Qafqaz Universiteti Materiallar
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ORXON -YENİSEY ABİDƏLƏRİNİN DİLİNDƏ ÖLÜM ANLAYIŞININ BƏDİİ İFADƏSİ Dilbər CAMALI
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- ÖMER SEYFETTİN’İN DİYET ADLI HİKAYESİNDE KORUNMAK İSTENEN İNSANİ DEĞERLER Aynaxanım EYYUBOVA
- NAZİM HİKMƏTƏ GÖRƏ SƏRBƏST ŞEİR ŞƏKLİNİN AZƏRBAYCAN SOVET POEZİYASINDA İNKİŞAFI Hüseyin ÖZKAN
- 15. YÜZYILDA KLÂSİK TÜRK ŞİİRİNDE KADIN ŞÂİRLERİN ROLÜ Zeynəb AŞURBƏYLİ, BÜŞRA TAŞÇI
|
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 1183
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan ORXON -YENİSEY ABİDƏLƏRİNİN DİLİNDƏ ÖLÜM ANLAYIŞININ BƏDİİ İFADƏSİ Dilbər CAMALI
AMEA dilber.camali@gmail.com AZƏRBAYCAN Hər canlı üçün qaçılmaz sonluq olam ölüm mövzusu bəşəriyyətin bütün dövrləri üçün aktual olmuşdur. Özəlliklə, əski türk abidələrinin mətn məzmunu üçün də ölüm ən çox işlənən mövzu idi. Bunun özəyində isə türklərin tanrıçı dini inancı dayanrıdı. Yaşamı boyu ölümün nə olduğu, ölümdən sonrakı həyatın var olub olmaması türkləri düşündürmüş, bu haqda təsəvvürləri Orxon –Yenisey abidələrinin dilində öz əksini tapmışdır. Göytürklərin tanrıçı inancına görə, ölüm ruhu, nəfəsi bildirən “tın”ın bədəndən çıxaraq uçub getməyi ilə başlayan bir prosesdir. İnanca görə “tın” bədəndən çıxıb göy aləminə uçur. Abidələrdən bu da məlum olur ki, vəfat edənin ruhu quş və ya başqa heyvan cildində uçub gedir. Bu səbəbdəndir ki, cənnətə “uçmaq” deyilmişdir. “Uçmaq” sözü islamı qəbul etdikdən sonra bir müddət işlənməyə davam etmiş və son dövrlərdə tamamilə arxaikləşmişdir. Orta əsrlər Azərbaycan ədəbi dilində isə “uçmaq” sözü “cənnət” mənasında işlənməyə davam etmişdir. Sonradan islam dinin güclü təsiri nəticəsində tamamilə dildən çıxmışdır. Orxon –Yenisey abidələrində hörmət və ehtiram göstərilən şəxslərin ölümünü ifadə etmək üçün kərgək bolmak, uçmaq, yok bolmak, yoğla, yoğlat, adırılmak və s. kimi əski türkcə sözlərdən istifadə etmişdirlər. Türklər ölümdən qorxmazmışlar, çünki ölümün birinci səbəbi tanrıdır. Tanrı diləyərsə öldürər, bütün canlılar onun əmrinə tabedir. Bunu Kül Tigin abidəsində açıqca görürük:“Öd te ri yasar, kisi oğlı köp ölgəli törəmis”(Baxtı taleyi tanrı yazar, insan oğlu hamsı ölümlü törəmiş)(KT, şm, 10) Abidələrin söz varlığından o da anlaşılır ki, Göytürklər, ölü öldükdə onu (esük adlanan örtüyə) bükərlərmiş, ardından “yoğ” adlandırdıqları (dəfn mərasimi) mərasim keçirərmişlər:
Qədim türklərdə yas tutanlar qara geyər, üzünü cırar, ağılar deyərmişlər. Bu adətlə biz Kül Tigin abidəsində qarşılaşırıq. Bilgə xaqan qardaşının yas mərasimindən danışarkən ağıçıların gəlib ağı dediklərini, yas iştirakçılarının üzlərini dartıb cırdıqlarını bildirir: Bunca bodun saçın, kulkakın ya akın bıçdı (Bunca xalq saçını yoldu, qulağını yanağını cırdı) (B.X. c, 12). Ança sakıntım. Közdə yaş kəlsər, eti də kö ültə sığıt kəlsər, yanturu sakıntım, katığdı sakıntım Yoğçı, sıkıtçı, kıtay, tatabı bodun başlayu Udar Sənun kəlti. (Eləcə düşündüm. Göz- dən yaş gəlsə, könüldən güclü sıtqı gəlsə, yanaraq düşündüm. Dəfn edən, mərsiyə deyən kıtay, tatabı xalqından başda Udar Sənun gəldi) (KT, şm, 11 -12). Ölümdən doğan təəssüf hissi Yensey abidələrində daha güclüdür.Demək olar ki, bütün Yenisey abidələri ölən şəxsin dilindən onun sağ ikən gördüyü işlərdən və ailəsindən, elindən, günündən, xalqından, həyat fəaliyyətindən ayrılmasından doğan kədərdən bəhs edir. Hər nə qədər ölüm Göy tanrının əmri olsa da, həyat şirindir:
Yenisey abidələrində tez –tez ölünün dilindən birinci şəxsdə, keçmiş zamanda öldüm, adırıltım, yok boldum sözləri işlənir və ya İhe –Ashete abidəsində “adırılmıs ölügmə yığlayu bertim (ayrılmış ölümə ağladım)” ifadəsi keçməkdədir. Ongin abidəsində “Ol kan yok bolduk- ta (o xan yox olanda)” (On, ön, 1), Atam, eçim ölti (Atam, böyük qardaşım öldü) (On, s, 7). III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 1184
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Göytürklərdə yas və dəfn adətinə görə, əgər bir insan yazda və ya yayda vəfat edərsə, bu şəxs ağacın yarpaqları saralıb töküldükdən sonra dəfn oluna bilərdi.Kül Tigin abidəsindəki cümlələr bu faktı təsdiqləyir: Kül Tigin koy yılka yiti yegirmikə uçdı, tokuzınç ay yiti otuzka yoğ ertürtimiz (Kül tigin qoyun ilinin on yeddisində vəfat etdi, doqquzuncu ayın iyirmi yeddisində dəfn etdik )(Kt, şm – şr, 1) Kül Tigin abidəsindən də göründüyü kimi, onun ölüm günü ilə dəfn günü arasında möv- süm fərqi var. Nəticə olaraq, Orxon –Yenisey abidələrinin mətn məzmununa dayanaraq deyə bilərik ki, türklər ölümdən qorxmur, ölümü tanrının əmri hesab edir, ölən şəxsin “tın”ı (ruhu və ya nəfəsi) çıxdıqdan sonra ruhu uçub göy aləminə çəkilir, vəfat edən şəxs öldüyü zaman deyil fərqli vaxtda dəfn olunur, ölüyə qurbanlar verilir, yas mərasimi təşkil olunur, ölən şəxsin üzəri örtüklə (və ya kəfənlə) örtülür, yas mərasiminə ağı deyənlər gəlir, ağlayıb –sıtqanılır, ölü yaxınları üz gözlərini cırır, saçlarını dartıb yolur, vəfat edən şəxsə daş abidə ucaldılır və onun məzarı yaxınlığında sağ ikən həyatda öldürdüyü adamların sayı qədərində balbal qoyulur, daş abidəsinin üzərində, sanki ölən şəxs danışırmışcasına onun həyatı boyu fəaliyyəti qısa şəkildə yazılır, ölü isə heyfislənir, ölümündən təəssüflənirmiş.
KORUNMAK İSTENEN İNSANİ DEĞERLER Aynaxanım EYYUBOVA Qafqaz Universiteti Ayna94@box.az AZƏRBAYCAN Elnare AHMEDOVA Qafqaz Universiteti Elli.94@list.ru AZƏRBAYCAN Genellikle realist bir anlayışla eser verme düşüncesinde olan Ömer Seyfettin, Milli Ede- biyat dönemi hikaye türünün en tanınmış yazarlarından biri olup, yazdığı hikâyeler çocuklara okuma zevk ve alışkanlığı kazandıracak en uygun eserler arasında yer almaktadır, bununla beraber Ömer Seyfettin`in hikayeleri yabancıların Anadolu Türkçesi'ni öğrenmesinde de bü- yük role sahiptir. Türün geniş okuyucu kitlelerine ulaştırılması ve sevdirilmesi, Ömer Seyfet- tin`in hikayeleri ile mümkün olmuştur. Onun Türk toplumunun geleneklerini, kültürünü ve medeniyetini çok güzel yansıtan bir çok hikayesi vardır.
Yazarın “Diyet” adlı hikayesi de gerek konu gerekse dil ve üslûp özellikleri bakımından toplumdaki herkesin, her yaştan okuyucunun okuyabileceği, beğenisini kazanacağı, mesajlar içeren ibret verici bir hikayedir. Yazar, hikayesinin mesajını çok büyük ölçüde vak`aya yük- lemiş; zaman, mekan ve şahıs kadrosu gibi diğer unsurları, vak`anın daha belirgin hale gelme- si istikametinde kullanmıştır.
Hikayede Koca Ali, uzun boylu, iri pençeli, kalın pazılı bir pehlivandır. On senedir ham demirden dövdüğü kılıçları her yerde nam kazanmış. Onun çeliğe çifte su vererek yaptığı kı- sacık bıçaklar bile iki kat olur ancak kırılmazlar. Bu “Çifte su vermek” sanatı ona has bir sırr. Koca Ali Yanına çırak almaz, dükkandan dışarı çıkmaz, kimse ile konuşmaz. Pazarlık yapmaz, ne verilirse alır. Şehirde onunla ilgili bir çok söylenti var. Ama kimdir, nereden gelmiştir? Kimse bilmez. On iki yaşındayken beylerbeyi olan babası öldürülmüş. Amcası vezir. Koca Ali’yi okutmak ister ama o kimseye borçlu kalmak istemediği için bir gece amcasının evinden kaçar. 30 yaşına kadar gezmediği yer, yapmadığı iş kalmaz. En son Erzurum’da ihtiyar bir demircinin yanında işe girer. O para için değil yaptığı sanatının zevki için çalışır. ”Çifte su vermek ” onun aşkıdır.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 1185
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Yine sabah namazından sonra durmadan çalıştığı bir gün sönen ocağına bakarken karşı- daki mescitten gelen akşam ezanını duyar. Konya’dan iki derviş yatsı namazına kadar mesne- vi okuyacak. Akşam namazından sonra mescit biraz boşalır sonra dervişler mesnevi okumaya başlar. Koca Ali okundukça kendinden geçiyor. Yatsıdan sonra mescitten çıkar. Dükkana uğramadan köprünün yanına gider. Suyun üzerinde parlayan yıldızları izleyip kuşların sesiyle tekrar kendinden geçer. Sonra bir ses duyar. Bunlar şehir subaşısının adamlarıdır. Gece yolda gördüklerini dayaktan geçirirler ama Koca Ali’ye kötü davranmıyorlar. Sadece buralarda dolaşmamasını söyleyip giderler. Koca Ali dükkana girer, yorgundur. Hemen yatağına yatar. Kapı vurulur, uyanır. Bunlar dizdarbaşı ve adamlarıdır. Dün gece Budak Beyin mandırasında hırsızlık olmuş, hırsızlar çaldıkları bir kuzuyu köprünün yanında kesmişler. Bekçiyi de dövüp sol kolunu kırmışlar. Bekçi adamlardan birini Ali’ye benzetmiş dükkanın önünde de kan leke- leri var. Koca Ali`nln sol kolunun kesilmesine karar verilir. Sipahiler kolunun Diyetini verecek zengin bir kasap Hacı Mehmed`i bulurlar. Kasap, son derece cimri ve bu yüzden bugüne kadar hiçbir çırak ve hizmetçi tutmamış, küçük bir dükkada kasaplık yapmış, çenesi düşük, gayet titiz, huysuz bir ihtiyardır. Diyet parasını, Koca Ali`ye acıdığı veya onu sevdiği için de- ğil, sipahilerle iyi geçinmek gerektiğini bildiği için ödemek zorunda kalmış.
Ama kasap Ali’nin ömür boyu kölesi olmasını istemiş. Kabul ederler. Kasap, bütün işle- rini Ali`ye gördürmesine rağmen iki de bir kolunun diyetini kendisinin verdiğini hatırlatarak minnet altında bırakır; hatta hakaret eder. Koca Ali çalışıyordu ama kasabın kolunun Diyetini vermesini başına kakması onu deli ediyor. Koca Ali kimseye minnettar kalmak istemiyor ve bu duruma ancak bir hafta dayanabiliyor. Sonunda bir cuma günü kasabın yine aynı tavrı karşısında gözünü kırpmadan elindeki satırı sol koluna indirir. Kasap şaşırar. Koca Ali “Al şu Diyetini verdiğin şeyi“ der ve gider. Böylelikle kolunu kaybeder; fakat gururunu ve özgürlü- ğünü kazanır. Koca Ali`den o günden sonra kimse haber alamaz. Geldiği yer gibi gittiği yeri de kimse öğrenemez.
Ömer Seyfettin, Koca Ali`yi gözünü kırpmadan kolunu kesip Hacı Mehmet`in önüne attırmakla, mesajını bütün çarpıcılığı ile okuyucuya vermiş olur. Olay örgüsünü okuyucuyu şaşırtacak bir biçimde bitirilmesi, Ömer Seyfettin`in hikayeciliğindeki en belirgin tarafların- dan birisidir.
Kahramanın mizacını oluşturan temel değer durumundaki, “birisine minnettar kalmamak” veya “kula kul olmamak”, onun başkaları karşısında ortaya çıkan “gurur” tarafını verir. Söz konusu gururun arkasında ise “hürriyet” değeri vardır. Hacı Mehmet`in kolunun Diyetini ver- mesinden sonrakll tahkir edici tavırları,kahramanın bu yönünü daha açık biçimde ortaya çıkarır.
Diyet, son derece sağlam bir olay örgüsüne sahiptir. Her bir vak`a halkası, bir sonraki- nin tabii bir sebebi ve her sonrakı vak`a halkası da, bir öncekinin tabii bir sonucudur. Son vak`a halkasının dışında olaylarda olağanüstülük olmadığı gibi, vak`a halkaları arasında her- hangi bir kopukluk da yoktur.
Diyet`in olay örgüsünü,iki ana bölüme ayıra biliriz. Bunlar; Koca Ali`nin sol kolunun kesilmesine karar verilmesine kadarki olaylar ile bundan sonrakı olayları kapsayan bölümler- dir. Zira kolunun kesilmesi kararı,kahraman için tam bir dönüm noktası olur ve onu kesin bir çıkmazla karşı karşıya bırakır.
Kısacası Diyet; Koca Ali tipi ekseninde ve sağlam bir kurgu çerçevesinde vücut bul- muş; insanı ve toplumu ayakta tutan milli, ahaki ve insani değerlerin çözülüp yozlaştığı bir dönemde, okuyucuya, ideal bir tip ve ona yüklenen güzel değerleri hatırlatmak amacıyla kale- me alınmış tarihi bir hikayedir.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 1186
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan NAZİM HİKMƏTƏ GÖRƏ SƏRBƏST ŞEİR ŞƏKLİNİN AZƏRBAYCAN SOVET POEZİYASINDA İNKİŞAFI Hüseyin ÖZKAN Qafqaz Universiteti hozkan@qu.edu.az AZƏRBAYCAN
Nazim Hikmət 1957-ci ildə Azərbaycana gəlmiş, bir aydan çox Azərbaycanda qalmışdır. Böyük şair bu gəlişində Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatıyla da yaxından tanış olmuş- dur. Moskvaya dönəndən sonra prof. Mikayıl Rəfilinin xahişi ilə Azərbaycan təəssüratlarını qələmə almışdır. Moskvada Tofiq Məlikovun Nazim Hikmətin arxivində çalışarkən tapdığı böyük sənətçinin öz əlyazmaları arasında bizim (Azərbaycan) mədəniyyətimizlə, ədəbiyyatı- mızla bağlı yazılmış, indiyə qədər bilmədiyimiz bir məqaləyə rast gəlmişdir. Bu məqalədə Nazim Hikmət sərbəst şeir şəklinin Azərbaycan sovet poeziyasında iki inkişaf pilləsində möv- cud olduğunu qəyd edir: 1) 1920-ci illərin sonu və 30-cu illərin əvvəlləri; 2) 1950-ci illərdən sonra. Birinci pillədə bir pərakəndəlik, hərc-mərclik özünü göstərir- di, bu dövdə yeni şeir formasını məzmunsuz söz yığını ilə doldururdular, milli kolorit, milli ənənə çatışmırdı. İkinci pillədə istiqamət dəyişir. Bu fərq hətta tək bircə şairin - Rəsul Rzanın yaradıcılığı timsalında da aydın göründü. Bu pillədə sərbəst şeir dövrün ab-havasını, yüzilli- yin səsini milli mündəricəyə malik poetik bir güclə, ehtirasla inikas etdirdi. Haqqında bəhs edilən məqalədə bir çox mətləblərin üstü açılır. Nazim Hikmətin ilk şei- rinin Türkiyədə, İstanbulda yayılması, lakin ilk şeir kitabının Azərbaycanda, 1928-ci ildə Ba- kıda çap edilməsi xatırlanır. Bəlli olur ki, Mikayıl Rəfili Oktyabr İnqilabının 10 illiyi münasi- bətiylə “Ədəbi Azərbaycan proletar ədəbiyyatı” adlı məqalə yazmışdır. Bu məqalədə Mikayıl Rəfili Nazim Hikmətin Azərbaycan ədəbiyyatına bir proletar yazarı olaraq daxil olduğunu göstərir. Əvvəla, Nazim Hikmət şeirdə təqlidçiliyin əlehdarı kimi çıxış edir, ölçünü isə şeirdə ahəng yaradan, qüvvətləndirən faktorlardan biri və başlıcası olmasını nəzərə çatdırır. Nazim Hikmət düşüncəsində şeirin ritmi, ahəngi gözəlliyin əsas şərtlərindəndir. Ona görə ki, poetik məzmun öz bədii ifadəsinə, estetik gözəlliyə məhz uyarlı bədii formada gəlib çatır. Nazim Hikmətin məqalələrində Azərbaycan şairlərinin əsərləri ideya-məzmun və dil- sənətkarlıq cəhətdən də təhlil olunur. Diqqəti cəlb edən məqalələrdən biri “Dostum Rəsul Rza” adlanır. Məqalədə bu günkü şeir şəraba bənzədilir. Şərab nə qədər təzədirsə, şeir də o qədər saf və təmizdir; illəndikcə, qədimləşdikcə o qədər kəskinləşir. Nazim Hikmət məhz bu fikirləri məhz Azərbaycan şairi Rəsul Rzanın şeirləri ilə əlaqələndirir. Nazim Hikmət Rəsul Rzanı 1958-ci ildə çap edilmiş şeirlər kitabını oxuduqdan sonra tanıyır. Kitabda şairin 1931-ci ildə yazılmış şeirləri toplanmışdır. Nazim Hikmətin fikrincə, bu şeirlər müasirliyini-saflığını, təmizliyini, sadəliyini qoruyub saxlamışdır. Rəsul Rza da imzasına baxmadan tanılan şairlərdəndir. Hətta başqa dillərə çevrilsələr də, yenə də şeirin kim tərəfindən yazıldığı bəlli olur. “Özgün və bənzərsiz olması” Rəsul Rza şeirlərinin başlıca key- fiyyətlərindəndir. Təsirə toxunan Nazim Hikmət sənətçilərinin bir-birinə təsirindən nisbətən danışmasa da, belə bir fikir də işlədir ki, yer üzündə sevdiyi bir yaxud bir neçə şairin təsiri altında olmayan bir şair tapmaq çətindir. Rəsul Rzanın şeirlərində də Füzulinin, Sabirin, Ma- yakovskinin təsiri görünür. Ancaq bu təsirlər, hər şeydən öncə, dərinliyi baxımından çox müx- təlifdir. Bu təsirlər, hər şeydən öncə, yağışın buğda tarlasına göstərdiyi təsirə bənzəyir. Yağış dənənin (toxumun) üzərində, onun yaşayıb boy atmasına yardım etmək üçün qalır. Nazim Hikmət təhlilə cəlb etdiyimiz məqaləsində Rəsul Rza sənətinə yüksək qiymət ve- rərək yazır: “Rəsul Rza xalq ədəbiyyatına və klassik ədəbiyyata böyük sevgi bəsləyən bənzər- siz bir şair, Azərbaycan şeirinin də yenilikçilərindən biridir. Yenilikçilik əksini inkar etmək
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 1187
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan deyil, ədəbi mirasdan faydalanmaqla başlar. Rəsul Rza, Azərbaycan və başqa xalqların-onların içində birinci sırada Rus ədəbi mirası vardır- ədəbi mirasında, şair üçün dərin, dəyərli, yaralı nə varsa, bunları alaraq faydalanır. Nazim Hikmət həmin kiçik həcmli məqaləsində danışıq dili haqqında, bu dilin Azərbay- can şeirinə Rəsul Rza tərəfindən gətirildiyini, bununla ahəng yaratdığını göstərmişdir. Danışıq dili deyəndə Bakı, Gəncə dialektlərini nəzərdə tutmur, bütün Azərbaycan bölgələrində yaşa- yanların dilindən bəhrələndiyini qeyd edir. Bu baxımdan Rəsul Rza Sabir ənənəsinin təqibçi- sidir. Sabir yaşadığı çağın şeirinə, şəhərli dilini gətirməmişmidir? Yeri gəlmişkən, Rəsul Rza- nın sənəti Sabirdən olağanüstü bir biçimdə faydalanmışdır. Sabir şeirindəki satirik ünsürlər, polemik kəskinlik, məntiq üstünə satiralar və polemik yaratma bacarığı, şeir texnologiyası, Rəsul Rza şeirində təbii, orijinal bir şəkildə təsir etmişdir. Poeziya sözün yardımı ilə, təkcə sözün gücü ilə ərsəyə çatdırır, söz-kəlmə-poeziyanın təməl daşıdır. Onun bircəciyini götürmək kifayətdir ki, ən gözəl şeiri belə məhv edəsən. Bu baxımdan Rəsul Rza sözü nə şişirdir, nə də bayağılaşdırır. O, hər bir sözün yerli yerində olma- sının, şeir bağına çiçək açdıracağına inanır. Mənzum, mövzu baxımından şeirin imkanlarını nə qədər hüdudsuzlaşdırırsa, bu mövzunun ifadəsi üçün istifadə olunan sözlər də o qədər son- suz olmalıdır. Nazim Hikmət şeir yazmaq mexanizmini saf-çürük edir. Onun fikrincə, Rəsul Rza şeir- ləri qeyd olunan ölçünün tələblərinə cavab verir və fikrini nəzərdə tutulmuş meyar daxilində inkişaf etdirir. Rəsul Rza sərbəst şeirdə misraları standart ölçüdən, vəznin tələblərindən kənara çıxarsa da, ahəngdəki tarazlığı qoruyub saxlayır. Əks halda poetik örnəklərdə heç bir emosio- nal-hissi təsir ola bilməz. Elə burada Nazim Hikmət şeirdə yenilik nə ilə ölçülür? sualını cavablandırır: Bu suala təxminən belə cavab vermək mümkündür: Şeirin zəngin şəkil və məzmunundakı (içərisindəki) yeni imkanlarla. Rəsul Rza da bu yeni imkanlara dayanaraq şeir yazır. O, hər zaman şeirin dil ünsürünü, ölçü, qafiyə ünsürlərini yeniləşdirir, zənginləşdirir. Həm də sadəcə Azərbaycan şeirində deyil, bütün sovet şeirində. Məzmununa gəlincə: şairin yeni kitabından bir örnək vermək istəyirəm. “Qızıl gül olmayaydı” şeiri şəxsiyyətə pərəstiş dövründə bir insanın faciəli taleyindən bəhs edir. Şeir 1960-cı ildə yazılmış, 1961-ci ildə yayılmışdır. Bu şeir Sovet ədəbiyyatında həmin mövzuda yazılan ilk əsərlərdən biri olub mövzu baxımından gərəkli və bizim hamımızı rahatsız edən bir məsələdir. Rəsul Rza şeirinin məziyyətlərindən danışan Nazim onun şeirlərinin məzmun və mün- dəricədə geniş alana malik olduğunu, çox zəngin və çeşidli olduğunu göstərir. “Şöhrətimin şəhəri”, “Baba ocağım”, “Yeni mənzil”, “İki buruğun şöhrəti” şeirlərinə lakonik şəkildə müna- sibətini bildirir, bu kimi əsərlərin həyəcan, lirik ovqat yaratdığını vurğulayır: “..onun şeirində hər tərəf gur bir işığa qərq olur. Şair səadət arayandır. O, öz həyatındakı və bizim ömrümüz- dəki xoşbəxtliyi arayaraq gün üzünə çıxarır. Rəsul Rzanın sevib qələmə aldığı insanlar inşaat- larda çalışan sadə əməkçilər və Bakı petrollarında çalışan işçilərdir.
15. YÜZYILDA KLÂSİK TÜRK ŞİİRİNDE KADIN ŞÂİRLERİN ROLÜ Zeynəb AŞURBƏYLİ, BÜŞRA TAŞÇI
Qafqaz Universiteti Qafqaz Universiteti zeyneb994@gmail.com, busra993@gmail.com
On beşinci yüzyıl, Klâsik Türk Edebiyatı'nda şöhret kazanmış kadın şâirlerin belirdiği dönemdir. Bu asırda Divân şiiri, ev kadınları ve genç kızlar arasında yayılmış; "Leylâ vü Mecnûn", "Yûsuf u Züleyhâ", "Hüsrev u Şîrin" "İskender-nâme" vs. mesnevîler, aile ortamlarında sık sık okunur hâle gelmiştir. Bunun yanı sıra, genç kız ve kadınlar arasında, asrın Şeyhî, Ahmed Paşa, Necâtî Bey gibi büyük şâirlerinin şiirlerine nazîre söylemek yolunda bir heves uyanmıştır. III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 1188
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Türk kadınlarının şiir sanatına heves etmelerinde müessir olan âmiller arasında, an'anevî ve duygulu Şark kadınının şiire karşı tabiî teveccühü vardır. Fakat kadınların, şiir yazmada erkeklerin biraz daha gerisinde kaldığı bilinmektedir. Bunu sebebi, kimi kesimlere göre, “gelenek ve görenekler açısından erkeğin kadına göre sosyal hayatta daha ileride olması ve ağır basmasına" bağlanırken, kimi kesimlerce de “kadını duygu ve düşüncelerini ifade edecek cesareti ve gücü kendisinde bulmadığından” yanadır. Fakat bu yaklaşımlara rağmen, toplumda şâirlik yönüyle isim yapmış hanımlar da yok değildir. İşte Zeynep Hanım ve Mihrî Hâtun, Türk Edebiyatı'nda ortaya çıkmış kadın şâirler silsilesinin ilkleridir. Asrın adı ve eseri bilinen ilk kadın şâiri Zeynep Hanım’dır. Fâtih devri kadın şâirlerinden olan Zeynep Hanım, Latîfî'ye göre; Kastamonulu bir sanatkârın, Âşık Çelebi'ye göre ise; Amasya’lı bir Kadı olan Mehmed Efendi'nin kızıdır. Asıl adı Zeynü’n-nisâ olan Zeynep Hanım, asıl tahsilini babasından almış; Arap ve Farisî dillerini de yine babasından öğrenmiştir. Zeynep Hanım'ı klâsik şiirimizde unutulmaz bir isim olmasını sağlayan şiiri, âhenkli ve samimî bir edâ ile söylediği şu kıt'asıdır:
Şâirimiz, şiirlerinde halîmlik, sevecenlik gibi kadına özgü bazı değerleri, zayıflık ve ruhsal eksiklik olarak nitelendirerek merdâne ifadeler kullanmayı tercih etmiştir. Zeynep Hanım, sanat hayatı boyunca üstâd şâir Şeyhî’nin gazellerine nazire yazacak kabiliyete kâdir olmuştur. Şâirin, Şeyhî'ye nazîre olarak söylediği gazelinden bazı beyitler, örnek olması açısından aşağıya alınmıştır: "Keşf et nikâbunı yer ü göğü münevver et Bu âlem-i anâsırı Firdevs-i enver et İki cihânda kılmamışım nesneye hemin Yâ Rab Habîbi'nün bana vaslın müyesser et Depret lebüni cûşa getir Havz-ı Kevser'i Anber saçunı çöz bu cihânı mu’anber et" Başarılı şâir; Fâtih Sultan Mehmed adına bir Divân tertip etmiş; ancak bu Dîvân günü- müze ulaşamamıştır. Zeynep Hanım'ın bir divân kaleme aldığını meşhur gazelinin şu mısrala- rından anlıyoruz: "Zeyneb çü dost zülfü bigi târmârsın
Asrın diğer tanınmış kadın şâiri ise Mihrî Hâtun'dur. Asıl adı Mihrü'n-nisâ ya da Fahrü'n-nisâ’dır. Sultan II. Bayezid devri kadın şâirlerinden olan Mihrî Hâtun, Amasyalı olup, Belâyî mahlasıyla şiirler yazan, aynı zamanda Kadılık görevinde bulunan Mehmed Çelebi Efendi'nin kızıdır. Kültürlü bir aile muhitinde yetişen Mihrî Hâtun, II. Bâyezid'in ve onun büyük oğlu Şeh- zâde Ahmed'in Amasya'daki şiir meclislerine katılmıştır. Bütün ömrünü Amasya’da İskender Çelebi’ye duyduğu derin ve platonik bir aşk içinde geçiren şâir, yaklaşık 1506'da Amasya’da vefat etmiştir. Güzel olduğu kadar cüretkâr ve dobra bir kadın olan şâirimiz, erkek meclislerine çekin- meden girerek, gerek şiir, gerekse diğer bilim alanlarında, bildiği doğrular uğrunda tartışmaya girmekten kaçınmamasıyla dikkatleri üzerine çekmiştir. Sade bir dille yazdığı gazel ve kaside- leriyle bilinen Mihrî Hâtun, şiirlerinde duyguya çok önem vermiştir. "Ben umardum ki bana yâr-ı vefâdâr olasın Ne bileydüm ki begüm böyle cefâkâr olasın Reh-i aşkında neler çektiğimi âh benüm Bilesin bir gün ola aşka giriftâr olasın |