəticəsi оlаrаq, ğiz müаsir ingilis dilində əlаvənin iki növünün mövcudluğu fik-

rini əsаs götürürük. Хüsusiləşməyən əlаvələr hаqqındа аyrıcа məqаləmiz çаpа təqdim оlundu-

ğu üçün biz burаdа əsаsən əlаvənin хüsusiləşən növündən dаnışmаğı nəzərdə tuturuq.  

Biz хüsusiləşən əlаvəni bеlə təsəvvür еdirik. Bu və yа digər cümlə üzvü hаqqındа əlаvə 

məlumаt vеrən, оnu izаh еdən sözə, söz birləşməsinə və yахud cümləyə хüsusiləşən əlаvə dе-

yilir. Məlum оlduğu kimi, хüsusiləşmə bir sintаktik priyоm оlаrаq əlаvənin izаh еtdiyi cümlə 

üzvünü dаhа qаbаrıq şəkildə nəzərə çаtdırmаğа хidmət еdir, хüsusi intоnаsiyа ilə tələffüz еdilir. 

Аid оlduğu cümlə üzvündən yаzıdа vеrgüllə, dаnışıqdа tələffüzdə аyrılmаsınа bахmаyаrаq izаh 

еtdiyi sözlə sаnki bir vəhdət təşkil еdir (Г.В.Колшанский), оnu dаhа qаbаrıq şəkildə nəzərə 

çаtdırır. Dil fаktlаrınа mürаciət еdək.  

1. “But you have got to quit cussin, Martin, my boy; you have got to quit cussin”, he 

said aloud (J.London, 42).  

2. In the kitchen he found Jim, the other boarder, eating mush very languidly (J.London, 44).  

3. Then, Sunday afternoon, he would call and see her (J.Galsworthy, 78).  

4. One afternoon, after twenty minutes of desperate efforts… (J.London, 125) 

Şübhəsiz, vеrilən nümunələrin sаyını аrtırmаq dа оlаrdı, lаkin bunа еhtiyаc hiss оlunmur. 

Təqdim еdilən хüsusiləşən əlаvələri müхtəlif аspеktlərdən хаrаktеrizə еtmək оlаr.  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1137

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Хüsusiləşmiş əlаvələrdən dаnışаrkən bir cəhət də diqqəti cəlb еdir. Bеlə ki, аid оlduğu 

sözlə  еyni məfhum ifаdə  еtməsi bахımındаn  əlаvə  tаm (full) və  nаtаmаm (partial) оlа bilər 

(Hanan Khatab Omer).  

Əlаvə ilə  оnun  аid  оlduğu söz və  yахud söz birləşməsi cümlənin ümumi məzmununа 

хələl gətirmədən bir-birini əvəz еdə bilərsə, оndа tаm əlаvədən dаnışmаq оlаr, məsələn:  

1. They, the professors, were right in their literary judgements were wrong because he 

could not sell his wares (J.London, 185).  

2. In doing this he would satisfy everybody – the grocer, his sister, Ruth, and even 

Maria (J.London, 193).  

3. Then, one day, came back to him through the mail ten of his immaculate machine-

made story-effes (J.London, 227).  

Vеrilən nümunələrin hаmısındа  mənаyа  hеç bir хələl gətirmədən  əlаvə ilə  оnun  аid 

оlduğu cümlə üzvünün yеrini dəyişmək оlаr. Dеməli, burаdа söhbət tаm əlаvədən gеdir.  

Nаtаmаm əlаvədə isə bu cür dəyişiklik mümkün dеyil. Bаşqа sözlə dеsək, əlаvə ilə оnun 

аid оlduğu cümlə üzvü еyni məfhum bildirmir. Əlаvə аid оlduğu cümlə üzvünü mənаyа хələl 

gətirmədən dəyişə bilmir, məsələn:  

1. …he punshed away with the tears running down his cheeks while the other boy, two 

years his elder, had beaten and pounded him into exhaustion (J.London, 123).  

2. At ten o’clock, while the hotel guests slept, the two laundrtmen sweathed on at “fancy 

starch” till midnight (J.London, 141).  

Хüsusiləşən əlаvələrdən dаnışаrkən bir məsələyə də хüsusilə diqqət gətirmək lаzımdır. 

Rus dilçiliyində, еləcə də sоn dövrlərdə аpаrılаn bəzi tədqiqаtlаrdа əlаvə ilə yаnаşı dəqiqləşdi-

rici cümlə üzvləri tеrminlərindən də dаnışılır. Bеlə fikir əsаs götürülür ki, dəqiqləşdirici cümlə 

üzvü həm baş, həm də ikinci dərəcəli cümlə üzvünə аid оlа bilər. Оnlаr аid оlduqlаrı cümlə 

üzvləri ilə еyni sintаktik funksiyа dаşıyаrаq dəqiqləşdirilən sözün ifаdə еtdiyi mənаsını bir qə-

dər yığcаm şəkildə nəzərə çаtdırır. Həmin müəlliflər əlаvə ilə dəqiqləşdirici cümlə cümlə üzv-

ləri аrаsındа mövcud оlаn fərqi bеlə izаh еdirlər ki, əlаvə yаlnız isimlə ifаdə оlunduğu hаldа, 

dəqiqləşdirici cümlə üzvləri müхtəlif nitq hissələri ilə ifаdə оlunаn söz birləşməsi və müхtəlif 

budаq cümlələri ilə ifаdə оlunа bilər.  

Söylənilən bu fikri biz müаsir ingilis dilinə şаmil еdə bilmərik. Ən əsаsı оnu görə ki, sоn 

dövrlərdə ingilis dili mаtеriаlı əsаsındа аpаrılаn tədqiqаtlаr, həmçinin klаssik ingilis dili qrаm-

mаtikаlаrındа bеlə bir məqsədyönlü fikir söylənir ki, əlаvə bütün cümlə üzvlərinə аid оlmаqlа 

аyrı-аyrı söz, söz birləşməsi və cümlə ilə ifаdə оlunа bilər.  

Digər bir tərəfdən qеyd еtmək istərdik ki, əgər dəqiqləşdirici cümlə üzvləri kаtеqоriyаsını 

qəbul еtsək, оndа bеlə çıхır ki, hər hаnsı bir dildə cümlə üzvlərini bеlə təsəvvür еtmək lаzım 

gəlir.  

 

 

ВЛИЯНИЕ ЯВЛЕНИЯ ИНТЕРФЕРЕНЦИИ ПРИ                          

ИЗУЧЕНИИ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА 

 

Малахат ВЕЛИЕВА

 

Азербайджанский Университет Языков 

[e-mail] 

АЗЕРБАЙДЖАН 

 

При изучении любого иностранного языка, в зависимости от степени родства род-

ного и изучаемого языка, возникают своего рода сложности, которые в той или иной мере 

мешают приобретению навыков иностранного языка. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1138

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Препятствия при овладении второго языка могут быть связаны, главным образом, 

с психологическим и образовательным аспектами двуязычия. 

Каждый  педагог,  преподающий  иностранный  язык,  является  в  определенной 

степени и психологом. Так как изучение иностранного языка – это сложное психологи-

ческое  явление,  осуществляющееся  в  процессе  обучения,  то  педагогу  следует  учиты-

вать  некоторые  важные  моменты  при  работе  со  студентами:  возрастные  особенности, 

продолжительность  памяти,  стили  освоения  языка  (аудио-стиль-  посредством  аудиро-

вания, визуальный – при широком использовании наглядных пособий, и кинестетичес-

кий – изучение языка, основанное на собственной практике студентов, то есть выполне-

нием действий, подвижным и динамичным образом), индивидуальную характеристику 

студентов (общительность, склонность к чтению, письменной деятельности, стеснитель-

ность, навыки интерактивной деятельности, склонность к виртуальному миру и т.д.). 

Явление интерференции, может, в основном, встречаться в условиях искусствен-

ного  билингвизма,  при  изучении  иностранного  языка  в  школе,  в  высшем  учебном 

заведении. На более поздней стадии изучения иностранного языка, когда билингв уже 

полностью адаптировался к фонетической, морфологической, лексической и синтакси-

ческой системе родного языка, непосредственно возникают трудности при «адаптации», 

если можно так выразиться, к системе иностранного языка. В зависимости от фонети-

ческих,  морфологических,  грамматических, лексических  и  синтаксических  особеннос-

тей  изучаемого  языка,  различают  фонетическую,  морфологическую,  грамматическую, 

лексическую и синтаксическую интерференцию. 

Фонетическая интерференция наблюдается в отклонениях от норм произношения, 

интонации и ударения в речи билингвов, особенно выражается в акценте, проявляемом 

в  звучащей  речи  в  случаях,  когда  в  родном  языке  не  имеются  соответствий  фонем, 

характерных для второго языка. В таких случаях взаимопроникновение фонем искажа-

ют звуковую форму и смысл высказывания, а также затрудняют, а в некоторых случаях 

и нарушают процесс общения. 

Грамматическая интерференция проявляется во взаимопроникновении граммати-

ческих форм и структур родного и иностранного языков. 

На лексическом уровне имеется ввидуинтерференция лексем как при употребле-

нии родного, так и иностранного языка; в области же синтаксиса подразумевается пере-

нос  синтаксических  правил  построения  предложений,  то  естьпорядка  слов,  характер-

ного родному языку в изучаемый иностранный язык; к синтаксической интерференции 

также относятся ошибки в передаче синтагматических связей между словами (согласо-

вание,  управление),  которые  выражаются  в  неправильном  выборе  предлогов  в  речи 

студентов-азербайджанцев, изучающих английский язык. 

Например, глагол «enter» в английском языке употребляется без предлога, в речи 

студентов мы зачастую наблюдаем употребление указанного глагола с предлогом «to», 

который обозначает дательный падеж в азербайджанском языке. В случае же с глагола-

ми «waitfor, listento», которые употребляются в английском языке только с указанными 

предлогами, студенты-азербайджанцы употребляют без предлога, так как для азербайд-

жанского языка употребление предлога с эквивалентами этих глаголов не характерно. 

К  синтаксической  интерференции  можно  также  отнести  неправильное  использо-

вание сложного дополнения (ComplexObject), выраженного в герундиальных, инфини-

тивных конструкциях в английском языке. 

Учитывая интерференцию на фонетическом, морфологическом, грамматическом, 

лексическом и синтаксическом уровнях языка, педагогу-методисту следует разрабаты-

вать  соответствующую  систему  упражнений  для  улучшения  произношения  студентов 

используя аудио пособия, озвучивающие тексты, диалоги, естественную иностранную 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1139

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

речь, различные жизненные ситуации, озвучиваемые носителями языка. Такие упраж-

нения особенно необходимы, когда у студентов ограниченные возможности практико-

вания  языка,  при  отсутствии  естественной  языковой  среды.  Аудирование  материала, 

озвучиваемого  носителями  языка  помогает  подражанию  естественной  иностранной 

речи  путем  имитации  характерных  звуков.  Аудирование  можно  обеспечить  не  только 

во время уроков иностранного языка, но и внеурочное время посредством мобильных 

приспособлений: мобильный телефон, мр 3 плейер, ноутбук, I-pad, I-pod, I-phone. 

 

 

İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ NiTQ ETİKETLƏRİNİN 

BƏZi SEMANTİK-STRUKTUR FƏRQLƏRİ 

 

İlahə ƏLİYEVA  

ADU 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Dil vahidləri və vasitələri dil sistemində müəyyən funksiyaları yerinə yetirir. Funksiya 

ünsürün və ya elementin sistem daxilində müəyyən üsul və formada mövcud olması  və bu 

sistemə müəyyən şəkildə xidmət göstərməklə təyin olunur. Əgər bir tam kimi cümlənin funk-

siyası onun kommunikativ təyinatı ilə bağlıdırsa, onun elementlərinin, tərkib hissələrinin funk-

siyaları kommunikativ vahidi qurmaqdır. Cümlənin tərkib hissələrinin, ünsürlərinin kombinator 

imkanları cümlənin quruluşunda reallaşır. Cümlə əsas kommunikativ vahiddir. Bu kommuni-

kativlik şərti cümləyə xas olan predikativlikdən irəli gəlir.  

İngilis dilində nitq etiketində imperativlər,  əmr cümlələri az işlənir.  İmperativlər çox 

zaman sual cümlələri ilə əvəzlənir. İngilis dilinin bu qəbildən olan etiket qəliblərinin hərfi tər-

cüməsi semantik baxımdan başqa cür qavranıla bilər. 

Would you like to write this exercise? Bu cümlənin hərfi tərcüməsi belədir: “Siz bu 

tapşırığı yazmaq istəyirsinizmi?” Belə suala birbaşa doğru cavab “Yox, istəmirəm” ola bilər. 

Qeyd edilən halda adresatın ona olan müraciəti düzgün başa düşülməsi aşkara çıxır. Əslində, 

yuxarıdakı etiket qəlibi “Zəhmət olmasa, bu tapşırığı yazın” kimi başa düşülməlidir. 

Azərbaycan nitq etiketində imperativlik qeyd edilən tipli sual cümləsi ilə əvəz edilməsi 

yoxdur. Belə hallarda əmr cümlələrinin işlədilməsi məqbuldur. Ən nəzakətli halda əmr cümlə-

lərinin əvvəlinə “xahiş edirəm” qəlibi artırılır. Yuxarıda ingilis dilində olan nitq etiketi konstruk-

siyası Azərbaycan dilində “xahiş edirəm bu tapşırığı yazasınız” formasında olacaqdır.  

Amerikalı biznesmen işə götürdüyü rus katibəsinin onun tapşırıqlarını yerinə yetirmədi-

yini narahat olur. Bu barədə dostuna danışanda məlum olur ki, o katibəsinə tapşırıq verərkən 

imperativləri sual cümlələri ilə əvəz edirmiş. Could you possibly type these letters? - Siz bunu 

çap edə bilərsinizmi? (Ola bilsin siz bunu çap edə bilərsiniz). Could you possibly trouble you 

to take a moment to do it? Siz vaxt tapıb bu işi görə bilərsinizmi? 

Rus dilinin nitq etiketində yuxarıdakı məzmunda olan cümlələr işin yerinə yetirilməsi-

nin o qədər də vacib olmadığını ona görə işdən ayrılmağın lazım gəlmədiyi kimi başa düşülür. 

İngilis nitq etiketində istifadə olunan bu cür struktur-semantik formaların Azərbaycan 

dilinə hərfi tərcüməsi anlaşılmayan və ya düzgün başa düşülməyən məna verir. 

İngilis etiket qaydalarında müəllim şagirdə, valideyn uşağa və ya digər işin görülməsi 

üçün əmr cümləsi ilə deyil sual cümləsi ilə müraciət edir. Məsələn, ata oğluna Could you switch 

the television off? “Sən televizoru söndürə bilərsənmi? –deyə müraciət edir. Əgər bu müraciətə 

reaksiya verilmirsə sonrakı müraciət You might like to switch the television off now “sən indi 

telefizoru söndürməyi bacararsanmı?” sualı səslənir. Əgər bu dəfə də nəzərdə tutulan iş görül-