Qafqaz Universiteti Materiallar

،كرﻮﻳﻮﻴﻧ

 

ﺖﻠﻔﺳِﻹا ِنﻮﻠﺑ ٌﺪﺴﺟ

 .

ﺎﻬﻬﺟو ،ﺐﻃر ٌرﺎّﻧز ﺎﻬﺗﺮﺻﺎﺧ لﻮﺣ

 

ﻖﻠﻐﻣ كﺎّﺒﺷ

…

ﺖﻠﻗ

 :

 نﺎﻤﺘﻳو ﺖﻟوو ﻪﺤﺘﻔﻳ

–

 "

ﺔﻤﻠآ لﻮﻗأ

 

 ﺔﻴﻠﺻﻷا ﺮﺴﻟا

"

- 

 ﻢﻟ ﻦﻜﻟ

ﻪﻧﺎﻜﻣ ﻲﻓ ﺪﻌﻳ ﻢﻟ ﻪﻟإ ﺮﻴﻏ ﺎﻬﻌﻤﺴﻳ

.

 

نﻮﻘﻓﺪﺘﻳ ﻰﺿﺮﻤﻟا ،صﻮﺼﻠﻟا ،نﻮﺴﺋﺎﺒﻟا ،ﺪﻴﺒﻌﻟا ،ءﺎﻨﺠﺴﻟا

 

ﻖﻳﺮﻃ ﻻ ،ﺔﺤﺘﻓ ﻻو ،ﻪﺗﺮﺠﻨﺣ ﻦﻣ

 .

ﻦﻴﻠآوﺮﺑ ﺮﺴﺟ ﺖﻠﻗو

!

 

ﻦﻴﺑ ،ﺖﻳﺮﺘﺳ لووو نﺎﻤﺘﻳو ﻦﻴﺑ ﻞﺼﻳ يﺬﻟا ﺮﺴﺠﻟا ﻪﻨﻜﻟ

 

ﺔﻗرﻮﻟا

- 

ﺔﻗرﻮﻟاو ﺐﺸﻌﻟا

- 

رﻻوﺪﻟا

…

 

Nyu York, 

Asfalt rəngli gövdə. Belində nəmli bir kəmər. Üzü bağlı bir pəncərə... 

 Öz-özümə deyirəm: Uolt Uitmeaçacaq pəncərəni, 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1202

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

İlk sirli şifrəni deyirəm, lakin artıq geri dönməyəcək bir tanrı duyur bunu yalnız. 

Məhbuslar, qullar, ümidsizlər, oğrular, xəstələr fışqırır boğazından. 

Nə yol var, nə də gizlənməyə bir yer. Və öz-özümə deyirəm: Bruklin Körpüsü! 

Uitmeni Wall Street’əbağlayan bu körpü... 

Yaşıl yarpağı kağız dollara bağlayan körpü...  

Şairin “Qüds konserti” (

"سﺪﻘﻟا  ﻮﺗﺮﻴﺸﻧﻮآ

"

, 2010

)  şeir toplusu mövzusunun aktuallığı ilə 

xüsusi seçilir. Kitabda Adonis müharibə, kədər, soyqırım, işğal kimi mövzulara toxunur, inanc-

lar və müqəddəs yerlər haqqında söz açır. Onun bu fikirlərini  “Qüds konserti” şeir toplusun-

dan misallarla təsbit edə bilərik: 

،ِةﺎﻴﺤﻟا ﻲﻓ ةﺎﻴﺣ ﻻ

 

،ﻢﻳْﺮَﻣ ﺎﻳ

 

إ ةﺎﻴﺣ ﻻ

ّﻻ 

،ةرﻮﱡﺼﻟا ﻲﻓ

 

،ًاﺪﻏ

 

ِﻚﻴﻠﻋ ﻲﻘﻠُﻴﺳ ﻦﻣ

 

،َمﻼﱠﺴﻟا

 

ُﻖَﻧﺎﻌﺘﺗ ﻲﺘﻟا تﺎﻤﻠّﻈﻟا ﻩﺬه ﻲﻓ

 

؟ﻲﺧﺂﺘﺗو

                    

 

Həyatın içində həyat yoxdur, ey Məryəm, 

Həyat ancaq surətin içindədir, 

Sabah kim salam verəcək sənə 

Sarılıb qardaş olduğun bu qaranlıqlar içində? (6/25) 

Adonisin “Sufizm və Sürrealizm” (

"ﺔﻴﻟﺎﻳرﻮﺴﻟاو ﺔﻴﻓﻮﺼﻟا

"

, 

1992) əsəri mövzusunun fəlsəfi 

dərinliyi ilə seçilir. Müəllif, əsərində sürrealizmdə və təsəvvüfdə dərk edilən tanrı inancından 

fərqli bir tanrı inancının olduğunu iddia edir. İlk baxışdan, sufizm və sürrealizm bir-birindən 

tamamilə  fərqli məfhumlar kimi görünsə  də, Adonis əsərdə sufizm ilə sürrealizm arasında 

müəyyən paralel əlaqələr qurmağa çalışmışdır.  

“Ərəb poetikasına giriş” (

"ﻲﺑﺮﻌﻟا  ﺮﻌﺸﻠﻟ  ﺔﻣﺪﻘﻣ

", 2003) adlı elmi araşdırmasında  şair,  ərəb 

şeirinin köklərini araşdırmış, cahiliyyə  və islam dövründə yaranan poeziya sənətindən bəhs 

etmiş, qafiyə  və  vəzn məsələlərinə toxunmuşdur. “Ərəb poetikasına giriş”  əsəri elmi araş-

dırma xarakteri daşıyır və şair burada ərəb poeziyasını cahiliyyə dövründən bu günümüzədək 

keçdiyi inkişaf prinsiplərini araşdıraraq dolğun şəkildə oxucularına izah etməyə çalışmışdır. 

Bu kitab, Adonisin 1984-cü ilin iyun ayında “Fransız Kolleci”ndə keçirilən konfransda etdiyi 

çıxışların mətnindən ibarətdir: 1) “Poetika və Cahiliyyə”; 2) “Poetika və Quran”; 3) “Poetika və 

Düşüncə”; 4) “Poetika və Müasirlik”. Ümumiyyətlə, bu elmi araşdırma ərəb ədəbiyyatı və ərəb 

dilçiliyini araşdıran kəslər üçün faydalı mənbə və dərs vəsaiti kimi çox münasib sayıla bilər.  

 

 

KLASSİK ƏRƏB ƏDƏBİYYATINDA XİTABƏT VƏ QUSS BİN 

SAİDANIN NATİQLİK SƏNƏTİNDƏ ÖZÜNƏMƏXSUS ROLU 

 

Anar EYVAZOV 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail]

 

AZƏRBAYCAN 

 

“Xalq və ya ictimai toplum qarşısında gözəl və təsirli danışmaq sənəti”, “Bəlağətli və  

nitq mədəniyyəti qaydalarına riayət edilərək söylənən söz sənəti” və sairə bu kimi təriflər 

verilən xitabət-xütbə sənəti tarixə nəzər saldığımız zaman insan oğlunun xəlq olunması ilə bir 

vaxtda yaranmış və hər bir toplumun, ictimai cəmiyyətin daim nəzəri-diqqətində olmuş, hər 

bir fərd bu ecazkar sənətə yiyələnməyə xüsusi səy göstərmişdir. Yer üzündə yaşamış bütün 

mədəni sivilizasiyaların ictimai həyatlarında bu sənət hər zaman önəm kəsb etmiş, xitabət öz 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1203

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

canlılığını daim qorumuş, demək olar ki, tarix səhnəsində mövcud olmuş istənilən millətdə, 

xalqda  mütləq xətiblər, söz üstadlarının xüsusi məqamı olmuş, natiqlər daima bir addım öndə 

dayanmışlar. Unutmaq olmaz ki, bir millət hansı ölçüdə zəngin və bəlağətli bir dillə danışa bi-

lirsə, deməli o ölçüdə də düşünür və hansı səviyyədə düşünə bilirsə deməli o millətin söz sə-

nətinin inkişaf səviyyəsi, danışıq qabiliyyəti də o qədərdir. 

Xitabət sənətinə verdiyi xüsusi əhəmiyyətə görə ərəblərin bu sahədə özünəməxsus yeri 

olmuş, xitabət janrının inkişafında ərəblər kifayət qədər müstəsna rol oynamış, fitri söz söylə-

mə, natiqlik qabiliyyətləri ilə dünya xalqları arasında ərəblər fəth etdikləri zirvədə öz məqam-

larını daim qorumuşlar. 

Bildiyimiz kimi cahiliyyət dövründə ərəblərdə söz sənəti çox inkişaf etmişdi və hələ ca-

hiliyyət dövründə dağınıq bir şəkildə qəbilə həyatı yaşayan ərəblər oxuma və yazma qabiliy-

yətlərinin aşağı səviyyədə olması səbəbi ilə daha çox şifahi söz söyləməyə, şeir və ya xütbəyə 

yönəlmiş, buna görə də ticarət məqsədi ilə təşkil olunan bazarlardakı insan kütləsinin diqqəti-

ni şeir və xütbələri ilə özlərinə cəlb edər, ədəbi dəyərlərini burada sərgiləyər, əsrarəngiz bəla-

ğətli şeir və xütbələri ilə bir növ o dövrün tarixini yazardılar.Camaatın çox sıx olduğu bu ba-

zarlarda iştirak edən söz üstadları o dövrdə bütün Ərəbistan yarımadasında, müasir günümüz-

də kütləvi informasiya vasitələrinin oynadığı rolu oynayır və sanki onlar o dövrün bir növ 

radiosu, televiziyası idilər. Bazarların  ədəbi yaradıcılığa təsiri o qədər güclü idi ki, nəinki 

cahiliyyət dönəmində, hətta Əməvi və Abbasi dönəmində də Mirbəd və sairə bu kimi bazarlar 

söz sənətinin inkişafında çox əhəmiyyətli rol oynamışdılar.O dövrün ən məşhur  şairlərinin 

hakimlik etdiyi söz, şeir, xütbə  müsabiqələri məhz bu bazarlarda təşkil olunardı. İştirakçılar ən 

gözəl paltarlarını geyinər, xüsusi bəzədilmiş dəvə və atlarda gələr, onları əhatəyə alan xalq və 

münsiflər heyətinin qarşısında öz sözlərini söylər, söz yarışına çıxardılar və  nəticə olaraq bu 

yarışmada qalib gələn o günün və ya o ilin ən güclü söz üstadı elan olunardı.

 

Doğrudur xitabət şeirə nisbətdə bir addım geri qalmışdı. Lakin ərəblərə yeni bir dinin-

islam dininin təşrif buyurması ilə xütbə janrına olan xüsusi tələbat qarşısında xitabət daha da 

sürətləndi və  İslam dininin qısa bir zamanda böyük bir coğrafiyanı  əhatə etməsində xütbə 

janrı aparıcı rol oynadı. Şübhə yoxdur ki, başda Məhəmməd Peyğəmbər olmaqla bütün islam 

öndərləri bu dinin ictimai toplum tərəfindən mənimsənilməsində əsas metod kimi daim xüt-

bələrə müraciət etmiş və ictimai- mənəvi həyatın formalaşmasında xütbələr hər zaman öz ak-

tivliyini qorumuşdur.  Əməvilərin dövründə isə xütbə elə bir səviyyəyə yüksəldi ki, dövrün 

demək olar bütün problemləri və onların həlli yolu xütbələrlə dilə  gətirilir, xütbə söyləmə 

qabiliyyətinin olmaması o dövrdə ictimai qınaq ilə qarşılanırdı. 

Məhz belə  xətiblərdən, söz sənətkarlarından biri də Quss bin Saida olmuşdur ki, bu 

məqaləmizdə ərəblərin fəxr etdikləri bu məşhur xətibin natiqlik sənətindəki özünəməxsus ro-

lundan bəhs edəcək, Quss bin Saida xitabətinin ideya, məzmun və bədii xüsusiyyətlərinə to-

xunacaq, onun bu sahədəki məharətinə işıq tutmağa çalışacayıq. 

 

 

ƏRƏB DİLİNİN TƏDRİSİNDƏ DƏRS VƏSAİTLƏRİNİN ROLU 

 

Lalə ƏLİQULİYEVA 

Bakı Avrasiya Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Dövlətimiz müstəqilliyinə qovuşduğu gündən etibarən beynəlxalq aləmdə öz mövqeyi-

ninin möhkəmləndirilməsi üçün bütün səylərini səfərbər etməyə başlamışdır.Xüsusən beynəl-

xalq aləmdə bu məqsədə nail olmaq  üçün ölkəmizi xarici dövlətlərdə layiqincə  təmsil edə 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1204

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

biləcək həmin ölkənin dilində və ya beynəlxalq ( ingilis) dildə yuksək səviyyədə fikir mübadi-

ləsi aparma qabiliyyətinə malik ixtisaslaşmış kadrlara ehtiyac yaranmışdır.Odur ki, bu məq-

sədlə xarici dillərin ölkəmizdə  tədrisi dövlət tərəfindən hər zaman dəstəklənmişdir.Bu 

məsələnin həlli üçün mümkün olan yollar araşdırılır, nəinki ölkəmizdə, eləcə də əcnəbi ölkə-

lərdə gənc nəslin təhsil alması üçün hər cür imkan və şərait yaradılmışdır.Istər ölkə daxilində 

istər sə də, xaricdə yerləşən təhsil ocaqlarında əcnəbi dillərə yiyələnən tələbələrin sayı günü-

gündən artmaqdadır. Yerli təhsil ocaqlarında  əcnəbi dillərə yiyələnmənin səviyyəsinin 

yüksəldilməsində  əldə edilən nəticələrin daha keyfiyyətli və daha məhsuldar olmasını təmin 

etmək üçün yeni dərsliklərin və yardımcı dərs vəsaitlərinin hazırlanmasına ehtiyac duyulmuş-

dur. Bu işdə respublakamızın təcrübəli müəllim-alimlərimiz, dünya şöhrətli dilçilərimiz ya-

xından cəlb olunmuşlar.Bu dərsliklər tərtib olunarkən milli şüurumuz, adət-ənənələrimiz,tarixi 

keçmişimiz, müasir inkişaf yolumuz, xarici siyasətdə mövqeyimiz və digər səciyyəvi amillər 

xüsusən diqqətə alılnmışdır.Tərtibatın bu yönümdə qoyuluşunda  əsas məqsəd dövlətimizi 

beynəlxalq aləmdə  təmsil edəcək kadrlarımızın ölkəmiz haqqında  əcnəbi dildə daha geniş 

məlumat vermə bacarığına yiyələnməsini təmin etməkdir. Dərsliklərlə yanaşı dilə yiyələnmə-

də vacıb vəsait hesab edilən ikidilli tərcümə lüğətlərinin hazırlanması  işi də  uğurla davam 

etdirilir.Linqivist alimlərimizinməhsuldar  əməyi sayəsində artıq avropa və  şərq dilləri üzrə 

müxtəlif səpkili ikidilli lüğətlər tərtib edilmişdir. 

Beynəlxalq aləmdə özünəməxsus yeri olan dünya dillərindən biri də ərəb dilidir. Olduq-

ca qədim tarixi və geniş diopazonu olan bu dil hələ islamın ilk dövrlərindən etibarən əcnəbilər 

tərəfindən öyrənilməyə başlanılmışdır.Flektiv dillər sırasında durduğu üçün çox fərqli və mü-

rəkkəb qrammatik quruluşa malik olan ərəb dilinin xüsusən tükdilli əhali tərəfindən mənimsə-

nilməsi olduqca çətin olmuşdur.Bu çətinliyi aradan qaldırmaq və ərəb dilini təhrif etmədən, 

dil normalarını pozmadan, qrammatik qaydalara düzgün riayət edərək bu dilə yiyələnməni 

təmin etmək məqsədilə təqribən iyirmincı əsrin əvvəllərindən etibarən  müxtəlif tipli dərslik-

lər və dərs vəsaitləri yaranmağa başlandı.Bu işdə ərəb alimləri ilə birlikdə ərəb dilinə yiyələn-

mək istəyən qeyri-ərəb xalqlarının nümayəndələrinin də böyük əməyi olmüşdur.Müasir ərəb 

ədəbi dilinin tədrisində respublikamızda uzun müddət Ə.Məmmədovun ali məktəb tələbələri 

üçün tərtib etdiyi “Ərəb dili “ dərsliyindən istifadə olunmuşdur.[2] leksik tərkibi əsasən siyasi 

terminlərlə zəngin olan bu kitab metodik baxımdan uzun müddət əvəzedilməz bir dərslik kimi 

istifadəçilərin xidmətində olmuş və olmaqdadır.Qrammatik baxımdan dərsliyin tərtibatı digər 

ölkələrin tərtib etdikləri  ərəb dili dərsliklərindən fərqlənir.Dərsliyin  əcnəbi ölkələrdə  tədrisi 

üçün tərtib olunduğu nəzərə alınsa  bu təbii haldır.Ə.Məmmədovun orta məktəb şagirdləri və 

ali məktəb tələbələri üçün tərtib etdiyi ərəb dili dərsliklərində qrammatik izahat sadədən mü-

rəkkəbbə doğru inkişaf edir, mətnlər isə qrammatik izahatı özündə əks etdirərək kiçik həcmli-

dən böyük həcmliyə doğru irəliləyir.İngiltərənin Kembric universitetinin tərtib etdiyi “ Gün-

dəlik ərəb dili” dərsliyində isə əsasən leksik mövzular sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf edir, 

qrammatik izahat isə  mətnlərin tərkib hissəsinə  əsaslanır.[6]Ə.Məmmədovun dərsliyində ilk 

qrammatik mövzular sadə söz birləşmələrindən, müxtəsər cümlə  və  şəxs  əvəzliklərindən 

başlayır.Mətnlərin mövzuları isə nisbətən mürəkkəb xarakterli olur.Kembric universitetinin 

dərsliyində isə ilk mövzular tanışlıq xarakterlidir.Ə.Məmmədovun dərsliyi azərbaycanlı tələ-

bələr üçün nəzərdə tutulduğundan qrammatik qaydalar əsasən Azərbaycan dilinin qrammatiksı 

ilə birbaşa əlaqəli şəkildə verilmişdir.lakin iki dil arasında olan çox böyük fərqlər və müxtəlif-

liklər bu və ya digər qaydaların Azərbaycan dilindəki qarşılığının verilməsində çətinlik yara-

dır. Bu halda rus dilinin qrammatikasına müraciət edilmişdir.Bu bir sıra hallarda ərəb dili ilə 

rus dili qrammatikasında müəyyən uyğunluqların mövcud olmasından irəli gəlir.Məsələn, ərəb 

dilində xəbərlik şəkilçisi yoxdur,Azərbaycan dilində cins kateqoriyası yoxdur.Bu kimi digər 

problemlərin izahında rus dili yardımcı mövqedə durur. 

Bir sıra dərsliklərdə qrammatika və oxu hissəsi ayrı kitablar şəklində verilir.Türk alim-

lərinin bu sahədəki fəaliyyəti ənənəvi şəkildə yəni, ərəb dilçilərinin dərsliklərinə uyğun olaraq 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1205

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

verilmişdir.Ərəb dilinin qrammatikası burada nəhf və sərfdə yəni morfologiya və sintaksisdə 

cəmlənmişdir.

Məsələn,  Ahmet Yaşarın “Arapcanın temel kuralları” və Meral Çörtünün “Arapca dil 

bilgisi” adlı dərs vəsaitləri eyni səpkidə yazılmış əsərlərdəndir.[1;3] 

Ərəb dilinə yiyələnmə prosesində yüksək nəticələr əldə etmək məqsədi ilə xüsusi dərs 

vəsaitləri tərtib edilməkdədir.Bu baxımdan  informasiya  xarakterli ərəb qəzetlərinin oxunub 

tərcümə edilməsində tələbələrə əvəzsiz yardımı olan Mayburovun “Ərəb qəzetini oxuyur və 

tərcümə edirik” adlı dərs vəsaiti xüsusi diqqətə layiqdir.[4]Kitabda qəzet mətnlərinin tərcümə-

sində lazım olan bir sıra bilgilər və siyasi terminlər, beynəlxalq təşkilat adları ilə zəngin lüğət 

verilmişdir.Kitab dörd hissədən ibarətdir.Hər bir mövzunun əvvəlində orijinal mətnlərin başa 

düşülməsi və dəqiq tərcümə olunması məqsədilə xüsusi izahat verilir.mövzular kiçik mətnlər-

dən və mətnə dair lüğətdən ibarətdir. 

Odessa universitetinin ərəb dili müəllimi prof. Vladimir İvanoviç Rıjix və Qahirə uni-

versitetinin prof.Hüseyn Hammidin tərtib etdikləri “Seçilmiş  ərəb hekayələri”kitabı isə 

tələbələrin bədii tərcümə prossesində bilgilərə yiyələnməsində qiymətli dərs vəsaiti kimi 

yararlıdır.[5]Burada ərəb dünyasının kifayət qədər tanınmış yazıçılarının əsərlərindən parçalar 

verilmışdir. Buəsərlər dünya ədəbiyyatının bu sahədəki ədəbi proseslərinin bir sıra aspektləri-

nin özünəməxsus xüsusiyyətləri haqqında ümumi təsəvvür  əldə etmək imkanı verir.Müasir 

ərəb ədəbiyyatı ilə tanışlıq yanaşı, bu kitab sayəsində tələbələr müasir ərəb ədəbi dilində isti-

fadə olunan iki mindən artıq leksik vahidləri mənimsəmə imkanına malik olurlar.Bu da onla-

rın leksik bazalarının zənginləşməsinə yardım edir. Kitabda tələbələrə çətinlik doğura biləcək 

mürəkkəb formal sözlərin kök hərfləri ayrıca verilmiş  və bu da həmin sözlərin mənalarının 

öyrənilməsində lüğətdən istifadəni asanlaşdırmışdır. 

Lakin bu dərs vəsaitləri rusdilli tələbələr üçün nəzərdə tutulmuşdur.Rus dilini bilməyən 

azərbaycanlı tələbələr bu kimi dərs vəsaitlərinin xidmətlərindən istifadə edə bilmirlər.Odur ki, 

bu tipli dərs vəsaitlərinin azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılaraq tərtib olunması daha məqsədə-

uyğun və tələbələrimizin bu sahədəki biliklərinin daha da mükəmməlləşməsinə yararlı olardı. 

Ərəb dilini tədris edən bir mütəxəssis kimi bu sahədə yaranmış boşluqların bərpa edilməsi 

işinin  ərəbşünas alimlərin qarşısında duran ən ümdə  vəzifələrdən biri olduğunu qeyd etmək 

istəyirəm və gələcəkdə bu sahədə daha uğurlu nəticələr əldə edəcəyimizə inanıram. 

 

 

ƏMİR

 

ƏŞ-ŞÜƏRA

 

ƏHMƏD

 

ŞÖVQİNİN

                                                          

SÜRGÜN

 

DÖVRÜ

 

YARADICILIĞI 

 

Şahanə ŞAHBAZOVA 

AMEA, Şərqşünaslıq İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

“Əmiruş-şüəra” adlandırılaraq öz dövründə ərəblərin ən böyük və ən məşhur şairi kimi 

qəbul olunmuş Misir şairi  Əhməd  Şövqi(1868-1932)  ərəb  ədəbiyyatının  əvəzolunmaz sima-

larındandır. Əhməd Şövqinin həm nəzm, həm nəsr, həm də dramaturgiya sahəsindəki zəngin 

yaradıcılığı ondan neçə əsr əvvəl (XV-XVIII əsrlər) tənəzzül vəziyyətində olan ərəb ədəbiy-

yatına bənzərsiz yenilik gətirmişdir. 

Əhməd Şövqi 1868-ci ildə Qahirədə anadan olub. Atası kürd-türk əsilli, anası yunan-türk 

əsilli olub.Ana nənəsi Xədiv İsmayılın sarayında çalışıb, Əhməd Şövqi də sarayda böyüyüb, 

tərbiyə alıb. 1885-ci ildə Hüquq məktəbində daxil olub və iki il orada təhsil alıb. Xədiv Tofi-

qin dəstəyi ilə üç il Fransada hüquq təhsili əldə edib. 1894-cü ildə Fransadan vətənə qayıdan  

Əhməd Şövqi 1914-cü ilə kimi Xədiv Tofiqin və ondan sonra Xədiv Abbasın  sarayında çalış-

mışdır.   

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1206

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

 Birinci dünya müharibəsi zamanı  Xədiv Abbas İngiltərəyə qarşı türklərlə müttəfiqlik 

sazişi imzalayarkən, ingilislər  İstanbulda olan Xədivin Misirə dönməsinə mane olur, onun 

yerinə Hüseyn Kamili təyin edirlər. Bu zaman Xədiv Abbas Hilmi tərəfdarı olan Əhməd 

Şövqidən ölkəni tərk etməsini tələb edirlər. Şair İspaniyanın Barselona şəhərini seçir və ailəsi 

ilə birlikdə beş il orada sürgün həyatı yaşayır.  

 1919-cu ildə Birinci dünya müharibəsi qurtarandan sonra vətənə qayıdan Əhməd Şövqi 

vətənində böyük təntənə ilə qarşılanır. 1927-ci ildə Qahirənin Opera binasında keçirilən ərəb 

ölkələrindən bir çox şairlərin təmsil olunduğu toplantıda şairə “Əmiruş-şüəra” (Şairlər əmiri) 

titulu  verilmişdir.Əhməd Şövqi 1932-ci ildə 64 yaşında Qahirədə dünyasını dəyişmişdir. 

Əhməd Şövqi həm nəzm, həm nəsr, həm də dramaturgiya sahəsində və müxtəlif janrlar-

da əsərlər yazaraq öz əxlaqi və milli-vətənpərvər ideyalarını yüksək sənətkarlıqla ifadə etmiş-

dir. Onun poeziyası mədhiyyələrdən tutmuş, uşaq şeirlərinə kimi ən müxtəlif mövzuları əhatə 

edir. Şairin zəngin irsi dörd cildlik “Şövqiyyat” adlı divanda toplanmışdır.Misir milli drama-

turgiyasının  əsasını qoyanƏhməd  Şövqi bu janrda “Xanım Huda”, “Xəsis”, “Kleopatra”, 

“Kambiz”, “Əli bəy əl-Kəbir”, “Məcnunu Leyla” və “Əntərə” kimi pyeslər yaratmışdır. Eyni 

zamanda “Hind qızı”, “Sonuncu firon”, “Ladiasın hekayəsi”, “Pentaurun xatirələri” adlı heka-

yələr qələmə alıb. 

Əhməd Şövqinin yaradıcılığınıümumən üç mərhələyə bölürlər: sürgündən öncəki yara-

dıcılığı, yaradıcılığının sürgün dövrü və Misirə qayıtdıqdan sonrakı mərhələsi.1915-ci ilə kimi 

Şövqi Misir xədivlərinin xidmətində saray şairi olmuşdur. Və təbii olaraq, təxminən 25 il ər-

zində onun poeziyasının əsas kütləsini böyük hökmdarlara mədhiyyələr və ənənəvi mərsiyələr 

təşkil etmişdir. 

Bu məqalədə  tədqiqat obyekti Əhməd  Şövqinin yaradıcılığının sürgün dövrüdür. Bu 

mərhələ  şairin poetik cəhətdən azadlığı  və poeziyasında yenilikləri ilə  təmsil olunur. Şübhə 

yoxdur ki, Əhməd Şövqi tam azadlığı ilk dəfə yalnız sürgündə tapa bilmişdir. İlk dəfə olaraq 

sürgündə qəsr həyatının şiddət göstərdiyi ağır qandallarından, sultanlara xidmətdən azad ol-

muşdur.  İyirmi beş ildən sonra saray həyatından uzaqlaşan  şair addımlarını müəyyənləşdir-

miş, bəlli istiqamət almışdır. 

Sürgünün şairə müəyyən çətinlikləri ilə yanaşı müsbət təsiri də olmuşdur. Ə.Şövqi bu 

müddət  ərzində özünün informasiya mənbələrini genişləndirməyə, ispan dilini öyrənməyə, 

İspaniyanın, müsəlmanların və onların mədəniyyətlərinin tarixinə dair kitablarla tanış olmağa 

və eyni zamanda tarixi məkanlara- müsəlmanların Sevilya, Kardova və Qranadadakı tarixi 

abidələrini ziyarət etməyə imkan qazanır. 

Butün bunların səmərəsi olaraq Əhməd  Şövqi  Əndəlüsdə olarkən“ ءﺎﻤﻈﻋ  و  بﺮﻌﻟا  لود

مﻼﺳﻹا” (Ərəb dövlətləri və islamın böyükləri) adlı nəzm əsərini qələmə alır. Əsər iyirmi dörd 

qəsidədə cəmləşmiş min yeddi yüz iyirmi doqquz beytdən ibarətdir. Burada ərəb dili haqqın-

da, Beytul-Haramın tarixi, Peyğəmbərin həyatı, ərəb-islam fütuhatları ilə bağlı məlumatlar əks 

olunub. Şair əsərdə, eyni zamanda, Raşidi xəlifələrinin dövründən etibarən Fatimi dövlətinin 

sonuna qədər hökmranlıq edən müsəlman xəlifələrindən geniş bəhs etmişdir.  

Əhməd Şövqinin İspaniyadan ilham alaraq yazdığı digər böyük əsəri  “Əndəlüs şahza-

dəsi” adlı mənsur pyesidir. Əsərdə hicri II əsrdə İspaniya əmiri Mötəmid ibn Abbad zamanın-

da baş verən hadisələrdən bəhs olunur. Əsərin baş  qəhrəmanıəmir Mötəmidin qızı  şahzadə 

Buseynədir. 

Şairlər hər zaman qürbət duyğuları içərisində ən səmimi və ən gözəl şeirlərini qələmə 

almışlar. Əhməd Şövqinin də sürgündə olarkən vətən həsrəti ilə yaratdığı şah əsərləri-qəsidə-

ləri səmimi hisslərin ifadəsinə və təsvirlərin gözəlliyinə görə ərəb poeziyasında ən gözəl şeir-

lərdən hesab olunur. Bu cəhətdən ən məşhur qəsidəsi “Əndəlüsə səyahət” adlı siniyyə şeiridir. 

Şeir Buhturinin qəsidəsinə nəzirə olaraq qələmə alınmışdır. Əhməd Şövqi qəlbinin dərinlik-

lərində hiss etdiyi acı və iztirabları tam səmimi şəkildə dilə gətirmişdir: