Qafqaz Universiteti Materiallar

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1176

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

TÜRKIYE TÜRKÇESINDEKI BIRLEŞIK YAPILI ZARF-FIIL 

EKLERIYLE AZERBAYCAN TÜRKÇESINDEKI ZARF-FIIL 

EKLERININ ANLAM AÇISINDAN MUKAYESESI 

 

Cəmilə AĞALIYEVA 

Qafqaz Univeristesi 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Zarf-fiiller, bir yanıyla fiil, bir yanıyla da zarf özelliği taşıyan gramer kategorileridir. 

Cümlede şahsa ve zamana bağlı yargı bildirmeyen, fakat yargı bildiren fiiler yanında, onlardaki 

oluş ve kılışın tarzını belirtirler. Yani zarf-fiiller, fiillerin zarf görevi yapan yardımcılarıdır. 

Zeynep Korkmaza göre, Türkiye Türkçesinde kullanılan zarf-fiiler, yapıları bakımından üç 

yere ayrılır. Bunlar : 1.Gerçek zarf-fiiller; 2. Sıfat-fiillere bazı çekim ekleri getirilerek yapılan 

zarf-fiiller; 3.Yapıca bunların dışında kalan veya zarf fiil olarak kullanılan şekillerdir. 

Bu bildiride Türkiye Türkçesinde bulunan birleşik yapılı zarf fiil eklerinin, Azerbaycan 

Türkçesindeki ifade karşılıklarından bahsedeceğiz. Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesin-

deki zar-fiil ekleri genel olarak aynıdır. Bu yüzden ifade edilirken güçlük çekilmez. Fakat bun-

larla birlikte bazı farklılıklar da mevcuttur. 

sıfat-fiil + hal eki 

-DIK+çA eki 

Hazır param bittikçe ben de yürek üzüntüsünden zayıflıyorum ( Seyfettin BL: 11) 

“Hazır pulum qurtardıqca məndə ürək ağrısından arıqlayıram” (Azerbaycan Türkçesi) 

-mIş+çA eki 

Kudurmuşça etrafına saldırıyordu. 

Bu kalıp Azerbaycan Türkçesinde yoktur. “Qudurmuş kimi ətrafına hücum etdi” şəklin-

də ifadə olunur. 

-(y)AsI+yA Nereye gitse ölesiye sıkılacaktı (Tanpınar Huzur: 218) 

“ Hara getsə öləcəkmiş kimi sıxılacaqdı.” 

-dık + tAn eki 

Derslerini bitirdikten sonra “Mavi Bayrak” a dalar, saatlerce okurdu (Ö. Seyfettin BL: 73) 

“Dərslərini bitirdikdən sonra “Mavi Bayrağ”ı alıb saatlarla oxuyardı.” 

sıfat-fiil + iyelik + hal eki 

-DIK+iyelik+cA eki 

Gücü yettiğince “Azdan az gider çoktan çok” denilmiştir. 

“ Gücü çatdığı qədər “Azdan az gedər çoxdan çox” deyilmişdir.” 

-DIK+iyelik+A eki 

Köyde doktor olmadığına hastalığı anlaşılamadı. (Banguoğlu Türkçenin Grameri: 438) 

“Kənddə həkim olmadığına görə xəstəliyi bilinmirdi.” 

-DIK+iyelik+dA eki 

Ramazan bayramıydı yola çıktığınızda (S. Çokum AB: 11) Yola çıxdığınızda Ramazan 

bayramı idi. 

-DIK+iyelik+dAn eki 

Çok zengin olduğundan paranın onca ehemiyeti yoktu. (Ö. Seyfettin BL: 90) 

Çox varlı olduğuna görə pulun o qədər də əhəmiyyəti yox idi. 

-(y)AcAK+iyelik+A eki 

Böyle elimiz kolumuz bağlı oturacağımıza hazırlıklı olmalıyız. ( S. Çokum AB: 69) 

Belə əlimiz qolumuz bağlı oturacağımıza hazırlıqlı olmalıyıq. 

-(y)AcAK+iyelik+dAn eki 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1177

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Misafir geldiğinden sinemaya gidemediler. (T. Banguoğlu Türkçenin Grameri: 437) 

Bu kalıp AzerbaycanTürkçesinde yoktur. Azerbaycan Türkçesinde bu türlü ifade edat 

birleşiğiyle ifade edilir. 

Qonaq gəldiyi üçün kinoya gedəbilmədilər. 

sıfat-fiil ⊕ cAsInA eki (-(y)AcAK+cAsInA ) 

Adam karşı masadaki hanıma yiyecekcesine bakıyordu. (Z.Korkmaz Türkiye Türkçesi 

Grameri: 876) Kişi qabaq stoldaki xanıma yeyəcəkmiş kimi baxırdı 

-(mIş+çAsInA Yusu utandı.Bir suç islemişcesine...Başını  eğdi (S. Çokum, AB, 25) 

Yusu utandı. Bir günah etmiş kimi.. Başını əydi. 

-(I)yor+cAsInA Minik bebek, etrafında olanlarlanlı - yorcasına dikkat kesildi., Körpə 

etrafında olanları anlayırmış kimi diqqət yetirdi 

-(V)r+cAsInA Koşarcasına yürümekte olan Memedi kolundan tuttu,durdurdu (Y. Ke-

mal, İM,232) Qaçırmış kimi yeriyən Məhəmmədi qolundan tutdu, dayandırdı. 

-mAz+cAsInA Benitanı - mazcasına bunları nasıl söylersin.bu kalıp Azerbaycancada 

Meni tanımırmış kimi bunları nece bele deye bilersen? şeklinde ifade edilir. 

-(y)AcAKmIş+çAsInA Vuracakmışcasına davrandı (T.Banguoğlu, Türkçenin Grameri, 

440) Vuracaqmış kimi reftar etdi. 

-(I)yormuş+çAsInA Birçok şeyler biliyormuşcasına bıyık altından gülmüştü (O. Kemal, 

HÇ, 183) Bir çox şeyi bilirmiş kimi bığ altı gülmüşdü. 

-(V)rmIş+çAsInA Bilgisayar kullanmayıda bil - irmişçesi ne havalara girdi Kompyuter-

den istifade etmeyi bilirmişcesine öyündü 

-mAzmIş+çAsInA O güzelliği gö r - mezmişçesin e gelip geçemezdim. O gözelliyi gör-

mürmüş kimi gəlib keçə bilməzdim 

Mastar + ek 

mak+ sIzIn İşte böylece annemin yanından bir dakika ayrılmaksızın bütün bir yılımı 

konakta geçirmiştim (Y.K. Karaosmanoğlu, Hoş, 150) Bax beləcə anamın yanından bir dəqiqə 

də olsun ayrılmadan bütün ilimi burada keçirmişdim 

ma + cAsInA Fukara Bal Kız yanmakta ki, bunca yıldır tütünü tepesinden çıkmacasına 

(K.Tahir , DA, 290) Yazıq Bal qız ele yanır ki, illərdir başından tüstü çıxır kimi 

mA + mA+ cAsInA Bu ke giden giderse bir daha geri dönmemecesine gider (K.Tahir, 

DA, 189) Bu dəfə gedən gedərsə bir daha geri dönməyəcəkmiş kimi gedər. 

-mAk+ la Ancak ilim ve tekniği almakla bir milletin garplılaşıp garplılaşmayacağı me-

selesi kalıyor (M.Turhan, GN, 64) Ancaq elm ve texnikanı almaqla bir millətin müasir müasir-

ləşməyəcəyi qərbliləşməyəcəyi məsələsi qalır. 

 

 

HAKİKAT GAZETESİNDE YAPIM EKLERİNİN YAZILIŞI 

 

Təbriz ƏHƏDOV 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Arap harfli eski Azerbaycan alfabesi Azerbaycan`da 1929 yılına kadar yaygın olarak 

kullanılmış, bu alfabe ile zengin bir kültür hazinesi oluşturulmuştur. Yaklaşık bin yıllık bir ta-

rihi olan eski Azerbaycan alfabesinde XX. yüzyılın başlarında yapılan  ıslahat çalışmalarına 

kadar oturmuş yazım kuralları vardı, bu kurallar XIX. yüzyılın sonları, XX. yüzyılın başların-

da neşredilmiş olan gazete ve dergilerde de küçük farklarla uygulanmıştır.Sözkonusu kuralların 

tespit edilerek örnekleriyle ortaya çıkarılmasının günümüz gramer çalışmalarına yeni bir açı-

lım kazandırabileceği kanaatindeyiz. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1178

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

56-65. sayılarını çalışmamıza konu ettiğimiz Hakikat gazetesi1909-1910 yıllarında Ba-

kü’de Üzeyir Bey Hacıbeyov’un editörlüğünde, eski Azerbaycan alfabesi ile yayınlanmıştır. 

Çalışmamızda Hakikat gazetesinin adıgeçen sayılarında kullanılmış olan yapım ekleri örnek-

leri ile gösterilmiştir.Verilen örneklerden eklerin genellikle tek şekilli yazıldığı ve yazılışların 

kalıplaşmış olduğu görülmektedir: 

İsimden isim yapan ekler 

 -ça

2

: kitabçanın –“ﻚﻧ ﻪﭽﺑﺎﺘآ”,dəftərçəsi – “ﻰﺳ ﻪﭼﺮﺘﻓد”;

 

 

-

daş: yoldaşımız –“ﺰﻤﺷاﺪﻟﻮﻳ”;

 

 

-

lıq

4

: qanunsazlıq – “ﻖﻟزﺎﺴﻧﻮﻧﺎﻗ”, illigi – “ﻰﮕﻴﻠﻠﻳا”, aylığı – “ﻰﻘﻠﻳﺁ”, qəpiklik –“ﻚﻠﮑﭙﻗ”, 

mümkünlük – “ﻚﻠﻨﻜﻤﻣ”;

 

 -çı

4

: başçısının – “ﻚﻨﺴىﭽﺷﺎﺑ”, dəvəçi–“ﻰﭼ ﻩود”, soyqunçular – “ﺮﻠﻴﭽﻧﻮﻘﻳﻮﺻ”, döyüşçü – 

“ﻰﭽﺷﻮﻳود”;

 

 -gı

4

: bilgi– “ﻰﮕﻠﻴﺑ”;

 

 -xana: kitabxanasının – “ﻚﻨﺳ ﻪﻧﺎﺨﺒﺘآ”;

 

 -lı

4

: Osmanlı– “ﻰﻠﻧﺎﻤﺜﻋ”, Gəncəli– “ﻰﻟ ﻪﺠﻨﮔ”, dürlü – “ﻮﻟرد”;

 

 -dar: sərdar – “رادﺮﺳ”;

 

 -istan: Türkistan – “نﺎﺘﺴآرﻮﺗ”;

 

 -iyyət: ünsiyyət – “ﺖﻴﺴﻧا”;

 

 -i,-vi: ƏlələviƏlmusəviƏlbakuvi– “ىﻮآﺎﺒﻟﺎىﻮﺳﻮﻤﻟا ىﻮﻠﻌﻟا”;

 

İsimden sıfat yapan ekler 

 -lı

4

: atlı – “ﻰﻠﺗﺁ” , nəfli– “ ﻰﻠﻌﻔﻧ”, gurultulu – “ﻮﻠﺘﻟورﻮآ”, güclü– “ﻰﻠﺟﻮﮔ”;

 

 -dakı

2

:aşağadakı–“ﻰآ ﻩد ﻪﻏﺎﺷﺁ”,şəhərdəki – “ﻰآ ﻩد ﺮﻬﺷ”;

 

 -ı

4

, -yı: xurmayı– “ﻰﻳﺎﻣرﻮﺧ”;

 

 -sız

4

: adsız– “ﺰىﺳدﺁ”, məmnuniyyətsizlik – “ﻚﻟﺰﺴﺘﻴﻧﻮﻨﻤﻣ”, ruhsuz– “ﺰﺴﺣور”, sözsüz – 

“ﺰﺳزﻮﺳ”;

 

 -dar: hökmdarlarının – “ﻚﻨﻳﺮﻟراﺪﻤﻜﺣ”;

 

 -cıl

4

: ölümcül– “ﻞﻴﺠﻣﻮﻟوا”;

 

 -lıq

4

: şadlıq– “ﻖﻟدﺎﺷ”;

 

 -vari: xaçvari – “ىراﻮﭼﺎﺧ”;

 

 -i

4

: həqiqi – “ﻰﻘﻴﻘﺣ”;

 

 -keş: kirakeş – “ﺶآاﺮآ”;

 

 -kar: saxtakarlıq - “ﻖﻟرﺎآ ﻪﺘﺧﺎﺳ”;

 

 -sal: qumsal – “لﺎﺴﻣﻮﻗ”;

 

 -cıl

4

: ölümcül – “ﻞﻴﺠﻣﻮﻟوا”;

 

İsim, sayı, fiil ve sıfatlardan fil yapan ekler 

 -la

2

: başlandı – “ىﺪﻧﻼﺷﺎﺑ”, zəiflədə - “ﻩد ﻪﻠﻔﻴﻌﺿ”;

 

 -lan

2

: bağlanmış – “ﺶﻤﻧﻼﻏﺎﺑ”, cinləndirir – “رﻮﻧ ﻪﻠﻳﻮﺳ”;

 

 -laş

2

:vidalaşdı – “ىﺪﺷﻼﻋادو”,yaxınlaşmaya – “ﻪﻳﺎﻤﺷﻼﻨﻴﺧﺎﻳ”, asudələşdilər – “ ﻩدﻮﺳﺁ

ﺮﻠﻳﺪﺸﻟ”;

 

 -ar

2

:çıxartdı – “ىﺪﺗرﺎﺨﭼ”;

 

 -ıl

4

: satılır – “رﻮﻠﺗﺎﺳ”, göndərilir – “رﻮﻠﻳرﺪﻧﻮﮔ”, dogülmələri – “ىﺮﻟ ﻪﻤﻟﻮﮔود”;

 

 -dır

4

, -t:çıxartdı – “ىﺪﺗرﺎﺨﭼ”,basdırıldığına – “ﺎﻨﻴﻐﻳﺪﻠﻳﺮﻳﺪﺳﺎﺑ”, endirən – “نﺮﻳﺪﻧا”, doydurdu 

– “ىدﺮﻳﺪﻳود”, öldür– “ﺮﻳﺪﻟوا”;

 

 -ış

4

: yetişincə - “ﻪﺠﻨﻴﺸىﺘﻳ”;

 

 -al

2

: düzəldə - “ﻩﺪﻟزود”;

 

 -ın

4

, -n: dirənmiş–“ﺶﻤﻧﺮﻳد”, qapanmış – “ﺶﻤﻧﺎﭘﺎﻗ”, alınmış – “ﺶﻤﻨﻟﺁ”, olunacaqdır – 

“رﺪﻘﺟ ﻪﻨﻟوا”, görünmədigi –“ﻰﮕﻳﺪﻤﻧرﻮﮔ”;

 

Zarf yapan ekler; 

 -ca

2

: gümanımızca– “ﻪﺟﺰﻤﻧﺎﻤﮔ”; 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1179

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

 -casına

2

: bayıldırcasına– “ﻪﻨىﺳﺎﺟﺮﻳﺪﻠﻴﻳﺎﺑ”; 

 -yana

2

, -anə: hərəkati-vəhşiyanədən – “ند ﻪﻧﺎﻴﺸﺣو تﺎآﺮﺣ”; 

 -dan

2

: doğrudandoğruya – “ﻪﻳوﺮﻏود نادوﺮﻏود”, ötədən bəri – “ىﺮﺒﻧد ﻪﺗوا”; 

 -ən: məsələn – “ًﻼﺴﻣ”, rəsmən – “ﺎﻤﺳر”; 

 -la

2

:kamali-cəsarətlə- “ﻪﻠﺗرﺎﺴﺟ لﺎﻤآ”; 

 -ına

4

: tərsinə-“ﻪﻨﺳﺮﺗ”, güllə və tüfəng zoruna– “ﻪﻨﻳروز ﻚﻨﻔﺗ و ﻪﻟﻮﻠﮔ”; 

Fiilden sıfat yapan ekler 

 -ıcı

4

: alıcılardan – “ندﺮﻟ ﻰﺠﻴﻟﺁ”, binicilik – “ﻚﻠﻴﺠىﻨﻴﺑ”, oqucularıma – “ﻪﻤﻳرﻼﻴﺟﻮﻗوا”; 

 -ıq

4

: açıqdır – “رﺪﻘﻴﭼﺁ”, cimnastik – “ﻚﻴﺘﺳﺎﻨﻤﻴﺟ”, bozuq– “قوزﻮﺑ”, sökük “كﻮآﻮﺳ”; 

 -ğın

4

: qırğın –“ﻦﻴﻏﺮﻴﻗ”, dolğun– “نﻮﻐﻟود”; 

 -unc

2

: qorqunc – “ﺞﻧﻮﻗرﻮﻗ”; 

Fiilden isim yapan ekler 

 -ma

2

: yaxınlaşmaya – “ﻪﻳﺎﻤﺷﻼﻨﻴﺧﺎﻳ”, təmizlənmə - “ﻪﻤﻨﻟﺰﻴﻤﺗ”; 

 -aq

2

: qaçaqlar – “ﺮﻠﻗﺎﭼﺎﻗ”; 

 -ış

4

: alış– “ﺶﻴﻟﺁ”, veriş –“ﺶﻳﺮﻳو”, görüşügü – “ﻰﮕﻴﺷورﻮﮔ”; 

 -ım

4

: ölümcül – “ﻞﻴﺠﻣﻮﻟوا”;

 

 -ıq

4

, -q, -k: otlaq – “قﻼﺗوا”; 

 -ğın

4

: yaxşılığına – “ﻪﮕﻠﻴﺸﺨﻳ”, sədrliginə - “ﻪﻨﮕﻟرﺪﺻ”, soyqunçularının – 

“ﻚﻧرﻼﻴﭽﻧﻮﻘﻳﻮﺳ”; 

 -acaq

2

: dayanacağım – “ﻢﻳغﺎﺟنﺎﻳاد” 

Örneklere dayanarak Hakikat gazetesinde yapım eklerinin kalıplaşmış yazılışşekillerini 

aşağıdaki gibi özetleyebiliriz: 

 -lı

4 

– “ﻰﻟ/ﻮﻟ”; 

 -daş – “شاد”; 

 -lıq

4 

– “ﻖﻟ/ﮓﻴﻟ/  

ﻚﻴﻟ ”; 

 -çı

4 

– “ﻰﭼ”; 

 -xana– “ﻪﻧﺎﺧ”; 

 -iyyet– “ﺖﻳ”; 

 -lı

4

 – “ﻰﻟ/ﻮﻟ”; 

 -la

2 

– “ﻪﻟ/ﻻ”; 

 -lan

2

 – “نﻻ/ن ﻪﻟ”; 

 -ca

2 

– “ﻪﺟ”; 

 -casına

2 

– “ﻪﻨﺳﺎﺟ”; 

 -ın

4

, -n– “ن”; 

 -sız

4 

– “ﺰﻴﺳ/ﺰﺳ”; 

 -laş

2 

– “شﻻ/ﺶﻟ”; 

 -i, -vi– “-/ىو”; 

 -al

2 

– “ل”; 

 -cıl

4 

– “ﻞﻴﺟ”; 

 -ış

4 

– “ش”; 

 -ıl

4

 – “ل/ﻞﻳ/لو”; 

 -sal– “لﺎﺳ” 

 

 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1180

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

CÜMLE ÜSTÜ BİRLİKLERİN UNSURLARINI                                   

BAĞLAYAN ANLAM ARAÇLARI 

 

Kənan BƏŞİROV 

Qafqaz Universiteti, Türk dili və ədəbiyyatı bölməsi 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Sentaksın yeni alanı olan “cümle üstü birlikler” yirminci yüzyılın başlarından itibaren 

araştırılmaya başlanmıştır. Metinden koparılmış cümlelerin kendi başına tam bir yargı ifade 

edemeyeceği, cümlelerin gerçek değerini birbiriyle olan girift anlam ve gramer ilişkileri içinde 

bulabileceği anlaşılmış, ortak konu, anlam ve gramer ilişkileri ile bağlanan cümlelerin yargı 

ifade eden daha büyük birlikleri-cümle üstü birlikleri(CÜB) oluşturduğu belirlenmiştir. CÜB’ 

lerin unsurları arasında bağlantı kuran araçlar anlam araçları və gramer araçları olmak üzere 

iki grupta incelenir: Bu çalışmada CÜB`lerin unsurlarını birbirine bağlayan anlam araçları 

incelenerek ortaya konan sonuçlar metinlerde geçen örneklerle desteklenmiştir. 

Anlam araçları başlığı altında ortak konu, tonlama araçları ve anlam ilişkileri yer almak-

tadır: 

Ortak konu 

Konu ortaklığı CÜB’in cümlelerini bağlayan en önemli faktördür. Aynı anlam etrafında 

kümelenmiş cümleler gramer araçlarının da yardımıyla CÜB’leri oluşturur. CÜB’lerin sınırını 

konu belirler, konunun bittiği yerde de CÜB de biter. 

Tonlama araçları 

Anlatım sırasında cümlelerdeki tonlama, durak, vurgu vb. araçlardır. Tonlama sıralı ve 

birleşik cümlelerin taraflarını birbirine bağladığı gibi [1. Çırpındı, yérin içinde éşelendi ve bir-

den sekseke içinde gözlerini açdı, tavana, pencereye bоylandı. 2. Adam var, héç neyi beyen-

dirmek olmur.] CÜB’ü oluşturan cümleleri ve CÜB’leri de bağlar. 

Her CÜB’ün kendine has tonlaması vardır. Her bir cümlenin bilineniyenisine göre yük-

sek tonda telaffuz edilir. Fakat mantık vurgusu yeninin üzerine düşer. CÜB’ü oluşturan her 

cümle yazıda nokta ile gösterilen bir durakla sonlanır. Peş peşe gelen cümlelerin herbiri tonla-

ma vasıtasıyla ötekisini ister, onun oluşmasına imkan sağlar. Bu durumda bir CÜB’den öteki-

sine geçerken, CÜB’ler arasında da telaffuzda belirgin bir aranın olması gerekir. Bazı CÜB’ 

ler arasında bu ara görülür. CÜB’ler arasındaki ara cümleler arasındaki aradan daha uzundur. 

Cümle Üstü Birliği Oluşturan Cümleler Arasında Anlam İlişkileri 

Bağlı ve birleşik cümlelerin tarafları sebep-sonuç, amaç, açıklama, karşılaştırma, zaman, 

sıralama vb. anlam ilişkileriyle birbirine bağlanırken aynı anlam ilişkileri CÜB’ü teşkil eden 

cümleler arasında da görülür. 

Cümle Üstü Birliği Oluşturan Cümleler Arasında Sebep-Sonuç İlişkisi 

Bir cümlede anlatılan olay sebep, öteki cümledeki olay ise onun sonucu olur. 

Cümle Üstü Birliği Oluşturan Cümleler Arasında Amaç İlişkisi 

İlk cümlede anlatılan iş ve olayın amacı sonraki cümlede anlaşılır. 

Aşağıdaki CÜB’ün 4. ve 5. cümleleri amaç ilişkisiyle birbirine bağlanmıştır. Oğulun 

pazara gitmedeki amacı annesine elma almaktır: 

1.İki günden sоnra Bakıya yоla düşdü ki, işden icaze alıb оn-оn béş günlüye géri ġayıtsın. 

2.Erizesinin üstüne yazdılar ki, оlmaz, dersleri ġurtaraġ, sоnra. 3.Elacı kesildi. 4.Bazara 

gétdi. 5.Ħéyli gezdi, dоlaşdı, alvérçilerle çene-bоğaz éledi ve anasına alma aldı.6.Cürbecür 

üreye yatan almalardan séçdi ki, arvadın ağzı dada gelsin, üreyi istediyi ġeder yésin. 7.О isteyirdi 

ki, almaları özü aparsın, öz eli ile anasına vérsin, amma pоçtla göndermeli оldu. 6.Almaları 

taħta ġutuya dоldurub ġapağını mıħladılar, kendirle sarıyıb surğucladılar ve yоla saldılar. 

ĠIZIL CÜB 15 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1181

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Cümle Üstü Birliği Oluşturan Cümleler Arasında Açıklama İlişkisi 

Bu tonlama türünde bir veya birkaç cümle kendinden önceki cümledeki fikri bir veya 

birkaç boyutu ile açıklar, vuzuha kavuşturur. Açıklanan cümleden sonra çift nokta, açıklayıcı 

cümleler arasında da nokta virgül koymak mümkündür. 

Bu CÜB’in 1. ve 2. cümleleri arasında; 3. ve 4. cümleleri arasında açıklama ilişkisi bu-

lunmaktadır. Yine 6. cümle açıklama ilişkisiyle 7.cümleye, 9 ve 10. cümleler ise 8. cümleye 

bağlanmıştır: 

1.Yadımdadır, bizim riyaziyyat müellimimiz Babayév lövhenin ġabağında bize téorémi 

izah éderken ġefilcen susardı, fikre géderdi, sonra ezberden Ömer Ħeyyam’ın, ya Füzuli’nin 

bir béytini déyerdi. 2 O, Şerġ poéziyasının bilicisi, aşiġi idi. 3.Esmer’in uzun hörüklerine o, -

Şeb-i Yélda déyerdi. 4.Sonra da bize başa salardı ki,

 

Şeb-i Yélda ilin en uzun gécesi - 22 Dékabr 

gécesidir. 5.Esmerin saçlarını ġısa kesilmiş görende kişinin az ġaldı dili tutulsun. 6.Düz bir 

hefte dersde ancaġ riyaziyyatla meşğul olduġ. 7.Babayév indi ancaġ téorémler isbat édir, hell 

étdiyimiz meseleleri yoħlayır, tapşırıġlar vérirdi. 8.Bir hefte sonra lövhe ġarşısında yéne 

bir téorémi izah éderken, o, birden dayandı, bize teref çévrildi ve Esmere baħdı: - İndi senin 

saçların 22 İyun gécesidir, - dédi. 

9.Bu obrazın Şerġ poéziyasına héç bir deħli yoħ idi. 10.Onu bizim riyaziyyat müellimimiz 

icad étmişdi. 

GÜRCÜ CÜB 18 

Cümle Üstü Birliği Oluşturan Cümleler Arasında Karşılaştırma İlişkisi 

Karşılaştırma ilişkisinde cümlelerdeki iş veya olaylar birbiri ile karşılaştırılır: 

Cümle Üstü Birliği Oluşturan Cümleler Arasında Zaman İlişkisi 

Bu tonlama türü vasıtasıyla aynı zaman dilimi içerisinde gerçekleşen olayları anlatan 

cümleler birbirine bağlanır. 

Cümle Üstü Birliği Oluşturan Cümleler Arasında Sıralama İlişkisi 

Sıralama ilişkisinde ardı ardına gerçekleşen olayları anlatan cümleler bir araya gelir. 

ÖrnektekiCÜB’ü teşkil eden üç sıralı cümle ve bu sıralı cümleler içindeki basit 

cümlelerde arka arkaya gerçekleşen olaylar anlatılmıştır: 

1.Bu géce de bоğulurmuş kimi ħırıldadı, yérinde çırpındı, һiss éledi ki, buz kimi sоyuġ 

bir şéy baldırlarına dоlandı, sоnra yaya dönüb fırlana-fırlana yuħarılara ġalħdı, küreyinde, 

sinesinde gezdi, ilan teki sarınıb bedenini sıħdı ve birden yumaġlanıb bоynuna düşdü. 2.О, 

ne ġeder elleşdise de gétdikce daralıb nefesini kesen, ġıvrıla-ġıvrıla bоynunu sıħan bu uşüt-

meli sоyuġluġdan yaħasını  ġurtara bilmedi, elini uzadanda bilekleri de kéyidi. 3.Çırpındı, 

yérin içinde éşelendi ve birden sekseke içinde gözlerini açdı, tavana, pencereye bоylandı. 

ĠIZIL CÜB 1 

 

 

CELİL MEMMEDGULUZADENİN ÖLÜLER ESERİNDE 

METİNDİLBİLİMSEL GÖRÜNÜMLER 

 

Eda EKEN 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Celil Memmedguluzade Ölüler tiyatrosunda sade bir dil ve akıcı bir üslup kullanarak 

yaşadığı dönemi ve o dönemin insanlarını tasvir eden tipler yaratmıştır. Çalışmamızda yazarın 

Ölüler tiyatrosunun metindilbilim çözümlemesini yaparak, onun üzerinde özellikle durmaya 

çalıştığı konular hakkında bilgiler vermeye ve dil özelliklerini ortaya çıkarmaya çalışılmıştır. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1182

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Çözümleme metni olarak ele aldığımız Celil Memmedguluzadenin Ölüler adlı eserinde 

sıklıkla karşılaştığımız alanlara yoğunluk göstererek sırasıyla 

1- Artgönderimler 

2- Örtük yapılar 

3-Tümceler arası bağıntı öğeleri 

Sıralı düzene bağlı dönüşümler olmak üzere yukarıda belirtilen başlıklar altında metni incele-

meye çalışacağız. 

İncelememizde dilbilim ve metindilbilim kavramları üzerine bir takım bilgiler verildik-

ten sonra inceleme metninden tespit ettiğimiz ve büyük önem arz eden inceleme alanlarımızın 

ilki artgönderimler olacaktır. Artgönderim tespitlerinde özellikle adıl kullanımı ile yapılan art-

gönderimler oldukça fazla kullandığını düşündüğümüz yazarın eserinde, adıl kullanımlarında 

tekil, çoğul, işaret ve dönüşlülük adılları kendilerinden önce gelen isimleri belirtmek maksa-

dıyla kullanılmışlardır. Çalışmamızda çeşitli sınıflandırmalar yaparak adıl kullanımı ile ilgili 

artgönderimleri vermeye çalışılmıştır. Yazarın eserinde önemli bir yer teşkil eden bir diğer 

artgönderim türü de gösterenin yinelenmesiyle yapılan artgönderimdir. Bu artgönderim türün-

de de yine adıllar kullanılmaktadır. Ancak bu kullanımların adıl kullanımıyla yapılan artgön-

derim türünden farkı  işaret adıllarının çeşitli kavram, nesne ya da cümleleri karşılamasına 

yönelik yapılan artgönderim olmasıdır. Gösterenin yinelenmesiyle yapılan artgönderim türü 

gruplara ayrılarak kendi aralarında bir daha kullandıkları  işaret adıllarının türlerine göre 

sınıflandırılmıştır. 

Yazarın eserinde ayrıca somut ve soyut şekillerde olan çeşitli kavramlar için kullanılan 

çok bağımlı artgönderim türleri de tespit edilecektir. İnceleme metnimizde son olarak incele-

necek artgönderim türü ise göndergenin yinelenmesiyle yapılan artgönderimler olmuştur. 

Çalışmamızda ele aldığımız bir diğer inceleme alanı da metnin görünen kısmının yanı 

sıra bir de görünmeyen kısmının gözler önüne serilmesini sağlayan örtük yapılar olmuştur. 

Metnin görünen yüzünün yanında bir de görünmeyen yüzü vardır. Örtük kullanımlar sayesin-

de yazar okuyucusunun daha önceden sahip olduğunu düşündüğü bilgileri çıkarımlar yoluyla 

vermesidir. Bu tür kullanımlar özellikle okuyucunun olayların geçtiği mekânlar ve şahısların 

içinde bulundukları ortamlar hakkında çeşitli bilgiler edinmesi bakımından oldukça önemlidir. 

Bizde inceleme metnimizde Celil Memmedguluzadenin okuyucunun bilgisine güvenerek 

eserinde örtük yapıları kullandığı kanısındayız. Yazarın eserinde tespit ettiğimiz çıkarım örnek-

lerini içerdikleri ifadelere bağlı olarak çeşitli gruplara ayırarak vermeye çalışılmıştır. 

Celil Memmedguluzadenin incelemeye aldığımız tiyatro metninde ele alacağımız ince-

leme alanımızdan biri de bağıntı öğeleri olmuştur. Anlatılardaki cümlelerin farklı biçimler de 

ilişkilenmelerini sağlayan bu tür kullanımlar tiyatro metninde sıklıkla kullanıldığını görmek-

teyiz. Yazarın eserinde kullandığı ve Azerbaycan Türkçesinde de sayıları oldukça fazla olan 

bu bağıntı öğelerinin çoğunluğu yabancı kökenlidir. Çalışmamızda tespit edeceğimiz bağıntı 

öğelerini kökenlerine göre üç gruba ayırarak bu ana başlıklar altında işlevlerine göre çeşitli 

sınıflandırmalarda bulunarak belirtmeye çalışılmıştır. Eserden tespit etmiş olduğumuz bu ba-

ğıntı  öğelerinin cümleler arası geçişi sağlaması ve özellikle verilmek istenilen düşünceleri 

okuyucuya vermesi açısından önemli olduğu kanısındayız. 

Son olarak inceleme metnimizde şahıs kadrolarını, kişileri niteleyen özellikleri ve sıralı 

düzene bağlı dönüşümleri göstermeye çalışılmıştır. 

Sonuç olarak; çalışmamızda Azerbaycan edebiyatının en çok yazan yazarlarından birisi 

olan Celil Memmedguluzadenin tiyatro metnini ele alarak metindilbilimsel bir çalışma yap-

maya çalışılmıştır. Araştırmalarımıza göre Türkiye de daha önce Azerbaycan edebiyatına ait 

herhangi bir metin üzerine metindilbilimsel bir çalışma yapılmamıştır. Ölüler tiyatrosunu, İsa 

Hebibbeyli nin Celil Memmedguluzade Seçilmiş Eserleri adlı çalımasından alarak incelemeye 

tabi tuttuk. Çalışmamızı metindilbilim açısından Türkiye de yapılmış çalışmalar ışığında ha-

zırlamaya çalışılmıştır.