Qafqaz Universiteti Materiallar

"Sırr-ı aşk olmaz o fettân-ı cihândan pinhân 

Çeşm-i gûyâsı bana söyledi bî-harf ü zebân" 

Şeyh Gâlip, burada göze konuşma özelliği vermiştir. Hâlbuki konuşmak göze değil, dile 

ait bir özelliktir. Dil, ses ve söz aracılığıyla konuşur. Gözün konuşmasındaki maksat, bakışla-

rın bir şeyler anlatmasıdır. Bakışlar bu anlatma işini ses ve söz olmadan yapar. 

Sonuç olarak, Şeyh Gâlip’in lafızdan çok anlama önem verirken lafzı da ihmal etmeyip 

ikisini birbirinin tamamlayıcısı olarak görmesi, soyut kavramları somutlaştırarak kullanması, 

anlama dayalı sanatları kullanarak az sözle çok şey anlatması ve bunun sonucu olarak da sözü 

kısa tutması, şiirlerinde hem eski hem de yeni; yani kendi ifadesiyle “taze mazmun”ların yer 

alması, şiir dilinde halkın aşina olduğu kelimeleri kullanmasının beraberinde yabancı kelime-

lere özellikle de Farsça sözcüklere ağırlık vermesi, şiirlerinde tezat sanatını kullanarak uyumlu 

bir birliktelik kurması,  şairin Sebk-i Hindî üslûbunun özelliklerini kendine özgü bir tarz ile 

eserlerinde en iyi şekilde yansıttığının göstergesidir. 

 

1914-1915-Cİ İLLƏRDƏ ŞƏRQİ ANADOLUDA YAŞAYAN TÜRK-

MÜSƏLMAN ƏHALİYƏ QARŞI TÖRƏDİLƏN CİNAYƏTİN 

AZƏRBAYCAN MƏTBUATINDA ƏKSİ ("MƏZƏLİ"                          

JURNALI MATERİALLARI ƏSASINDA) 

 

Seyran QAYIBOV 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Məlum olduğu kimi bu il Şərqi Anadoluda yaşayan türk-müsəlman əhaliyə qarşı törədi-

lən cinayətdən 100 il keçir. Türk tarixinin səhifələrinə qara hərflərlə yazılmış bu hadisəni bir 

neçə cümlə ilə belə xülasə etmək mümkündür: Osmanlı dövləti 11 noyabr 1914-cü ildə könül-

suz olaraq Almanya liderliyindəki  İttifaq dövlətlərinin tərəfdaşı kimi Birinci dünya muhari-

bəsinə girmiş və çox cəbhədə döyüşmək məcburiyyətində qalmışdır. Osmanlı ordusunun vu-

ruşduğu ən ağır cəbhələrindən biri də Qafqaz cəbhəsidir ki, bu cəbhədə Osmanlılar həm Rus-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1171

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

larla, həm də xarici dövlətlərin silahlandırdığı erməni quldurları ilə döyüşmək məcburiyyətin-

də qalmışdır. Müharibədən qabaq, eyni zamanda müharibə illərində həm ordunun, həm də yerli 

əhalinin ehtiyaclarını qarşılamaq məqsədi ilə tədbirlər görülsə də nəticəsi müvəffəq olmamış-

dır. Ayrıca müharibə illərində qonşu vilayətlərdən çox sayda mühacirin də bu əraziyə köç et-

məsi ilə bölgədə yaşayış üçün lazım olan ən təməl ehtıyacların qıtlığı baş vermişdir. Yaşanan 

aclığın və səfalətin ortadan qaldırılması üçün Osmanlı hökuməti müxtəlif çarələrə baş vurmuşdur. 

Bu tezisdə 100 il bundan əvvəl yaşana fəlakətin ortadan qaldırılması üçün Azərbaycan 

xalqının gördüyü işlərin o dövr Azərbaycan mətbuatının nümunələrindən biri olan "Məzəli" 

jurnalının səhifələrində necə əks olunduğundan bəhs olunacaqdır. 

"Məzəli" jurnalı haqqındaki qısa məlumat belədir: 27 dekabr 1914-cü ildən 17 noyabr 

1915-ci ilə kimi 41 sayı işıq üzü görən "Məzəli" jurnalı "Molla Nəsrəddin" jurnalınn təsiri ilə 

nəşr olunmuş satirik bir jurnaldır. Mövzu dairəsi olduqca geniş olan "Məzəli"də Azərbaycan 

ədəbiyyatının böyük sənətkarları, məs. Haşim Bəy Vəzirov (Məzəli, Başmaqçı), Bədrəddin 

Seyidzadə (Mirzə Bayqu), Hacı  İbrahim Qasımov (Birisi), Cabbar Əsgərzadə (Məhkəmə 

pişiyi), Hacı Bəy Vəzirov(Damdabaca),Əli Məhzun Rəhimov (Yetim cücə), Əli Razi Şəmçi-

zadə (Bambılı və Heyvərə ), Əliqulu Qəmküsar (Fırıldaqçı), Cəfər Cabbarlı (Kəmşüur, İynə) , 

Ömər Faiq Nemanzadə (Qarğa), Cəlil Məmmədquluzadə (Qaxqulu bəy), Əliabbas Mütəllibza-

də Müznib (Qayqulu), Məmmədəli Manafzadə Sabit (Dastançı), Səməd Mənsur (Mığmığa) və 

s. gizli imzalarla öz yazılarını çap etdirmiş, Azərbaycan xalqını narahat edən müxtəlif problem-

lərin həllinə çalışmışlar. Jurnalda bəhs olunan mövzulardan biri də Şərqi Anadoluda yaşayan 

türk-müsəlman əhalinin qarşılaşdığı fəlakətdir. Demək olar ki, jurnalın bütün nömrələrində bu 

hadisədən bəhs olunur, jurnaldakı müxbir xəbərləri, yardım kampanyası elanları, köşə yazıla-

rı, mövzunu əks etdirən şeirlər ilə hadisənin nə qədər faciəvi və əhəmiyyətli olduğu oxuculara 

çatdırılır. Jurnalı tədqiq edərkən aydın olur ki, fəlakətin böyüklüyü və fəlakətzədələrin prob-

lemləri jurnal kollektivinin hər bir fərdinin öncəlikli məsələlərdən biri olaraq qəbul edilmiş, 

mövzu barəsində bir sonrakı nömrədə daha da ətraflı bəhs olunmuşdur. 

Bölgədən alınan müxbir xəbərlərindən məlum olur ki, fəlakətzədələr ən təməl gida məh-

sullarına, isti paltarlara möhtaçdırlar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bölgədə yaşanan faciə 

jurnalın üslubuna uyğun olaraq, satirik bir dilə əks olunur. Məsələn jurnalda fəlakətzədələrin 

mal qaralarının əllərindən alınaraq qonşu vilayətlərdə hətta qonşu ölkələrdə satılması Tiflisli 

müxbirin 1914-cu ildə göndərdiyi xəbərdə belə ifşa olunur: Tiflisdə Qars və Ərdəhan maha-

lından qovulub gətirilən bir çox malın bərəkətindən ət ucuzlayacaq. Yaxud jurnalın 1915-ci ilin 

5-ci nömrəsində digər ölkə müsəlmanlarının bu fəlakətə qeydsiz qalmaları, Qars fəlakətzədə-

lərinə göndərilən ianə o səviyyəyə yüksəldi ki, artıq qar yeməyə lüzum qalmadı. Buna görə də 

müsəlman şəhərlərinə qar göndərilməməsi barədə xəbər verildi şəklində tənqid olunur. 

Əlbəttə jurnalın əsas məqsədi olanları tənqid etmək deyil, başda Qars və Ərdahan olmaqla 

bölgədə yaşanan fəlakəti hər yönü ilə Azərbaycan xalqına çatdırmaq, türk-müsəlman əhalinin 

yaşadığı zülmün və çətinliyin aradan qaldırılması üçün Azərbaycan hökumətinin, eyni zaman-

da Dumanın diqqətini bu problemə istiqamətləndirməkdir. Bu mövzuda Duma üzvlərindən 

Cəfərovun (Məmməd Yusif Hacıbaba oğlu Cəfərov d. 1885-ö. 1938 ) Bakıya gələrək  Şərqi 

Anadolunun türk-müsəlman  əhalisinə qarşı törədilən cinayət haqqında müxtəlif təşkilatlarla 

görüşməsi əhəmiyyətli bir hadisə olaraq göstərilir. 

Jurnalın digər təşkilatlarla birlikdə gördüyü işləri nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki, 

jurnal bu işdə müvəffəq olub. Yəni, nəşr olunan xəbərlərin, elanların, mövzu haqqındaki müx-

təlif yazıların təsiri ilə, eyni zamanda jurnal əməkdaşlarının səyləri nəticəsində bölgədə yaşa-

nan faciəyə Azərbaycan xalqı biganə qalmamış, fəlakətzədələrin ehtiyaclarının qarşılanması 

məqsədi ilə yardım kampanyaları tərtib olunmuş, başda "Bakı müsəlman cəmiyyəti xeyriyyə-

si" olmaqla bir neçə təşkilatın öncülüyündə Bakıda və rayonlarda xeyriyyə tədbirləri keçiril-

mişdir. "Qardaş Köməyi" adı altında keçirilən bu tədbirlərdə fəlakətzədələrə kömək məqsədi 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1172

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ilə milyon manatlarla pul yığıldığı bildirilir. Habelə jurnalda verilən xəbərlərdən aydın olur ki, 

Azərbaycanlı müsəlmanlar fitrə və zəkatlarını, hətta qurban dərilərini yardım məqsədi ilə fəla-

kətzədələrə göndərmişlər. Verilən xəbərlərdən məlum olur ki, yardım kampanyalarında Bakı, 

Şamaxı, Ərdəbil, Gəncə, Təbriz, Şəki, Ordubad və s. şəhərlərdəki insanlar daha fəal iştirak et-

mişdilər. 

Jurnalda diqqəti çəkən xəbərlərdən biri də yardım kampanyalarında toplanan ianələrdən 

sadəcə  fəlakət bölgəsindəkilərin deyil, eyni zamanda fəlakət nəticəsində  Şərqi Anadoludan 

Azərbaycanın müxtəlif rayon və şəhərlərinə köç edib məskunlaşan fəlakətzədələr də istifadə 

ediblər. Bundan başqa jurnalda verilən bir xəbərdə ismi göstərilməyən Bakı milyonçusunun 

Qurban bayramı günü Cəmiyyəti-xeyriyyənin binasında Şərqi Anadoludan gəlib məskunlaş-

mış kiçik yaşlı uşaqlara "ehsan məclisi" tərtib etdiyi, yemək yedirdiyi, qida yardımı ilə bərabər 

hər bir uşağa bir cüt ayaqqabı və bir ədəd papaq hədiyyə etdiyi bildirilir. 

Fəlakətin böyüklüyü baxımından toplanan ianələrin yetərli görülmədiyindən jurnal kam-

panyada zəif iştirak edən varlıları tənqid edir, kasıb insanların kampanyadaki səylərinin tərifə-

layiq olduğunu bildirir. Eyni zamanda jurnalda dərc olunan yazılardan bəzi din xadimlərinin 

yardım kampanyalarının əleyhinə çalışdıqları bildirilir və bu davranışların İslama və müsəl-

manlığa zidd olduğu qeyd olunaraq tənqid edilir. 

Jurnalda diqqəti çəkən bir məsələ də bu cinayətin o dövr Azərbaycan ədəbiyyatının, xü-

susi ilə gizli imzalarla yazılan şeirlərin əsas mövzularından biri olmasıdır. Demək olar ki, jur-

nalda nəşr olunan bir çox şairin bu mövzuda gizli imza ilə yazdığı şeiri var. 

Nəticə olaraq onu qeyd edə bilərik ki, 1914-1915-ci illərdə Şərqi Anadolunun türk-mü-

səlman əhalisinə qarşı törədilən zülm və vəhşiliyin Azərbaycan əhalisinə çatdırılmasında, fə-

lakətzədələrin problemlərinin işıqlandırılmasında, eləcə  də  hərbzədələrə kömək məqsədi ilə 

müxtəlif tədbirlərin, aksiyalar təşkilində "Məzəli" jurnalının böyük rolu olmuşdur. 

  

SAMİPAŞAZADƏ SEZAİNİN ROMANTİZMDƏN REALİZMƏ     

KEÇİD OLAN “SƏRGÜZƏŞT ” ROMANININ BƏDİİ TƏHLİLİ 

 

Xanım ABDULLAYEVA  

AMEA 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

XIX əsr ümumilikdə Türkiyə taixinin əhəmiyyətli dövrüdür.Belə ki,Osmanlı imperator-

luğunun tənəzzülü,Avropaya böyük açılım,bunun fonunda bütün sahələrdə; iqtisadiyyat, siya-

sət, elm və mədəniyyətdə həyata keçirilən köklü dəyişikliklər məhz XIX əsrin payına düşür. 

Bütün sahələrdə açıq-aşkar bir avropalaşma görülməkdə idi.Təbii ki,bu reformalar özü-

nü ən bariz şəkildə həyatı bədii boyalarla,obrazlı şəkildə əks etdirən söz sənəti olan bədii ədə-

biyyatda göstərirdi.Nəsrin ən böyük yeniliyi və qazancı roman janrının ədəbiyyata gəlişi oldu. 

Yazdığımız tezisə  gəlincə qeyd etməliyəm ki,S.Sezai Qərbin təsirilə formalaşan Türk 

ədəbiyyatının  ən məhsuldar və reformator yazıçısıdır.Bədii irsi tərcümə, məqalə,hekayə  və 

yeganə romanı olan “Sərgüzəşt” romanından ibarətdir ki,məhz bu romanla Türk ədəbiyyatın-

da ilk realist romanın müəllifi kimi romantizmdən realizmə keçidin əsasını qoymuşdur. Realist 

roman yazmaqla müəllif  əslində  qərbmeylli  ədəbiyyata keçmək cəhdlərini reallaşdırmışdır. 

Belə ki, Avropanın təsirilə formalaşan Türk ədəbiyyatının əsas istiqamətlərindən biri də məhz 

klassik dövr ədəbiyyatının qəlibləşmiş romantizmini yıxmaq və əsl həyat həqiqətlərini bədii 

obrazlarla ifadə edən realist ədəbiyyat yaratmaq idi. 

Samipaşazadə Sezai Osmanlı dövlətinin ilk Təhsil Naziri Əbdürrəhman Sami Paşanın 

ailəsində 1859- cu ildə İstanbulda anadan olmuşdur. Türk ədəbiyyatı tarixinə ilk realist roma-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1173

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

nın müəllifi kimi daxil olan Samipaşazadə, həmçinin Türk ədəbiyyatında müasir tipli hekayə-

nin də ilk müəllifidir. Ziyalı ailədə anadan olması yaxşı təhsil almasına səbəb olmuşdur. Uşaq-

lıq illərindən  ərəb, fars, ingilis, alman və fransiz dillərini oyrənmişdir.Gənclik illərində  mə-

mur, London və Madrid səfirliklərində  məsul vəzifələri icra etmişdir. Avropa ədəbiyyatı ilə 

tanışlığı da məhz səfirlik illərinə  təsadüf edir.İstanbulda yaşadığı 1895-1901-ci illər  ədəbi 

fəaliyyətinin ən parlaq illəridir. 

“Sərgüzəşt”əsərinin bədii təhlilinə gəlincə, görürük ki, əsər XIX əsrdə yaranan ilk Türk 

romanlarının bütün spesifik cəhətlərini özündə cəmləyib. 

Romanda qafqazlı əsir Dilbər və Türk paşazadə Cəlal bəyin böyük,saf eşqi və bu eşqin 

ətrafında cərəyan edən hadisələr təsvir edilir. Əbəs yerə bu mövzu seçilməyib. Dilbərlə Cəlal 

bəyin timsalında cəmiyyətin bölündüyü təbəqələşmə, varlı- kasıb, ziyalı- cahil, Avropa- Tür-

kiyə, Şərq- Qərb münasibətləri hərtərəfli təhlil edilir. Xüsusi rəğbətlə qeyd etmək istərdim ki, 

yazıçı hadisələrə əsl bir vətənpərvər kimi yanaşır. Baxmayaraq ki, köləlik, o dövrdəki Türk 

xalqının cahilliyi tənqid edilir və bu müəllifi yaralayır,bununla yanaşı Cəlal bəyin timsalında 

ziyalı, mədəni, Avopa fikirli,sevgisinə sadiq bir Türk gəncinin ədəbi portreti də yaradılır. 

Xüsusi sevgiylə  Şərqin və Türkiyənin gözəl peyzajları  təsvir edilir,İstanbulun çeşitli 

məkanlarının bədii təsviri verilir. “Sərgüzəşt” romanında S. Sezai xüsusi diqqətlə din məsələ-

sinə də toxunmuşdur. Nə qədər Qərbin, Avropanın müsbət tərəflərini xalqa təbliğ etməyə çalışsa 

da, Türkün mentallığını, böyük- kiçik münasibətlərini, ailə dəyərlərinin ucalığını, İslama, folk-

lora bağlılığı da bir o qədər şövqlə qələmə alır. Əsərdə rəncbərin dilindən gözəl bir türkü də 

verilib: 

Şimşir yaprağın dökmez 

Muhabbet gönülden gitmez 

Bu gözler seni gördü 

Başkasına hayır etmez. 

Birmənalı şəkildə qeyd etməliyik ki, müəllif təkcə peşəkar yazıçı deyil, həm də hərtərəfli 

ziyalı bir şəxsiyyət idi və bu cəhət demək olar ki,bütün tənzimatçılara xas idi.Yazıçı  Cəlal 

bəyin timsalında bir növ özünün bədii portretini yaratmışdır.S,Sezainin digər elm sahələrini 

də yaxından mənimsədiyini əsərdəki bu parçadan aydın görmək olur: 

“Her ne idiyse, ayağa kalkarak ,bilimsel olağanüstüklerden birini keşfetmiş Arşimet 

gibi başıaçık, ayağı çıplak “Buldum” diye evin içinde ulaya başlayarak herkesi uyandırdı.” 

Əsərin dili bədii cəhətdən xeyli zəngindir.S.Sezai bədii təsvir vasitələrindən elə məharətlə 

istifadə etmişdir ki, müsbət və mənfi qəhrəmanları onların təsvirindən ayırd etmək mümkün-

dür. Obrazların bədii təsvirinin bu cür yaradılmasına Azərbaycan ədəbiyyatında C. Məmməd-

quluzadənin “ Danabaş kəndinin əhvalatları” əsərində rast gəlinir.Hacı Ömər, Təravət və di-

gərlərinin xarici görünüşlərinin təsviri artıq oxucuda onlara qarşı mənfi rəy yaradır. Eyni ya-

naşma müsbət obrazların bədii portretini yaradarkən də izlənilir.Baş qəhrəman Dilbər üç ayrı 

şəraitdə təsvir edilir. İlk olaraq,azyaşlı Dilbəri Qafqazdan gətirilərək satılan kölə kimi görü-

rük. Sonra Dilbər gənc və gözəl qız kimi Cəlal bəygilin evində oxucuya təqdim edilir və sevgi-

nin ilk tumurcuqları çiçəkləyir.Sonda Dilbər artıq eşqinə görə əzablar çəkən bir gəncdir və tə-

miz eşqi uğrunda ölümə belə gedir.Hər üç halda yazıçı Dilbəri bizlərə müsbət qəhrəman kimi 

təqdim edə bilir. 

Dilbərin timsalında bəşəriyyətin böyük utanc yeri köləlik xüsusi peşəkarlıqla təsvir və 

tənqid edilir. Hacı Ömər Dilbəri ilk dəfə xanıma təklif etdikdə xanımın ərəb əsilli yardımçısı 

qiyməti endirmək üçün deyir: 

“ Hanımefendi, bu nafile, zayıf, pek zayıf,bu ölür!” 

Bu dialoq sadəcə köləliyi tənqid etmir,insan alverinin iç üzünü açır.Köləlik bir ağadan 

digərinə keçmək deyil, iki ağa arasında alver obyekti olaraq, daha ucuz qiymətə alınsın deyə, 

təhqir edilərək və qüsurları qabardılaraq yüz qat artıq əzilmək deməkdir. Dilbər məzlum kölə 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1174

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

deyil. O köləlikdən qaçanda xanımın verdiyi əlbisəni belə götürməyəcək qədər qürurlu və sev-

gisinə xəyanət etməkdənsə ölümü üstün tutan qeyrətli şəxsiyyətdir. 

Əsərdə xüsusi rəğbətlə qeyd edilməli obraz Cevhərdir.Onun timsalında yazıçı keçmişinə 

sadiq,tabeçilyində çalışanlara qarşı mərhəmətli bir insanın bədii obrazını yaratmışdır. 

Son olaraq qeyd etmək istərdik ki,əsəri oxuduqca onun bədii dəyərini anlayır,Türk ədə-

biyyatında əvəzsiz yeri olduğunu bir daha görürük. 

 

 

NESÎMÎ ve FUZÛLÎ ARASINDA YAŞAYAN BİR                              

AZERBAYCAN ŞÂİRİ: HABÎBΠ

 

Setter DURMAZ 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Bətulə HÜSEYNZADƏ 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail]

 

AZƏRBAYCAN

 

 

Habîbî, XV. yüzyıl Azerbaycan sahası Türk Edebiyatı’nda yetişen şâirlerin en büyüğü 

olup, Nesîmî’yi Fuzûlî’ye bağlayan geçit dönemini, kudretli sanatıyla doldurmuş bir şahsiyettir. 

Sâm Mirzâ, Tuhfe-i Sâmi’sinde, Habîbî’nin Azerbaycan’ın Gökçay bölgesinde fakir bir ailenin 

çocuğu olarak dünyaya geldiğini, küçük yaşlarda çobanlık yaparken Akkoyunlu Hükümdarı 

Ya’kûp Bey’le karşılaştığını ve bu hükümdar tarafından himaye görerek yetiştiğini nakleder. 

İlk şiirlerini bu sırada yazmış olan Habîbî, daha sonra Safevî Hükümdarı Şâh İsmâil’in 

himayesine girmiş ve onun tarafından “melikü’ş-şu‘arâ” unvânıyla taltîf edilmiştir. Tahsil ve 

terbiyesine saray tarafından itina gösterilen bu küçük çoban, kısa zamanda zekâ ile kâbiliye-

tini ilim ve edebiyat sahasında geliştirerek asrının büyük şâiri olmuştur. 

Hamit Araslı, Yavuz Sultan Selim’in Tebriz’i aldıktan sonra (920/1514) aileleriyle 

birlikte  İstanbul’a götürdüğü 1700 sanatkârın içinde Habîbî’nin de bulunduğunu ileri sürer. 

Ancak Eğridirli Hacı Kemal’in 918 (1512) yılında tamamladığı Câmiu’n-Nezâir’inde Habîbî’-

nin birçok şiirinin yer alması, onun II. Bayezid devrinde Anadolu’ya gelmiş olması ihtimalini 

güçlendirir. Tezkirelerde Yavuz Sultan Selim’in hükümdarlığı döneminde İstanbul’da vefat 

ettiği belirtilen Habîbî’nin, Evliyâ Çelebi Seyahat-nâme’sinde aynı bilgi doğrulanarak, onun 

Sütlüce’de, Câferâbâd Tekkesi’ne defnedildiği kaydedilir. 

Latifî, Âşık Çelebi ve Hasan Çelebi Tezkireleri’nde Habîbî hakkında bilgi verilmiş; onun 

ilim ve ma‘rifet sahibi bir kimse olduğu, Acem edasında ve âşıkâne tarzda şiirler yazdığı be-

lirtilmiştir. Çakerî Sinan, Safâyî Çelebi, Celâlzâde Mustafa Çelebi, Hayâtî Çelebi vs. şâirlerin 

Habîbî’ye nazîreler yazmış olmaları, onun Osmanlı sahasında belli bir şöhrete ulaştığını gös-

terir. Habîbî'nin Divân'ı günümüze ulaşmamıştır; ancak Fuad Köprülü, 42 şiirini yayımlamıştır. 

Habîbî’nin, halk şiirine büyük ilgi duyduğu ve bu kültürden aldıklarıyla Klâsik Şiir’e 

yeni bir duyarlılık getirdiği bilinir. Şiirlerindeki en önemli unsurlar aşk, âşık, ma’şûk, harâbât, 

câm, vahdete erme gibi tasavvufî kavramlardır. Gazellerinde âşıkane ve sofiyâne bir eda sezilir. 

Nazım dilinde sade ve samimi bir ifadeyi tercîh eden Habîbî’nin dinî kültürü de oldukça zen-

gindir. 

Canlı mecâzlarla tasavvufi manzûmeler yazan ve şiirlerinde yer yer Hurûfîlik’le ilgili 

mazmûnları kullanan Habîbî’nin büyük ölçüde Seyyid Nesîmî’nin tesirinde kaldığı bilinir. 

Malum olduğu üzere Nesîmî, klâsik şiir dilinin kuruluşunda açık, sade ve âhenkli üslûbuyla 

önemli rol oynayan lirik, samimi ve coşkun şâirlerin başında gelir. Habîbî de Nesîmî kadar 

coşkun olmamakla birlikte, onun çizgisinde bir sanat geleneğini devam ettirir. 

Bu geleneği başarıyla temsil eden Habîbî, Azerbaycan ve Osmanlı sahasında yetişen şâ-

irleri, Nesîmî’den sonra en çok etkileyen şahsiyetlerden biri olmuştur. Özellikle Fuzûlî’nin 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1175

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

yetişmesinde büyük vazife yüklenmiş; bir rivayete göre de onun muallimi olmuştur. Fuzûlî, 

onun  şiirlerine nazîreler söylemiştir. Bunlardan birisi ilk bendi aşağıda verilen yedi bentten 

ibaret müseddesidir: 

“Dün sâye saldı başuma bir serv-i ser-bülend 

Kim kaddi dil-rübâ idi reftârı dil-pesend 

Güftâre geldi nâ-geh açup la’l-i nûş hand 

Bir piste gördüm anda döker rîze rîze kand 

Sordum meger bu dürc-i dehendür dedüm dedi 

Yoh yoh devâ- yı derd-i nihanun durur senün” (FD: Müs.1/1) 

Fuzûlî’nin tanzîr ettiği bu müseddes, Habîbî tarafından yedi bent olarak yazılmış olup 

ilk bendi şöyledir: 

“Dün gördüm ol nigârı tarabnâk ü ercümend 

Kâfûr eliyle destelemiş enberîn kemend 

Bakdım şikenc-i turrasına zâr ü müstemend 

Bir şahs-i nâ-tüvân oturur gerdeninde bend 

Kimdür bu miskin ol ne resendür dedüm dedi 

Zülfün kemendi, tutsağı cânündürür senün” 

Bilindiği gibi, Klâsik Edebiyat’ta aşkın verdiği mutluluğu, sevgiliden yakınmayı, sevgi-

liye karşı yakarışları, içli ve duygulu olarak anlatan âşıkâne gazel tarzının en büyük temsilcisi 

Fuzûlî’dir. Fuzûlî’nin âşıkâne şiiri dilini kazanmasında ve geliştirmesinde Nesîmî’nin: “Ger-

çek hadîs imiş bu ki hûbun vefâsı yok / Kim sevdi hûbu kim dedi hûbun cefâsı yok” veya “Gel 

gel berü ki savm u salâtın kazâsı var / Sensüz geçen zamân-ı hayâtın kazâsı yok” vb. Beyitle-

rinin rolü şüphesizdir. Ancak Nesîmî’den Fuzûlî’ye kadar bir gelişme çizgisi gösteren bu tarz 

söyleyiş, Fuzûlî’ye Habîbî’nin şiirlerinden geçerek ulaşmıştır. 

Habîbî’nin, Fuzûlî tarafından tahmîs edilen bir diğer şiiri de tezkirelere örnek seçilmiş 

şu meşhur gazelidir: 

Ger senün-çün kılmayam çâk ey büt-i nâzük beden 

Gûrum olsun ol kabâ eğnümde pîrâhen kefen 

Çıhmaya sevdâ-yı zülfün başdan ey meh ger yüz il 

Üstühân-ı kellem içre dutsa akrebler veten 

Düşdü şebnem bâğa gel tâ gül nisâr etsün sana 

Sebzenün her bergine bir dürr tapşurmış çemen 

Ey gönül aşk ehline her şeb gülerdün şem‘ tek 

Men demez miydüm ki bir gün ağlayasıdur gülen 

Niçe dinlensün Habîbî sensüz ey endâmı gül 

Çün batar cismine tende her tüğ olmış bir diken” 

Fuzûlî’nin tahmîsinin şu ilk bendi de örnek olması açısından aşağıda verilmiştir: 

“Tâ cünûn rahtın geyüp tuttum fenâ mülkün veten 

Ehl-i tecrîdüm kabul etmen kabâ vü pîrehen 

Her kabâ vü pîrehen giysem misâl-i gonce ben 

Ger senün- çün kılmasam çâk ey büt-i nâzük-beden 

Gûrum olsun ol kabâ eğnümde pîrâhen kefen” (FD: Tah.2/1) 

Netice itibariyle, Habîbî XV. yüzyılda Azerbaycan sahası Türk Edebiyatı’nın sanat 

değeri en yüksek seviyeye ulaşmış şâirlerinden biridir. Bunun en belirgin delili ise, şiirlerinin 

Klâsik Türk Şiiri’nin büyük şâiri Fuzûlî gibi bir sanat dehâsı tarafından tanzîr edilmesidir.