Qafqaz Universiteti Materiallar

URDU ŞAİRİ MƏHƏMMƏD İQBALIN ƏDƏBI IRSI 

 

Aygün TAĞIYEVA 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Dahi şair Məhəmməd İqbal öz millətinə, məmləkətinə, dilinə və mədəniyyətinə böyük 

sevgisi olan bir şair olmuşdur. Hindistanın Böyük  Britaniyanın əsarətində oldugu, millətin iq-

tisadi və mənəvi-əxlaqi təzyiqlərə məruz qaldığı, haqqı, həqiqəti söyləyənlərin təqib olunduğu 

bir dövrdə İqbal ölkənin problemlərini dilə gətirən, köləliyə etiraz edən tək-tək insanlardan biri 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1225

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

olmuşdur. Onun fəlsəfi fikirlərini dərk etmək üçün yaşadığı dövrün ab-havası nəzərə alınmalı-

dır. Insan qürbətdə və öz xalqını başqa bir xalqın əsarətində görəndə özünü zindandakı kimi 

hiss edir; öz kökünə, əslinə qayıtmağa məcbur olur. Iqbal həm məhbəs,həm qürbət görmüşdü, 

həm də xalqının kölə həyatı yaşamasının şahidi olmuşdur. Məhz özünəqayıdış istəyi onu bədii 

və elmi mövzularını Şərqdən almağa məcbur edirdi. Qərb fəlsəfəsinə də yaxından bələd olan 

İqbal fəlsəfi, ictimai-siyasi, dini görüşlərini bədii və elmi səpkidə ingilis, alman, urdu, fars və 

başqa dillərdə yazmış olduğu əsərlərdə əks etdirmişdi. 

Iyirminci yüzilliyin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış  Məhəmməd  İqbal  Şərq və  Qərb 

ədəbiyyatında və ictimai-fəlsəfi fikrində dərin iz qoymuşdur. Iqbalı əsas narahat edən məsələ 

o idi ki, öz qüdrəti ilə ilahi mərtəbəyə yüksələ biləcək yaradıcı insan nə üçün ayaqlar altında 

sürünür, yalançı din xadimlərinin yaydığı  məzhəbin quluna çevrilir, fanatizmə  və hürafata 

yuvarlanır. Onun fikrincə, Qurandakı  ən ali fikirlər din xadimləri tərəfindən pərdələnmiş, 

gizlədilmişdir. Iqbal Qurandan misal çəkərək göstərir ki, Məhəmməd peyğəmbər özünü o biri 

insanlardan seçməmiş, yaxud Allah insana şah damarından yaxındır və ya Allah insanı yer 

üzündə öz xəlifəsi bilmişdir. Iqbal Qurana isnad edərək göstərirdi ki, o biri dinlərdən fərqli ola-

raq İslamda mollalıq və keşişlik yoxdur. Çünki islami dünyagörüşə görə, Allahla insan arasına 

heç kim girməməlidir. Mollalıq-Allaha şərik yaratmaqdı və bu əməl küfr və korluqdur. Iqbal “ 

Asrar-i-xudi” və “ Rumuz-i-bixudi” əsərlərində insana yüksək dəyər vermişdir. 

Iqbal “ insanliqdan ayrılan” yaradıcılığı, dahiliyi, böyüklüyü, ucalığı, təxəyyülü ona 

qaytarmaq yollarını arayır. Iqbalın fikrincə, təxəyyülü qüdrəti yalnız insana verilibdir və in-

sanla başqa canlıların fərqi məhz bundadır. O, şeirlərinin birində yazır ki, dağa, daşa, dənizə, 

çaya, gölə, meşələrə insan ad verib, amma sonra insan öz qüdrətini unutduğundan ad verdiklə-

rinin kölgəsinə çevrilib. O, insanı özünə qayıtmağa çağırır. Iqbal xalqı köhnəlmiş, mühafizəkar 

fikirlərdən, din xadimlərinin yaratdığı şablonlardan xilas olmağa, gələcəyə baxmağa çağırır. 

O, Quranın mahiyyətinə söykənməyə, Məhəmməd peyğəmbərin təlqin etdiyi yüksək ideya-

larla yaşamağa çağırır. Iqbal insanın haqdan, həqiqətdən, Allahdan uzaq düşməsinin səbəbini 

cəhalətdə və xalqdan uzaq olmaqda görür. 

Məhəmməd İqbalın bu fikirləri onun bir çox dillərdə qələmə aldığı əsərlərində öz əksini 

tapmışdır. Şairin düşüncə dünyasını ortaya çıxaran əsərlərini aşagıdakı kimi xarakterizə etmək 

olar: 

1.  İngilis dilində olan əsərlər 

2.  Fars dilində olan əsərlər 

3.  Urdu dilində olan əsərlər 

4.  Bu qrupa isə İqbalın müxtəlif şəxslərə yazdığı məktublar, yazılar və məqalələri daxildir 

“ Bang-e Dara ” (“Karvan zəngləri”) İqbalın  urdu dilində ilk şeir kitabı olmuş və 1924-

cü ildə nəşr olunmuşdur. Bu əsərdə İqbalın yaradıcılığa başladığı vaxtdan 1924-cü ilə qədər 

yazdığı şeirlər yer almışdır. 

“ Bal-e Cabreel ” (“Cebrayilin qanadı”) urdu dilində yazılmış və 1935-ci ildə Lahor şə-

hərində nəşr olunmuşdur. 1963-cü ildə Schimmel, İqbal və onun dini düncələrini araşdırmış, 

təhlil etmiş və “ Gabriels Wing ” adı altında nəşr edilmişdir. Araşdırmalara görə, İqbalın bu 

əsəri urdu dilində olan yaradıcılığının  ən ali nöqtəsidir. Xüsusilə  də  qəzəllərdən ibarət olan 

bölümdəki ifadə tərzi, mövzulardakı müxtəliflik və sənət özəlliyi baxımından bu əsərdən sa-

vayı örnək gətirmək mümkün deyildir. Bu qəzəllərdə İqbal şəxsiyyət, ağıl və eşq, nəfsə hakim 

olma və itaət, idarə və idarəçilik, təbiət və təbitin sirrləri, din və siyasət və sairə bu kimi möv-

zuları əhatə etmişdir. 

“ Darb-e Kalim” (“ Hz. Musanın Zərbəsi ”) şeir kitabı 1936-cı  ildə nəşr olunmuşdur və 

kitab “ O günki nizama qarşı etiraz elanı ” funksiyasını yerinə yetirmişdir. Əsərin ana fikri növ-

bəti bölümlərdən ibarət olmuşdur ki, bunlardan da birincisi İslam və Müsəlmanlar olmuşdur. 

Buraya əsasən mənlik, ağıl və eşq, elm və fikir, elm və din və s. bu kimi məsələlər və onların 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1226

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

qarşılıqlı münasibəti əsas yer tutur. Növbəti yerləri Elm, Qadin ( bu bölümdə şeirlər digərlə-

rinə nisbətən azdır ), Ədəbiyyat ( bu bölümdə şair- sənət nədir, sənətkar necə olmalıdır məsə-

lələrinə toxunmuşdur. ), Şərq və Qərb siyasətləri bölümləri tutur. 

Məhəmməd İqbalın “ Esrar-e-Xudi” -1915, “Rumuz-e Bi-Xudi”-1918, “Peyam-e Meş-

rik”-1923, “Bang-e Dara”-1924, “ Cavidnama ”, “Darb-e Kalim”-1936, “Armağan-e Hicaz”-

1938 əsərləri sonralar ərəb dilinə də tərcümə olunmuşdur 

“ İlm-ul İktisad ” əsəri İqbalın iqtisadi mövzuda qələmə aldığı mənsur əsər olmuş 1903-

cü ildə Lahorda nəşr olunmuşdur. Bu əsər Hindistan yarımadasında bu mövzuda və urdu dilində 

yazılmış ilk əsər olduğu üçün həddindən artıq məhşurluq qazanmışdır. Əsərin bəzi hissələri-

nin yazılması və düzənlənməsində məşhur şair Şibli Noumaninin ( 1914 ) yaxından köməkliyi 

olmuşdur. Bu kitab İqbalın ilk elmi əsəri olması baxımındanda mühüm əhəmiyyət kəsb et-

məkdədir. Iqbalın ölümündən sonra bu kitab daha iki dəfə təkrar nəşr olunmuşdur. Kitab beş 

hissədən ibarətdir; ilk hissədə iqtisadiyyatelminin əsasları haqqında, ikinci hissədə torpaq, 

sərmayə haqqında, üçüncü hissədə dəyər məsələsi, beynəlxalq ticarət haqqında, dördüncü his-

sədə faiz, rəqabət haqqında, və  nəhayət beşinci yəni sonuncu hissədə  əhalinin artışı,çağdaş 

ehtiyacların ortaya çıxması haqqında söhbət açılmışdır. 

“ Gulşen-e Raz-e Cedid ” adlı əsərini İqbal Məhəmməd Şəbüstərinin “ Gulşan-e Raz ” 

adlı əsərinə nəzirə şəklində yazılmışdir. Iqbal bu əsərində Allah, insan və yaradılış haqqındakı 

suallarına öz fəlsəfəsinin işığında cavablandırmışdır. 

Bu iki əsərin xaricində İqbal müxtəlif mövzularda yazılar, məqalələr, kitablar yazmış, 

konfranslar təşkil etmişdir. Bunlara misal olaraq, “ Urdu dili ” (1902), “ Pan İslamizm ” (1911), 

və başqalarını göstərmək olar. 

Məhəmməd İqbalın sağlığında kitablar şeklində dərc etdiyi əsərlərindən əlavə, pərakən-

də şəkildə yazıları, məktub və məqalələri, önsözləri də vardır. Bunlardan bir qismi sonradan 

toplanaraq kitablar şəklində yayımlanmışdır. Bunlardan əlavə, onun nəşr olunmamış, tamam-

lanmamış, düşünülmüş lakin gerçəkləşdirilməmiş  əsərləri, planlarının da olduğu məlumdur.  

Söylənilənlərə misal olaraq “ Letters of İqbal to Cinnah ” ( Lahor, 1943 ), “ İqbals letters to 

Attiya Begum ” ( Bombay, 1947 ), “ Quftar-e İqbal ” ( İqbalın çıxışları ), “ Speechs, Writtings 

and Statements of İqbal ” göstərmək olar. 

 

 

УПОТРЕБЛЕНИЕ ОПРЕДЕЛЕННОГО АРТИКЛЯ С 

ПРЕЛАГАТЕЛЬНЫМ В ПРЕВОСХОДНОЙ СТЕПЕНИ                                  

В АРАБСКОМ ЯЗЫКЕ И В ИВРИТЕ 

 

Садыгов Теймур Годжа оглы 

Научный сотрудник Института 

Востоковедения им. З.М.Бунядова АНАН, 

доктор философии по филологии 

 

Необходимость артикля определяется контекстом. Например, если в предложении 

«Учитель  сказал»  речь  идет  не  просто  о  каком-либо  учителе,  а  об  известном,  единст-

венном, и к нему по смыслу может подойти такое определение, как, например, «этот» 

или «наш», - то слово «учитель» требует определенного артикля. При этом определен-

ный артикль ставится перед именем и пишется слитно со словом, к которому относится, 

в частности в арабском и еврейском языках. 

Основным  средством  выражения  определенности  и  неопределенности  имени  в 

арабском языке служит определенный артикль  «   ْلأ » - «ةادﻻﺎﺑ فﺮﻌﻤﻟا», а для выражения 

неопределенного состояния характерно прежде всего отсутствие определенного артикля 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1227

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

(нулевой  аффикс),  и  добавление  после  падежного  окончания  звука [n] «‘’», который 

называется « ﻦﻳﻮﻨﺗ ». 

В древнееврейском языке определенным артиклем является префигированный -  ַה 

[ha] (перед гортанными –  ָה [hā] или -  ֶה [he]) с геминацией начального согласного, если 

этот последний не гортанный звук (геминация начального согласного - чисто фонети-

ческое явление, а не существенная часть выражения определенности). Для выражения 

неопределенного  состояния  характерно  прежде  всего  отсутствие  определенного  ар-

тикля  Например: 

 ُﺖﻴﺒﻟأ - «дом» - תִיַבַה  

ُﻖﻳﺮﻄﻟا - «путь» - ךֶרֶדַּה 

Следует  отметить,  определенный  артикль  не  является  грамматической  катего-

рией,  общей  для  всех  семитских  языков,  он  не  восходит  к  досемитскому  периоду,  а 

развился лишь в некоторых языках, причем в каждом из них в разной форме. 

Определенный артикль « ْلأ » и «  ַה » употребляется как с существительным, так и 

со  следующим  за  ним  прилагательным,  если  определяемое  существительное  требует 

определенного артикля. 

בוטַה דיִמְלַתַה  - «(этот) хороший ученик» -  

أ

ُﺪﻴﺠﻟﺁ ُﺬﻴﻤﻠﺘﻟ         

םיִבוטַה םיִדיִמְלַתַה  - «(эти) хорошие ученики» -  َنُوﺪﻴﺠﻟﺁ ُﺬﻣﻼﺘﻟأ         

הָבוטַה הָדיִמְלַתַה  - «(эта) хорошая ученица» -  ُةﺪﻴﺠﻟأ ُةﺬﻴﻤﻠﺘﻟأ        

Однако  в  древнееврейском  языке  порой  при  именах  собственных  городов  имя 

прилагательное может оставаться без артикля, хотя по общим правилам оно должно его 

иметь, например: 

«Великий Сидон» -  הָבַּר ןודִס    

«Верхний Бет-Хорон» -  ןותְחַתּ ןורוח - תֵבּ   

 «Нижний Бет-Хорон» -  ןוילֱא ןורוח - תֵבּ  [8, стр.319]. 

Соблюдение  правила  согласования  прилагательного  с  существительным  очень 

важно, так как отсутствие артикля перед прилагательным меняет словосочетание, прев-

ращая его в именное предложение, как: 

       ُﺮﻴﺒﻜﻟﺁ ُقُوﺪﻨﻔﻟأ  – «большая гостиница» -  לודָגַה ןולָמַה        

       

ﻟأ

 ٌﺮﻴﺒآ ُقُوﺪﻨﻔ   – «гостиница большая» -  לודָג ןולָמַה            

Употребление определенного артикля в арабском языке и в иврите с прилагатель-

ным в превосходной степени происходит следующим образом: 

Абсолютная  превосходная  степень  образуется  от  трехбуквенных  корней  по  мо-

дели ُﻞَﻌْﻓأ для мужского рода и َﻰﻠْﻌُﻓ для женского рода (форма множественного числа для 

мужского -  ُﻞِﻋﺎَﻓأ ,  َنُﻮﻠَﻌْﻓأ ; для женского рода  ُﻞَﻌُﻓ ,  ٌتﺎَﻴﻠْﻌُﻓ ). В этой форме прилагательное, 

являясь  согласованным  определением,  согласуется  со  своим  определяемым  словом  в 

роде, числе и падеже, например: 

«самый большой дом» -  ُﺮﺒآﻷا ُﺖﻴﺒﻟا   

«самая большая комната» -  َىﺮْﺒُﻜﻟا ُﺔﻓﺮﻐﻟا    

«крупнейшие врачи (женщины)» -  ُتﺎﻳﺮﺒﻜﻟا ُتﺎﺒﻴﺒﻄﻟا  

Когда прилагательное в абсолютной превосходной степени выступает в функции 

сказуемого, оно может быть без артикля, как:  

«Аллах превелик» -  

 ُﷲا

أ

ُﺮﺒآ

       

Другим  способом  оформления  превосходной  степени  прилагательных  является 

постановка формы превосходной степени  ُﻞَﻌْﻓأ  перед именем во множественном числе, 

родительном падеже, определенном состоянии, например: 

«самый лучший ученик» (самый лучший из учеников) -  ِةﺬﻣﻼﺘﻟا ُﻦﺴﺣأ      

«самая красивая из моих сестер»-  ﻰِﺗاﻮﺧأ ُﻞﻤْﺟأ     

Определенный артикль в иврите также, как и в арабском языке, может употребл-

яться с прилагательным в превосходной степени. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1228

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

В иврите превосходная степень имеет следующую структуру: существительное с  

ה  + прилагательное с  ה  +  רְתויְבּ :  

«это самый красивый город в мире» -  םָלועבּ רֵתויְב הפיַה ריִעָה   

Для обозначения того факта, что один предмет имеет какое-либо качество в боль-

шей степени, чем другой, приставляется к имени -   ִמ , а перед гортанным -   ֵמ, например: 

«Кони его быстрее орлов» - « ויָסוּס םיִר ָשְנִּמ םיִלָּק »   

«Иосиф прилежнее, чем его брат» - « ויִחאֵָמ ץוּרָח ףֵסוי »        

Превосходство может быть выражено следующим оборотом (с определенным ар-

тиклем -   ַעודְיַה - אַה ): 

«красивейшая из женщин» -  םי ִשָּׁנַּבּ הָפַיַה        

«глупейшие в народе» -  םָעָבּ םיִרֲעובּ         

«меньший из сыновей его» -  ויָנָבּ ןוטָק          

или же сочетанием единственного числа предмета с его множественным числом в 

определенном состоянии: 

«песнь песней» (т.е. лучшая песня) –  םיִרי ִשַׁה רי ִשׁ 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1229

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

 

 

 

17-18, April 2015, Baku, Azerbaijan 

 

PROCEEDINGS 

SECTION IV 

PHILOLOGICAL SCIENCES 

 

 

Pedagogy and Psichology  

 

 

 

 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1230

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

PEDAQOGİKA  

 

 

İBTİDAİ SİNİF ŞAGİRDLƏRİ ÜÇÜN İSTİFADƏ EDİLƏNUŞAQ 

ƏDƏBİYYATI NÜMUNƏLƏRİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Cəmil MƏMMƏDOV 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Uşaq ədəbiyyatı uşaq reallığını uşaq həssaslığı ilə formalaşdıran, onlara mütaliə marağı, 

vərdişi aşılayan estetik dəyərə malik bədii nümunələrdir. Uşaq ədəbiyyatı uşaqların düşüncə-

lərinə, duyğularına, xəyallarına, qabiliyyətlərinə və zövqlərinə xidmət etməklə, onların ahəng-

dar inkişafına və böyüməsinə müsbət təsir edir. Çünki uğurlu sayıla biləcək uşaq əsərləri uşaq-

ların yaş qrupuna görə, onların hiss, duyğu və düşüncələrini daha yüksək şəkildə ifadə edə bilir. 

Ən başlıcası həm də ondan ibarətdir ki, yazılı və şifahi əsərlər uşaqları öyrədərkən onları əy-

ləndirmək funksiyasını da daşıyır. 

Bir çox məsələdə olduğu kimi uşaqlar oxuyacaqları əsərlərin seçimində də həssas olur-

lar. Uşaqlar üçün qələmə alınan əsərlərin uğurlu olması və uşaqlar tərəfindən sevilməsi üçün 

əsas meyarlardan biri bu əsərlər yazılarkən uşaqların yaş xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmasıdır. 

Böyüklərdən fərqli olaraq uşaqlarda yaş qrupları çox olduğu kimi hər biri digərindən çox kəs-

kin surətdə fərqlənir. Bu səbəblə hər yaş qrubunun xüsusiyyətləri dəqiq bilinməlidir. Hər bir 

yaş qrubu arasındakı fərq uşaqların yaşına, əqli, fiziki, psixoloji və sosyal xüsusiyyətlərinə gö-

rə dəyişir. Eyni zamanda uşağın dil inkişafı da bu əsərlərin uşaqların yaş qruplarına görə fərq-

lənməsində əhəmiyyətli rol oynayır.  

Uşaqlar üçün yazılacaq əsərlərin yaş xüsusiyyətləri haqda Ə. Ağayevin, Q. Namazovun, 

B. Həsənlinin, R. Yusifoğlunun, M. Gönənin, İ. Kıbrısın, G. Aytaşın, A. Yalçının, Z. Gürəlin 

F.Oğuzkanın, M. Alpayın, S, Sevərin çox qiymətli fikirləri mövcuddur. Bu tezisdə də onların 

fikirlərinə müraciət olunmuşdur. 

Ümumi olaraq baxıldığında uşaq ədəbiyyatı nümunələrinin yaş qruplarına görə dövrlərə 

ayrılması uşağın bütün inkişaf prosesi diqqətə alınaraq təyin edilir.Bu dövrlər arasında ibtidai 

sinif illəri xüsusi ilə fərqlənir. Bir çox dəfə uşaqlar bu illərdə tamamiylə yeni bir mühitlə tanış 

olur, həyat tərzini dəyişir, yeni biliklər, bacarıqlar və vərdişlərə yiyələnir. Məktəbin ilk illərin-

də uşaqlarda davranış tərzi tam olaraq stabil deyil, bir an həyəcanlıykən, birdən içə qapalı bir 

vəziyyət ala bilərlər. Bu yaşlarda cinsiyyət fərqləri tam dərk edilə bilmir, fərq sadəcə qız və 

oğlan olaraq ayırd edilir. Ən əsası da bu illərdə inkişaf fərqli bir tempdə keçir, bəzən sürətli, 

bəzən də durğun bir hal alır. Dostluqlar bu illərdə uşaqlar üçün daha böyük məna kəsb edir. 

Başda ailə, müəllimlər, dostlar olmaqla insanların uşaqdangözləntiləri dəyişir və artır. 

Məktəbin ilk illəri həmçinin uşağın sosiallaşmağa başladığı dövrdür. Uşaqlar məktəbə 

başladıqdan sonra ətraflarındaki insanların sayı gedərək artır, özlərinə yeni-yeni dostlar tapır 

və insanları tanımağa başlayırlarlar. Bütün bu gedən bu proseslər əlbəttə ki, uşağın dil inkişa-

fını da sürətlənir. Çünki onun bu sosiallaşmadaki ən əhəmiyyətli köməkçisi ünsiyyət vasitəsi 

olan dildir. Məktəbəqədər illərə görə artıq onların söz ehtiyatları da çox inkişaf etmişdir, bö-

yüklər ilə bir çox mövzuda danışa bilərlər. Bu dövrdə uşağın danışığı, ifadə gücü daha da zən-

ginləşir.  

Bu yaşlarda uşaqların oxuyacağı əsərlər onların başa düşə biləcəyi səviyyədə, sadə, par-

çadan bütünə, konkret anlayışlardan mütşəkkil olmalıdır. Digər zəruri xüsusiyyət isə, onların 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1231

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

oxuyacağı mətnlərin qısa və iri şriftli olmasıdır. Konsantrasiya müddətinə diqqət etmək şərtiy-

lə uşaqlara uzun əsərlər də hissə-hissə oxudula bilər. Bu yaş qrubuna aid uşaqlar ev və ailə-

dən, evcil heyvanlardan, oyuncaqlardan, öz gündəlik həyatlarıyla əlaqəli hadisələrdən, ətraf-

larındaki yaxın insanlardan bəhs edən əsərlərdən xoşlanırlar. Elə buna görə də bu dövrün uşaq-

ları üçün uşağın həyatı haqdakı əhvalatlardan, heyvanlardan danışan və xəyali xüsusiyyətlər 

daşıyan əsərlər olduqca faydalıdır.  

Bu dövrdə uşaqlar eyni zamanda sözlərin və cümlələrin təkrarından xoşlanırlar. Müəy-

yən sözlərin tez-tez təkrarlanması, uşağın sözün tələffüzünü öyrənməsi və nitqinin axıcı 

olması baxımından əhəmiyyətlidir.  

İbtidai sinfin son illəri uşaqlar üçün daha fərqli bir mərhələ təşkil edir. Onlar daha çox 

dostlarıyla vaxt keçirməyi və bir qruba mənsub olmağı xoşlayır. Artıq onların həyatlarında 

sakit bir dövr başlamış, “mən” mərkəzçilikdən uzaqlaşılmış və ətrafındakılarla dostluq əlaqə-

ləri qurmaq dövrü başlamışdır. Bu illərdə Piajetin abstrakt dövr dediyi bir mərhələ başlayır. 

Konkret anlayışlarla birlikdə, mücərrəd anlayışları da başa düşə bilirlər.  

Mücərrəd anlayışları qavrama və düşünə bilmə qabiliyyətinin formalaşması başladığı 

üçün uşaqlarda oxuduqları əsərləri təhlil etmə marağı başlayır. “Niyə”, “nə üçün” və “necə” 

sualları onları daha çox maraqlandırır.  

Qızlar və oğlanların maraq dairəsi arasındakı fərqlilik bu yaşlarda ortaya çıxır. Bu yaş-

dakı oğlanlar, macəra istəyinin artdığına görə macəra romanlarına üstünük verir, qız uşaqları 

isə xəyalpərəst və romantik əsərlərə maraq göstərir. Ümuminyyətlə isə uşaqlar bu dövrdə ge-

dərək realist əsərlərə maraq göstərməya başlayır. Onlar daha çox "Niyə, nə üçün, necə, və gö-

rəsən" kimi suallara cavab verən əsərlərə üstünlük verirlər.Çünki onları gedərək həqiqətlər və 

həyatın reallıqları maraqlandırmağa başlayır. Onlar daha çox elm, təbiət, qəhrəmanların həyatı 

və heyvanlardan bəhs edən mövzulara maraq göstərirlər. Uşaqlar, müəyyən iddialar ortaya 

ataraq onları sübut etmək istəyirlər.  

İbtidai sinif illəri inkişaf dövrü olaraq əhəmiyyətli olduğu qədər, uşaqlarda intelektual 

bazanın təşkil edilməsi, fənnlərə marağın yaradılması və mütəliə vərdişlərinin formalaşdırıl-

ması üçün də zəruridir. Bu səbəblə də bu dövrdəki uşaqlara təqdim ediləcək əsərlər həssalıqla 

qələmə alınmalı və ya diqqətlə seçilməlidir. 

 

 

FƏNDAXİLİ İNTEQRASİYA BİOLOGİYA FƏNN                 

KURİKULUMUNUN ƏSAS PRİNSİPİDİR 

 

Sevinc MEHDİYEVA 

ADPU 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Ulu öndər Heydər Əliyev 90-cı illərin sonunda Azərbaycan təhsilinin dünya və Avropa 

təhsilinə inteqrasiya olunması barədə demişdir: “Təhsil sistemində islahatların məqsədi ondan 

ibarətdir ki, Azərbaycanın təhsil sistemi dünya təhsil sisteminin standartları ilə uyğunlaşsın.” 

Ümummilli lider Heydər Əliyevin söylədiyi fikrin əməli nəticəsi olaraq müasir dövrdə ölkə-

mizdə həyata keçirilən təhsil siyasətində inteqrasiya mühüm prinsip kimi qəbul olunaraq təh-

sil sahəsindəki fəaliyyətin əsasına gətirilmişdir.  

Dünya və Avropa təhsilinə inteqrasiya olunma, hər şeydən əvvəl, təhsilin bu sahələrində 

qlobal təhsil tendensiyalarını davam və inkişaf etdirmək zərurətini doğurur. Bu tendensiyalar-

dan biri təhsildə inteqrasiyadır. İnteqrasiyaya cəmiyyətin tərbiyə gücünün inteqrasiyası kimi 

baxılması, biliklərin fəndaxili inteqrasiya kimi dəyərləndirilməsi bu gün ölkəmizdə  təhsilin 

prioritet müddəalarındandır.