Qafqaz Universiteti Materiallar

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

813

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Beləliklə, 2000-ci ildən başlayaraq Azərbaycan KİV-də etik davranış qaydalarının 

pozulması hallarına daha çox diqqət yetirilməyə başlanılsa da, reallıq hələ də bu sahədə bir 

sıra neqativ halların olduğunu göstərir. Bunu isə, təbii hesab etmək olar. Çünki ötən əsrin 90-

cı illərində müstəqilliyini yenidən bərpa edən Azərbaycanda jurnalistlərin etik davranış qay-

dalarına dair yazılı kodeks də məhz bu dövrdə yaranmışdır. Avropa və ABŞ-da isə jurnalist-

lərin etik kodeksləri xeyli əvvəl formalaşmışdır. Təbii ki, Avropa və ABŞ-da jurnalistlərin 

etika kodeksi tətbiq edildiyi ilk dövrlərdə müəyyən problemlər və narazılıqlar olub. Bu 

vəziyyət hazırda Azərbaycan üçün də xarakterikdir. Ancaq təcrübə göstərir ki, xarici ölkələrdə 

olduğu kimi, Azərbaycanda da müəyyən dövrdən sonra KİV-də müşahidə edilən mənfi ten-

densiyalar, o cümlədən etik davranış qaydalarının pozulması halları aradan qalxacaq, jurna-

listlər cəmiyyət qarşısında məsuliyyətlərini daha yaxşı anlayacaqlar. 

 

 

TERMİN VƏ TERMİNOİDLƏRİN SPESİFİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Günel PAŞAYEVA 

Sumqayıt Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Məlumdur ki, dilçiliyin digər sahələri ilə müqayisədə terminoloji leksika gündəlik həya-

tımızın ayrılmaz hissəsi olan ictimai proseslərlə sıx əlaqədədir. Dilçilikdə terminlərə müxtəlif 

təriflər verilmişdir. Təriflərə  əsasən  demək olar ki, termin elm, texnika, iqtisadiyyat və mə-

dəniyyət sahəsində dəqiqləşmiş anlayışları adlandıran, izah edən, definitiv funksiyaya malik 

olan söz və söz birləşmələridir. Temin özü sözdür, dilin əsas vahidi, tarixi kateqoriyadır. Lakin, 

terminləri sözdən  fərqləndirən  əsas cəhət onun xüsusi funksiya daşımasıdır. Bu baxımdan 

terminlər ixtisasçılar  tərəfindən başa düşülən söz qrupu hesab olunur. Termin hansısa bir 

sahədə dəqiqləşmiş müxtəlif anlayışları ifadə edir, onu özünəməxsus şəkildə izah edir. Əgər 

elmi texniki anlayışı ifadə etmək üçün sözə müraciət etsək, anlayış haqqında dəqiq və konkret 

məlumat almaq qeyri – mümkün olacaq. Hər bir dilin terminologiyası özündə spesifik 

adlandırma anlayışını  birləşdirir ki, bu anlayış Azərbaycan dilinin terminologiyasından da 

yan keçməyib.  İstənilən söz termin kimi çıxış edə bilməz. Yalnız müəyyən xarakterik 

əlamətlərə (monosemantik, ekspressiyadan məhrum) məxsus olan sözlər termin ola bilmək 

statusu qazanır. Termin  hər hansı bir dilin elə bir leksik vahididir ki, xüsusi terminoloji 

mənaya malik olur. Bu məna sözlərlə ifadə oluna bildiyi kimi, xüsusi formullarla da (məsələn 

ixtisarlar və ya abreviaturalar ilə) ifadə oluna bilir. Terminin fəaliyyəti və inkişafı onun aid 

olduğu sahənin fəaliyyət  əhatəsindən və inkişaf dinamikasından asılıdır. Bu səbəbdən də 

terminlərin və onların meydana gəlməsi prosesinin, funksional xüsusiyyətlərinin bir sıra 

özəllikləri qeyri-linqvistik amillərlə  müəyyən edilir. Ekstralinqvistik amillər hesaba alınmasa, 

termin öz informativliyini itirmiş olar. Belə ki, termin terminoloji leksikayla bağlı hər hansı 

bir anlayışı daha dəqiq və tam şəkildə ifadə edərək elmin mövcud səviyyəsinə  və  tələbinə 

cavab verməlidir. Bir sahədə termin kimi qəbul edilən leksik vahid digər bir sahədə asanlıqla 

anlaşılmaz söz və ya digər bir anlayışın ifadəçisi kimi qəbul edilə bilər. Məsələn, “siçan” sözü 

informasiya texnologiyaları sahəsində başqa anlamda (kompüteri idarə edən detal), zoologiya-

da isə tamam başqa anlamda (canlı, kəsəyən) qəbul edilir.  Bununla paralel olaraq, Azərbay-

can dilində  bu sözün ruscadakı ekvivalenti olan “мышь” və ya “мышка”, ingilis dilindən 

mənimsənilmiş “maus” sözlərinə  də rast gəlinir. Bu hal rus dilində  də müşahidə edilir. 

Sadəcə, Azərbaycan dilindən fərqli olaraq işlənir. Azərbaycan dilində “siçan” sözünün ingilis 

və rus dilindən alınmış ekvivalentləri zooloji termin kimi işlədilmir. Bu qarışıqlıq yalnız 

informasiya texnologiyaları sahəsində müşahidə edilir. Bəs eyni bir anlayışın bir neçə leksik 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

814

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

dublikatının olması terminologiya üçün nə dərəcədə doğrudur? Məlum olduğu üzrə, termino-

logiya konkretliyi, monosemantikliyi və lakonikliyi “sevir”. Bunu təmin etmək üçün Azərbay-

can Respublikasında terminoloji leksikanın inkişafı  və  tənzimlənməsinə  nəzarət edən, eyni 

zamanda terminlərin unifikasiyası ilə məşğul olan komissiya yaradılmışdır. Komissiya-nın ya-

radılmasına zərurət, yuxarıda haqqında danışdığımız qarışıqlıq və anlaşılmamazlıqların aradan 

qaldırılmasından doğub.  

Termin sözünün mənşəyi ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bəzi mənbələrdə termin 

sözünün mənşəyini “dərmək” feilinin qədim şəkli olan “ter”(türkcə) sözünə bağlılığını qeyd 

edirlər. Türk alimi Hamza Zulfukar bu sözün latınca “son”,” sərhəd” mənasında olan “termi-

nus” kəlməsinə bənzərliyindən söhbət açaraq bildirmişdir ki, bu söz “ter” feilinə - im morfe-

minin qoşulmasıyla yarana bilər və bir araya gətirmək, səliqəyə salmaq mənası verən “ter-

mek” (dərmək) feilindən törəməsi daha məqsədəuyğun hesab edilə bilər. Məlumdur ki, bu gün 

də dilimizdə  işlənən elə sözlər vardır ki, əslində alınma libasında görünsə  də tarixən  türk 

kökənli söz olduğu isbat edilmişdir. Əlbəttə, türk dillərinin də geniş dil imkanları olduğundan,  

söz mübadiləsinin burada da olduğu inkaredilməz faktdır. Bu baxımdan müəllifin fikri haqqlı 

ola bilər.  

 Bir çox müəlliflər statistik yolla  müəyyən edilən terminoloji çərçivəni daha da geniş-

ləndirməyə can atır. Bu məqsədlə termin və terminoid terminləri fərqləndirilir.Terminoid de-

dikdə, elə leksik vahidlər nəzərdə tutulur ki, onlar termin səciyyəli olmalarına baxmayaraq 

terminlər qarşısında dayanan tələblərə tam cavab vermir və keçid mövqedə dayanır. V.A. 

Tatarinov terminoidləri  terminəoxşar, qeyri-müəyyən statuslu sözlər kimi dəyərləndirir. Bu-

nunla yanaşı, müəllif  terminonim deyilən sözləri də fərqləndirməyi lazım bilir. Terminonim 

dedikdə isə, xüsusi mətnlərdə termin funksiyası yerinə yetirən və hətta terminlərin formalaş-

masında aktiv iştirak edən sözlər nəzərdə tutulur.“Termin” anlayışının dilçilikdə çoxfunksiya-

lılığı ilə yanaşı, “terminin funksiyası” anlayışı da elm üçün bu gun də aktuallıq kəsb edir. Ter-

minin nominativlik, informativlik, reprezentativlik və emosionallıq kimi funksiyaları vardır. 

Lakin onlardan  ən başlıcası informativ funksiyadır. Məhz informativlik terminləri dinamik 

leksik vahidə çevririr, çünki insanın yeni-yeni məlumatlar əldə etmək eşqi sönməzdir.  

Texnologiya və elmdə ixtiralar, kəşflər edildikcə ortaya çıxan yeni anlayışlar üçün yeni 

terminlər yaratmaq lazım olur. Əlbəttə, termin elmi üslub üçün səciyyəvi xarakter daşıdığından 

elmlə məşğul olan insanlar da yeni anlayışlar haqqında ancaq bu şəkildə bir-birləriylə ünsiy-

yət qururlar. Təhsil sahəsində çox böyük əhəmiyyətə malik olan terminlər dilin mədəniyyət və 

elminin inkişaf göstəricisi hesab edilə bilər. 

 

 

ARİF ƏRDƏBİLİNİN “FƏRHADNAMƏ”ƏSƏRİNİN OBRAZLAR 

SİSTEMİ VƏ ONLARIN NİZAMI QƏHRƏMANLARINDAN                     

FƏRQLİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Mətanət MUSTAFAYEVA 

Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Şəki filialı 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Arif  Ərdəbili ənənəvi “Xosrov və Şirin” mövzusunu “Fərhadnamə” kimi işləmiş, qələmə 

aldığı hadisələrin həyati ünsürlərlə təsvirinə xüsusi diqqət vermiş, obrazları qeyri–real, xə-yali 

şərait və təbiətdə canlandırmaq üsulundan uzaqlaşmağa çalışmışdır.  

“Fərhadnamə”də Fərhad ön plandadır, Nizaminin əsərində olduğu kimi səhnəyə gec gəlib, 

tez gedən sadə bir daşyonan obrazı deyil. Ərdəbili  Fərhadı Çin fəğfurunun oğludur, mərddir, 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

815

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

yaraşıqlıdır, güclüdür, ağıllıdır,  şah nəslindəndir, nadir sənətkardır. Arifin Fərhadı Nizaminin 

Fərhadı qədər vəfalı, sədaqətli sayıla bilməz. Çünki Nizaminin Fərhadı Şirinə - ilk  sevgisinə 

sona qədər sadiqdir, yalnız onu düşünür, onun eşqindən ilhamlanır.  Ərdəbilinin  Fərhadı 

Gülüstan vəfat edəndə uzun müddət özünə gələ bilmir, onu unutmur, sevgilisinə yas saxlayır. 

Lakin Şirini gördükdən, Şirin ona ürəyini açdıqdan sonra vəziyyət dəyişir, Gülüstanı demək olar 

unudur. Hətta övladlarını    Müqbilə  vəsiyyət edib Şirinlə birlikdə gedir. Yalnız  Şirin ondan 

xəbərsiz Şavurla Qəsri– Şirinə gedəndən sonra Gülüstanı xatırlayır. 

Fərhadın ölümü “Fərhadnamə”də  fərqlidir, o, vaxtilə canına qıydığı cavanın anası 

tərəfindən zəhərlənərək öldürülür. 

“Fərhadnamə”dəki digər maraqlı obraz Şirindir ki, onun Nizami qəhrəmanından bir çox 

fərqli xüsusiyyətləri vardır.  Ərdəbilinin Şirini bir qədər hərdəmxəyal, öz zövq və istəyinə qalib 

gələ bilməyən bir obrazdır.  Əvvəlcə  Fərhadı görən  Şirin ona vurulur, onu arzulayır. Xosrovu 

gördükdən sonra onun da məhəbbətinə sevgiylə cavab verir, onunla gün keçirir. Gülüstan vəfat 

etdikdən sonra Fərhadın vüsalına çatmaq istəyir. Bəlkə də Arifin özünün dediyi kimi, Şirin daha 

real, həyati obrazdır.  

Şirinin Fərhadın qəbri üstdə türbə tikdirməsi motivi də yenidir.  

“Xosrov və Şirin”də maraqlı obrazlardan biri də Şapur obrazıdır ki, Ərdəbili onu Şavur 

adlandırmışdır. Şavur Ərmən elindəndir, xristiandır, məşhur Çin rəssamı Maninin məktəbində 

təhsil almaq üçün Çinə getmiş, orada Fərhadla tanış olmuş, onun nədimi olmuşdur. Nizaminin 

əsərində olduğu kimi burada da qəhrəmanların (Fərhad və Gülüstan) vüsalının səbəbkarı Şavur-

dur. O,  Fərhadın yaxın dostudur. Lakin obrazın anlaşılmayan xüsusiyyətləri vardır: Şirinlə bir-

likdə Qəsri–Şirinə gizlicə yollanır, Fərhadın əzab çəkdiyini bilə-bilə ona xəbər vermir,  əsərin 

sonunda Xosrovun arvadı  Məryəmin yanında qalır, xidmətində dayanır, Fərhadsa təkbaşına 

Bisütuna yollanır. Şavurun evlənməsi Nizami əsərində olduğu kimidir;  o, qəhrəmanın vüsala 

yetməsindən sonra gözəllərdən biri ilə ailə qurur. Arifin Şavuru hətta  İran sarayına gedib 

Hürmüzün xidmətində dayanır,  Xosrovla tanış olur, dostlaşır, onun Şirinlə olan münasibətin-

dən, hisslərindən xəbərdar olur. 

Xosrov “Fərhadnamə”də bir qədər kölgədə qalmışdır. Burada da o, hökmdar Hörmüzün 

oğlu, vəliəhdidir. Arifin Xosrovu da Şirini sevir, onu arzulayır. Onun Fərhadla birlikdə 

olduğunu eşidəndə buna qəzəblənir, Fərhadı məhv etmək qərarına gəlir. Lakin artıq o Məryəmlə 

evlənmişdir. Onun bu evliliyinin səbəbi Nizaminin “Xosrov və  Şirin” poemasında olduğu 

kimidir.  Maraqlı cəhət burasındadır ki, Xosrovun Fərhadın qətlində heç bir iştirakı olmur, hətta 

bu xəbərdən dərin kədərə qərq olur. Burada Xosrov zəif xarakterli, eyş– işrət düşkünüdür.  

Məryəm də Gülüstan kimi öz sevgisinə sadiq qadındır. Yalnız  əsərin sonlarına yaxın 

səhnəyə  gələn Məryəmin ölümü “Fərhadnamə”də yoxdur. Məryəm həm də  rəhmdil obrazdır, 

Fərhadı öldürən qadın onun yanına muştuluğa gələndə onu yanından qovur, qətlə əsla sevinmir.  

“Fərhadnamə”də Məhinbanu Şirinin anasıdır, əri Abxaz hökmdarıdır. Ərindən sonra taxta 

çıxmış, ədaləti hər yerdə bərqərar etmişdir. Lakin hər iki əsərdə onun Şirinə öyüd verməsi, onu 

hüzura çağıraraq nikah–kəbinsiz Xosrovun arvadı olmamasını tapşırması paraleldir.  

Çin fəğfuru-Fərhadın əmisi, əmisi oğlanları, abxaziyalı ustad, onun arvadı, Fərhadın bacı-

sı və yeznəsi, Müqbil, Hürmüz, Gəray əsərdə epizodik səciyyə daşıyırlar. Bu obrazların hadisə-

lərin gedişinə o qədər təsiri yoxdur, bəzən yalnız adları çəkilir. Çin fəğfuru qardaşı öldükdən 

sonra taxtı  ələ keçirmiş, öz qardaşının arvadını- Fərhadın anasını özünə zövcə etmişdir. 

Fərhadın yeznəsinin onun oğlanlarını  əsir tutmasından sonra Fərhada məktub yazaraq taxtda 

gözünün olmamasını qeyd etməsi də ikiüzlü təsir bağışlayır.  

Abxaziyalı ustad və onun arvadı (Gülüstanın valideynləri) zəhmətkeş kütlənin  mehriban 

nümayəndələridir. Abxaz şahı da ədalətli hökmdardır.  Maraqlı  cəhət budur ki, Abxaz şahı 

Fərhadın Çin fəğfurunun oğlu olduğunu bildikdən sonra Şavura bunu əvvəldən söyləmiş 

olsaydı, öz qızı Şirini Fərhada ərə verəcəyini söyləyir.  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

816

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Müqbil Çindən Abxaza qədər Fərhadın yol yoldaşı, köməkçisidir. Vəfalı, sədaqətli insan 

olan Müqbilə Fərhad hətta öz övladlarını etibar edir.  

“Fərhadnamə”də  Gəray yeni obrazdır, Xosrovun silahdaşıdır,  Şirini izləyərək Bisütuna 

gəlir. Burada Fərhadla Şirini görür, lakin Şirin Fərhadla onu qan qardaşı edəndən sonra gördük-

ləri haqda heç kimə danışmayacağını bildirir. Lakin Fərhad ona bir tağ tikir, baxmaq üçün tağa 

çıxan Gərayı  Fərhad itələyib yerə salaraq öldürür. Fərhadın belə acizlik, qorxaqlıq göstərdiyi 

anlaşılmayan səhnələr əsər boyu diqqət çəkir. Məsələn, Şirinlə Xosrovdan gizli görüşür, görüş-

lərə axşamlar gedir, Xosrovun bu münasibətdən duyuq düşməsindən ehtiyat edərək, uzun müd-

dət  Şirindən ayrı qalır. Yaxud Şirinin Xosrovdan əvvəlki nişanlısından qorxaraq Qəsri–Şirinə 

yola düşməsinə səssiz qalır, əsərin sonuna qədər öz sevgisini etiraf etmir. Xosrovun hüzuruna 

divanə kimi gəlir, vəziyyətinin səbəbini vəfat etmiş sevgilisi – Gülüstan olduğunu deyir, ancaq 

Şirinə olan hisslərini dilə gətirməkdən çəkinir. 

 

 

MƏTBUAT VƏ TƏNQİD (XX ƏSRİN 90-CI İLLƏRİNDƏ) 

 

Nərgiz ƏLİBƏYLİ 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Azərbaycan ədəbi tənqidi fikir tarixində publisistikanın böyük rolu olmuşdur. Azərbay-

can mətbuat tarixinin formalaşması ötən əsrin ortalarına təsadüf edir.İlk milli mətbuat orqanı-

mız olan “Əkinçi” qəzeti işıq üzü gördü. Daha sonralar bir çox mətbuat orqanları  fəaliyyət 

göstərsə də, “Molla Nəsrəddin” jurnalı mətbuatda ədəbi tənqidin formalaşmasında bəlkə də ilk 

bünövrə oldu. Jurnal sırf tənqidi xarakter daşıyıb istər ictimayi həyatla bağlı, istərsə də ədə-

biyyatla  əlaqədar tənqidi məsələləri özündə birləşdirirdi. Artıq müstəqillik illərində  mətbuat 

daha azad, buxovlardan nisbətən azad olmuş şəkildə fəaliyyət göstərirdi. Publisistika ədəbiy-

yatın daha sərbəst formasıdır. Publisistika tənqidçiyə geniş yaradıcılıq və axtarış imkanı ver-

məklə yanaşı fikirlərini və görüşlərini də daha rahat şəkildə ifadə imkanı verir . Ədəbiyyatı 

hər cür ideolojiliklərin qanadı altından çıxarıb onu zamanın fəlsəfi, estetik və siyasi düşüncə 

tələbatının fövqünə qaldırmaq kimi fundamental xidməti ədəbiyyatımıza məhz təcrübəsi, tarixi, 

professonallığı və dəyərli ədəbi-bədii material uğrunda prinsipial mövqeyi olan qəzet – jurnal 

yaradıcıları həyata keçirə bilər.  

90-cı illərdə bir sıra mətbuat orqanlarının ədəbi tənqidin inkişafında bilavasitə və müs-

təsna rolu olmuşdu. “Azərbaycan”, “Ulduz”, “525-ci qəzet”, “Ədalət”, “Yeni Azərbaycan”, 

“Sənət”, “Ədəbiyyat”qəzeti kimi ədəbi mətbuat orqanları ədəbiyyatın və ədəbi tənqidin aparıcı 

qolu olmuşdurlar. Bütün bu müzakirə  və narahatlıqların nəticəsi olaraq 90-cı illərdə  “Ədəbi 

tənqid” jurnalı  nəşrə başlamışdır. Lakin təəssüf ki, yalnız bircə nömrəsi işıq üzü gördükdən 

sonra  nəşri dayandırılmışdır. Bu baxımdan “Azərbaycan” jurnalının imkanları daha genişdir. 

Jurnal ilk olaraq “İnqilab və mədəniyyət” adı ilə nəşrə başlamışdır. Jurnal müxtəlif adlar 

altında: “Maarif və mədəniyyət” (1923- 1927; 1946- 1952), “İnqilab və mədəniyyət” (1928- 

1936), “Revolyusiya və kultura” (1936- 1941), “Vətən ugrunda” (1941- 1946), nəhayət, 1953- 

cü ildən bu günə kimi “Azərbaycan” adı ilə  nəşr olunmuşdur. Fəaliyyət göstərdiyi 90 il 

ərzində onun səhifələrində bu və ya digər əsəri nəşr etdirməmiş Azərbaycan yazıçısını təsəv-

vür etmək çox çətindir. Jurnal Azərbaycan yazıçılarının- Azərbaycan şair və nasirlərinin, dra-

maturq, publisist, tənqidçi və ədəbiyyatşünaslarının doğma ocağıdır. Əsas məqsədi Azərbay-

can ədəbiyyatının, nəzəri ədəbiyyatşünaslığın, ictimai və elmi fikrin, bütövlükdə mədəniyyətin 

mənzərəsini  əks etdirmək, çağdaş dünya ədəbiyyatı  və  mədəniyyətində gedən proseslərin, 

mövcud cərəyan və təmayüllərin millidüşüncədə təzahürünü, eyni zamanda qloballaşma şərai-

tində ədəbiyyat və mədəniyyətimizin milli istiqamətlərinin qorunmasını təmin etməkdir. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

817

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Yaradıcılıq fəaliyyətini və proqramını Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı,  ədəbiyyatşü-

naslığı, nəzəri-estetik baxış  və  cərəyanları özündə  əks etdirmək prinsipləri üzərində quran 

yaradıcı heyət bu işi, poeziya, nəsr, “tənqid və ədəbiyyatşünaslıq”, “publisistika” şöbələrində 

həyata keçirir. Jurnal təkcə Azərbaycan  ədəbiyyatında yaranan tendensiya və prosesləri  əks 

etdirməklə qalmayıb dünya ədəbi mühitində baş verənləri də oxuyuculara çatdırır. Jurnal 

dünya ədəbiyyatından: Alber Kamyu, Qoderzi Coxeli, İvan Bunin, Əziz Nesin, Əhməd Temir, 

Mikloş Bamoş, Toğrul Kəskin, Ömər Seyfəddin, Vasili Şukşin, Yasunavi Kavabata, Boris 

Morjanov, Saad Həmid, Vasil Papov, Xorxe Luis Borxes, Tatyana Tolstaya, Puşkin, Ceyms 

Qrinvud, Marsel Eme, Uilyam Folkner, Mixail Bulqakov, Fakir Baykurt, Somerset Moyem, 

Con Patrik və b. yazıçıları  səhifələrinə  gətirmişdir . Jurnal müxtəlif bölmələrdən ibarətdir. 

Tənqid və  ədəbiyyatşünaslıq bölməsində  tənqidi məqalə , söhbət və müzakirələr yer alır. 

Tənqidçilərin və nəzəriyyəçilərin iştirakı ilə  “Bizim sorğu”, “Polemika”, “Dəyirmi masa” ki-

mi layihələr  keçirilmişdir ki , bu söhbətlərdə ciddi, elmi – fəlsəfi və nəzəri əsaslara söykənən 

ədəbi-bədii zövq və intellekt üçün dəyərli olan fikirlər ortaya çıxmışdır. Jurnalın ildə 12 nöm-

rəsi çıxır. Yusif Səmədoğlu deyərdi ki, yaxşı yazı gətirən varsa, onu növbə siyahısına salmaq 

lazım deyil. 

 

 

 

1960-70-Cİ İLLƏR AZƏRBAYCAN NƏSRİNDƏ TARİXƏ                    

MÜASİR BAXIŞ VƏ ƏDƏBİ TƏNQİD 

 

Təranə RƏHİMLİ 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

1960-70-ci illərdə Azərbaycan bədii nəsrinin tarixi mövzuya müraciəti intensivəşir, 

tarixi gerçəkliklərə çağdaş sənətkar baxışı başlıca yaradıcılıq keyfiyyəti kimi diqqəti cəlb edir. 

Bu mərhələdə  ədəbi tənqid tarixə müraciətin, tarixi hadisələrin yenidən, obyektiv dərkinin 

müasirliyin bədii dərkinə  də yardımçı olduğu qənaətinə  gəlir. «Bədii tarixilik», «tarixi 

mövzu» anlayışlarının yeni mərhələdə təzahür edən bədii-estetik, fəlsəfi-sosioloji istiqamətlə-

rinə diqqət yetirilir, bədii sənətin tarixə estetik münasibətinin dəyişməsi müşahidə olunurdu. 

Bu mərhələdə tənqid tarixiliyi «təkcə tarixi mövzuda yazılmış əsərlərin keyfiyyəti kimi yox, 

müasirliyin bədii dərki prinsipi kimi», «estetik qiymətləndirmə vahidi olaraq dərk edir və 

dəyərləndirirdi. Həmin mərhələnin tənqidində  İnsan, Tarix və Zamanın bədii düşüncədəki 

vəhdəti diqqət mərkəzindədir. Tənqid məhz bu vəhdət prinsipinin gözləndiyi əsərdə tarixi şəx-

siyyətin obrazının öz milli və fərdi xüsusiyyətləri ilə güclü xarakter kimi rəğbət doğurduğunu, 

ümumbəşəri miqyas və vüsət kəsb etdiyini vurğulayır. Bu cəhətdən  İsmayıl  Şıxlının “Dəli 

Kür” romanı və Fərman Kərimzadənin “Qarlı aşırım” povestinə ədəbi tənqidin münasibəti ciddi 

maraq doğurur.  

Azərbaycan nəsrinin görkəmli nümayəndələrindən biri olan İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” 

romanı ötən  əsrin 60-cı illərinin başlanğıcında nəsrimizin yeni inkişaf mərhələsinə  qədəm 

qoyduğunu isbat edən dəyərli  əsərlərdən biri kimi ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etdi.  

Əsərin ideyası, müəllif qayəsi, XVIII əsrin sonlarında Azərbaycanda sosial-siyasi gerçəkliyinə 

yazıçı müdaxiləsi, sosial mühit və xarakter, şəxsiyyət və zaman problemlərinə sənətkar müna-

sibəti, milli tarixi varlığın mükəmməl ifadəçisi kimi ciddi maraq oyadan Cahandar ağa obrazı, 

əsərin dil-üslub xüsusiyyətləri və s. yaradıcılıq məsələləri ədəbi tənqidin fəal təhlil obyektinə 

çevrildi. “Xarakterlər romanı” kimi dəyərləndirilən “Dəli Kür”, eyni zamanda, çar Rusiyası 

istilası dövründə Azərbaycan həqiqətlərinə müasir baxışla fərqlənən  əsər kimi elmi-nəzəri 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

818

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

təhlillərdə yer aldı. Yazıçının özünün yaşadığı sovet istilası dövrünün reallıqlarını tarixə baxış 

kontekstində izah etməsi, 60-cı illərdə sovet ədəbi stereotiplərinin tüğyan etdiyi, bədii fikrin 

məhdud çərçivədə fəaliyyət göstərdiyi bir tarixi dönəmdə tarixə müraciətlə müasir cəmiyyət 

haqqında fikirlərini üstüörtülü şəkildə çatdırması ədəbi tənqidin diqqətindən yayınmamışdır. 

Cahandar ağa – Əşrəf, Cahandar ağa – Kipiyani, Rus Əhməd mükalimələrində, eləcə də apa-

rıcı qəhrəmanın monoloqlarında bunu dönə-dönə müşahidə etmək mümkündür. 

Fərman Kərimzadənin “Qarlı aşırım” povesti də “Dəli Kür” kimi ilk növbədə tarixə mü-

asirlik mövqeyindən yanaşma aspekti ilə ədəbi-nəzəri fikrin təhlil obyektinə çevrilmişdir. 1967-

ci ildə çap olunmuş "Qarlı aşırım" gələcəkdə dəyərli tarixi romanlar müəllifi kimi tanınacaq 

qüdrətli bir sənətkarın istedadından xəbər verirdi. Yazıçı "Qarlı  aşırım"da son dərəcə 

mürəkkəb bir tarixi dönəmin – 1930-cu illərin sosial-siyasi ziddiyyətlərini, kollektivləşmə 

dövrünün çətinliklərini fərqli tərzdə, özünəməxsus yaradıcılıq ruhu ilə əks etdirmişdi. 30-cu 

illərə 60-cı illər Azərbaycanının gözü ilə baxış, hadisələrin yeni məcrada dəyərləndirilməsi 

əsərin böyük rəğbət qazanmasını  şərtləndirdi. Xalq qəhrəmanı Abbasqulu bəy  Şadlinskinin 

ömrünün son üç günü, xalqının rifahı yolunda ürəyini məşələ çevirməsi, cəsarəti və 

qorxmazlığı, yüksək ağıl və idrak sahibi kimi tədbirli hərəkətləri, Kərbəlayı İsmayılla dədə-

baba dostluğuna, duz-çörəyə inamı və s. yazıçının tarixi fakt və hadisələrə böyük duyum və 

həssaslıqla yanaşdığını isbatlayır. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, əsərdə heç də bütün 

bolşevik obrazları müsbət göstərilmir, Talıbov bolşevik olsa da ənənəvi bolşevik surətlərindən 

fərqli olaraq qorxaq təsvir edilir. Yaxud, Kərbəlayı  İsmayıl obrazı  ənənəvi bəy, mülkədar 

obrazından fərqli olaraq cəsur, igid, el adət-ənənəsinə hörmətlə yanaşan, patriarxal qanunlara 

sədaqət hissi ilə seçilən əzəmətli ağa kimi dərin təsir bağışlayır. "Ə, nə hökumət, hansı höku-

mət?  Mən belə hökumət tanımıram!" – sözləri ilə yaşadığı dövrun siyasi çevrilişini qəbul 

etməyən, sovet hökumətinə meydan oxuyan Kərbəlayi  İsmayıl məhz hər cür istilanı  lənət-

lədiyini, öz dədə-baba torpaqlarında azad yaşamaq uğrunda mübarizliyini təsdiq edir. "Qarlı 

aşırım"ın aparıcı qəhrəmanının bu sözləri sovet hökumətinin “qılıncının tiyəsinin də, qəbzə-

sinin də kəsdiyi” illərdə, siaysi təzyiqlərin ən güclü vaxtında – 1967-ci ildə Fərman Kərimza-

dənin cəsarətli yazıçı mövqeyinin ifadəsi idi. F.Kərimzadə “qırmızı ilğım”ın puç və  əfsanə 

olduğunu, işğalçı hökumətin saxtakarlığını yazıçı  fəhmi ilə bir çox müasirlərindən  əvvəl 

duymuş, Kərbəlayı  İsmayılın timsalında onun qondarma bir hökumət olduğunu dilə  gətir-

mişdi. "Qarlı aşırım" romanı milləti böyüklükdən cılızlığa, ağalıqdan, bəylikdən köləliyə sü-

rükləmək missiyasını həyata keçirən sovet cəmiyyətinin iç üzünü açır, aşırımın o biri üzün-

dəki həqiqətləri açıb göstərirdi. Milli şüurun yetkinliyi, milli varlıq üğrunda mübarizə əsərdə 

əsas ideya kimi tənqidin diqqətini cəlb etmişdir. 

1970-ci illər tənqidi bədii tarixiliyin estetik kateqoriya kimi spesifikasını aydınlaşdırma-

ğa səy göstərir, onu insan taleyini tarixi dövrlə, tarixi gerçəkliklə dialektik əlaqədə  təqdim 

edən yazıçının bədii təsvir imkanları ilə izah edirdi. Bu illərdə  tənqid  ədəbiyyatda bədii 

tarixiliyin təzahür özünəməxsusluğuna diqqət yetirir, müşahidə edir ki, «sənətkar hadisə və ya 

şəxsiyyətin müraciət etdiyi epoxanın obyektiv qanunauyğunluğuna muvafiq bədii şərhini ver-

məklə yanaşı, konkret insanın davranışında, əməl və fəaliyyətində, psixologiyasında cəmləşdirir.»