QarabağnaməLƏr miRZƏ RƏHİm fəNA

§əldiyi zaman himayə xahiş etmişdilər. Bunların bir çoxu təzədən 
 
161

yenə elçilər vastəsilə tabe olmaq fikrində idilər. Buna görə imperator 
Aleksandr bu böyük və mühüm işlərin sərəncamını,  əslən gürcü olub, 
Rusiyada yaşayan general-anşef knyaz Sisianova tapşırdı. Bu əmir 
daxili işlərin intizamına, ədalətin bərpa edilməsinə və xarici fütuhata son 
dərəcə səy edirdi. 
Hicri 1217 (1803)-ci ildə Həsən xan çiçək xəstəliyindən ölümcül bir 
halda xəstələndi, dərbəndlilər onun görüşünə  gələn  Şeyx  Əli xanın 
arvadı Zeybünnisa bəyimə vasitəçilik üçün yalvardılar. O da and içərək 
öz  əri tərəfindən onları xatircəm etdi və  vəziyyəti bildirmək üçün 
Qubaya bir qasid göndərdi.  Şeyx  Əli xan Həsən xanın vəfatını  eşidən 
kimi Dərbəndə gəlib, matəm mərasimini yerinə yetirdi. Sonra İmamqulu 
bəyi Dərbəndə naib qoyub Qubaya qayıtdı. Bu zaman bakılı Hüseynqulu 
xan  şirvanlı Mustafa xanın köməyilə  Məşqətə qalasını aldı, Mirzə 
Məhəmməd xan Qubaya qaçdı  və öz mülkünü geri almaq üçün vəsait 
toplamağa başladı. 
Həman il avarlı Əmmə xan Car nahiyəsində vəfat etdi. Zatən hünərli 
olan  Əmmə xanın  şan və  şöhrəti Fətəli xan dövrünün axırlarından 
başlayaraq daha da artmaqda idi. O, ətrafa etdiyi basqınlardan başqa, 
dəfələrlə Gürcüstana gəlib Gümüşxanam talan və qarət edərək, 
Axısqaya getmiş və oradan Balakənə qayıtmış idi. O, Gəncənin ətrafını 
qarət edərək, öz damadı qarabağlı  İbrahim xanın köməyilə Naxçıvanı 
ələ keçirmişdi. Lakin tez bir zamanda Naxçıvan xanı tərəfindən məğlub 
edilərək Qarabağa qayıtmışdı. Gürcüstan valisi İrakli xan öz mülkünün 
ətrafını qorumaq üçün hər il ona 5000 manat verərək, onunla müdəra 
edirdi. Keçən il Rusiya dövlətinin himayəsinə girdikdən sonra da, onun 
aldığı bu pul maaş şəklində yenə ona verilirdi. Heç bir vərəsəsi yox idi. 
Ögey qardaşı Gebek əmirlik arzusu ilə onun arvadı və Novsal xanın qızı 
olan Gehlini almaq istədi. Lakin Gehli gizlicə Əmmə xanın bacısı oğlu 
Sultan Əhməd bəy Əli Sultan bəy oğlu Canqutayi ilə əlbir olub, bir gecə 
Gebeki aldadaraq öldürdü. Sultan Əhməd,  Əmmə xanın bacısı  oğlu 
olub, onun başqa arvaddan olan qızı - Paxubikəni almışdı. Sonra Gehli 
avar xanı Sultan Əhmədi  ərliyə  qəbul etdi. Sultan Əhmədin kiçik 
qardaşı Həsən xan öz ata-baba mülki olan Mehdili əmirliyində qaldı. 
Sonrakı il, Gürcüstanın  ən böyük düşmənlərindən olan Cavad xan 
ibn-Şahverdi xan Ziyad oğlu,  əvvəlcə Rusiyaya və daha sonra İrana 
zahiri itaət göstərməklə Tiflis tacirlərini qarət edirdi. Knyaz Sisianov 
  
 
162

Gəncəni almaq məqsədilə  hərəkət etdi. Yuxarıda adı  çəkilən  Əli 
Sultanın qardaşı  oğlu  şəmsəddinli Nəsib sultan onunla birləşdi. Cavad 
xan şəhərin xaricində müharibə edərək məğlub olub qalaya çəkildi. 
Hicri 1218 (1804)-ci ildə kanuni-sani (fevral) ayının 3-də Ramazan 
bayramı günü sübh çağı qala hücum ilə alındı. Cavad xan bir neçə 
övladı  və  əhalidən bir çoxu ilə  bərabər öldürüldü. Gəncə Yelizavetpol 
adı ilə adlandırıldı. Rus sərdarı, general-mayor Qulyakovu buradan Car 
nahiyəsinə göndərdi. O, çətin keçilən yerlərdə düşmənə hücum edib, 
məğlub edildi və özü də öldürüldü. Lakin Car ləzgilərinin gözü elə 
qorxmuşdu ki, bu hadisədən bir az sonra Tiflisə  vəkillər göndərib üzr 
istədilər və  səmimiyyət göstərdilər. Minqreliya Abxaziya əmirləri və 
Başaçıq (İmeretiya) valisi Süleyman xan da sədaqətlə tabe oldular. İran 
dövləti bu cür fütuhatdan qorxuya düşüb, Gürcüstanı geri qaytarmaq 
ümidilə  İran dövlətinə  sığınan  İrakli xanın oğlu Aleksandr mirzəni, 
əmirləri və  əhalini üsyana qaldırmaq üçün Gürcüstana göndərdi. Onun 
işini qüvvətləndirməyi, İrəvan və Qarabağı mühafizə etməyi isə Abbas 
Mirzəyə tapşırdı. 
İrəvan hakimi Məhəmməd xan Qacar batində  İran hökumətindən 
narazı idi. İrəvan elatının çoxunu Rum ölkəsinə göndərdi, özü də qalaya 
çəkilib Rusiyadan kömək istədi. Knyaz Sisianov İrəvanı almaq qəsdilə 
yola düşdü. Üçkəlisa (Eçmiadzin) yaxınlığında, Qırxbulaq adlı yerdə 
ruslardan dörd dəfə artıq qoşunu olan Abbas mirzəni məğlub etdi. Bu 
zaman sədri-əzəm Mirzə  Şəfi  İrəvan qalasına gedib Məhəmməd xanı 
cürbəcür nəsihətlərlə  İran dövlətinə  tərəfdar etdi. Rus sərdarı qalanı 
mühasirəyə aldı. Müharibəyə  gəlmiş olan şah özü də  məqsədə nail 
olmadan geri qayıtdı. Lakin bir tərəfdən mühasirə müddətinin uzanması 
və yürüş ilə bir iş götürülməməsi, digər tərəfdən də azuqə azlığı  və 
cürbəcür qorxulu xəstəliklərin törənməsi rus sərdarını hicri 1219 (1805)-
cu ildə eylül (sentyabr) ayının 3-də Gürcüstana qayıtmağa məcbur etdi. 
Bu hadisədən sonra ləzgilər, osetinlər və qabardinlər Aleksandr 
mirzənin təhrikilə üsyan edib Gürcüstana hücum etdilər. Beləliklə, 
Rusiyanın yolu bağlandı. Knyaz Sisianov mərdanə fütuhatla hamısını 
sakit etdi və Rusiyanın yolunu açdı. Həmin il rus qoşunu dənizdən Rəşt 
üzərinə  gəldi. Lakin müharibədən sonra məqsədə çatmadan Bakı 
bəndərinə qayıtdı. Hər iki tərəfdən top atışması başlandı. Nəhayət, ruslar 
sahilə çıxıb şəhəri mühasirəyə aldılar. 
 
163

Qubalı Şeyx Əli xan və qazıqumuqlu II Surxay xanın oğlu Nuh bəy 
bir dəstə  İran qoşunu ilə Hüseynqulu xanın köməyinə  gəldilər. Rus 
qoşunları gəmilərə oturub Talışın Sarı cəzirəsinə getdilər. 
Bu zaman Rüstəm xan Üsmi vəfat etdi. Onun yerində Ustar xan oğlu 
Əli xan üsmi oldu. Araya ədavət düşdü. Mustafa xan Səlim xanı 
Qarabağdan gətirdib,  Şəkinin üzərinə getdi. Məhəmmədhəsən xan 
qarşıya çıxaraq, vəziyyəti istədiyi kimi görməyib qoşunu azad etdi. Özü 
də Mustafa xanın yanına gəldi. Mustafa xan hər iki qardaşını  Şirvana 
gətirib,  əmisi oğlu  Şeyx  Əli bəyi  Şəkidən naib təyin etdi. Lakin Şəki 
əhalisi üsyan qaldırdı. Onun qardaşı  Məhəmmədhəsən xan tərəfindən 
kor edilən Fətəli ağanı xanlığa qəbul etdilər. Üç aydan sonra Mustafa 
xan çarəsiz qalıb Səlim xanı Şəkiyə hakim göndərdi və onun qızını özü 
üçün aldı. Məhəmmədhəsən xan Qubaya, Dərbəndə və buradan da Cara, 
axırda rusların yanına gedib, Hacı  Tərxana göndərildi. O, cəsarətli, 
rəiyyətpərvər bir əmir olmaqla bərabər, mütəəssib və qantökən bir adam 
idi. 
Hicri 1220 (1805)-ci ildə şahın vəliəhdi Abbas mirzə, naibüssəltənə 
ləqəbi ilə Azərbaycan hökmranlığına təyin edildi. O, qoşun və topxananı 
yenidən təşkil edərək, Firəng (Avropa) üsulunda qalalar tikdirdi. Rus 
sərdarı Kürək çayı  kənarında qarabağlı  İbrahimxəlil xan ilə görüşdü. 
İbrahimxəlil xan bağlanan  əhdnamə mucibincə rus dövlətinin 
himayəsinə daxil oldu və  xərac olaraq hər il 10000 əşrəfi verməyi 
öhdəsinə aldı. Özünü qorumaq üçün 50 soldat götürüb Şuşa qalasında 
yerləşdi.  İmperator tərəfindən onun özünə general-leytenant rütbəsi, 
oğlanları  Məhəmmədhəsən ağa və Mehdiqulu ağaya general-mayorluq 
və Xanlar ağaya da polkovniklik rütbəsi verildi. 
Digər tərəfdən, naibüssəltənə (Abbas Mirzə) Qarabağı almaq qəsdilə 
damğanlı  İsmayıl bəyi və  Şahsevən  Əliqulu xanı 10000 nəfər qoşunla 
Xudafərin körpüsündən göndərdi. Məhəmmədhəsən ağa rus qoşunu ilə 
onların qarşısına çıxdı. Cəbrayıllı bağlarında döyüşə başladı və Şuşaya 
qayıtdı. 
Şah özü Qarabağın Təxti-Tavus adlı yerinə  və naibüssəltənə  də 
Ağoğlan və Çanaxçı yolunda Əsgəranın aşağısına gəldi. Naibüssəltənə 
Gəncədən bir dəstə soldatla Şuşaya gedən polkovnik Karyagin ilə 
döyüşə başladı. Polkovnik qayıdıb  Şahbulaq yanında olan Tərnəgüt 
qalasına gəldi. Buradan da gedib, Tərtər çayı  kənarında yerləşmiş  və 
2000 soldatla şahın müharibəsinə gedən knyaz Sisianov ilə birləşdi. 
 
164

Şahın oradan qayıtması  xəbərilə  əlaqədar rus sərdarı  Şuşa qalasına 
gəldi. Naibüssəltənə də Gəncəyə getdi. Orada olan ruslar ermənilərin bir 
hissəsilə qalaya çəkildilər. Naibüssəltənə Gəncə əhalisini öz xahişlərinə 
görə köçürüb Qazaxın Həsənsuyu yolu ilə Təbriz tərəfinə göndərdi. Özü 
də bir neçə gün Ağstafada qaldı. O, beləliklə, Qazax, Borçalı 
mahallarını  və Gürcüstanı öz tərəfinə  çəkmək istəyirdi. Lakin 
məqsədinə çatmadan İrəvan tərəfinə qayıtdı. Qazaq əhalisi Dilican 
dərəsində onun qoşununun qabağını  kəsib, qətl və qarətə başladılar. 
Rnyaz Sisianov Şirvana gəlib zahirdə itaət göstərən Mustafa xan ilə 
görüşdükdən sonra Bakıya getdi. Sarıda olan ruslar da dəniz yolu ilə 
gəlib onunla birləşdilər. 
Bəzi xidmətlər göstərmiş olan II Mirzə  Məhəmməd xanın qardaşı 
Əbdürrəhim ağa Qubadan Şirvana, sərdarın hüzuruna gəldi. O, hərçənd 
Hüseynqulu xanın İran tərəfdarı olduğunu söyləyirdi, lakin sərdar onun 
sozünü qərəzsiz sanmayıb qəbul etmirdi. 
Sərdar hicri 1220 (1806)-ci ildə  şubatın (fevralın) 2-də qalanın 
yanında Hüseynqulu xan ilə təslim olmaq haqqında danışıq aparırdı. Bu 
zaman sülh və müsalimət qanunu xilafinə olaraq iranlıların təhriki və ya 
Hüseynqulu xanın tapşırığı ilə onun bibisi oğlu  İbrahim bəy ibn-
Məhəmmədhüseyn xan ibn-İmamqulu xan Dərbəndinin  əlində 
öldürüldü. Başı qatilin atası ilə  şahın hüzuruna göndərildi. Ruslar 
gəmilərə minib Sarı tərəfə getdilər. 
Sərdar öldürüləndən sonra Tarxu şamxalından başqa, bütün xanlar 
üsyan qaldırdılar. Həmişə  İran dövlətindən qorxuda olan və Rusiyanın 
himayəsini istəyən Talış Mir Mustafa xan, Mirzə Büzürg Qaimmə-qam 
ilə görüşdükdən sonra xatircəm olub ruslarla ziddiyyətə başladı. Şirvanlı 
Mustafa xan ruslara tərəfdar olan Səlim xan ilə ədavət binası qoydu. O, 
Gəncədən  Şəkiyə, Səlim xana köməyə gedən bir dəstə rus qoşununa 
mane olmaq istədi, lakin məğlub olub geri qayıtdı. 
Başaçıq (İmeretiya) valisi Rusiyanın düşmənlərilə dostluq etməyə 
başladı.  İranlılar yenə Arazdan keçdilər. Osmanlılar da öz dövlətlərilə 
sülhün pozulduğunu görüb, Gürcüstana soxulmağa hazır oldular. 
General-anşef qraf Qudoviç sərdarlığa (baş komandanlığa) təyin edildi. 
Qarabağlı İbrahim xan bir çox ərizə göndərməklə İran dövlətinə ixlas 
göstərirdi. Onun xahişinə görə oğlu Əbülfət xan bir dəstə qoşunla Qapan 
yolunda Şuşa qalasının yanına gəldi. Naibüssəltənə 
 
165

özü də Xudafərin körpüsündən keçdi. Şuşada sakin olan rus qoşununun 
komandiri mayor Lisaneviç hicri 1221 (1806)-ci ildə  həziran (iyun) 
ayının 2-də gecəyarısı qalanın xaricində köç və külfətilə yerləşən 
İbrahim xanın üzərinə basqın edib onu, arvadı, oğlu, qızı və bir çox əyan 
və xadimlərilə bir yerdə öldürdü. İbrahim xan hünərli, ədalətli, bərk və 
sadə rəftarlı bir əmir idi. 
Həmin gün Əbülfət xan geri qayıtdı.  İbrahim xan nəvəsi Cəfərqulu 
ağa, oğlu Məhəmmədhəsən ağa Ordubadın yaxınlığına qədər onu təqib 
edərək, çoxlu qətl və qarət etdi. Mehdiqulu ağa atasının yerinə Qarabağ 
hökumətinə  təyin edildi. Neçə vaxtdan sonra Əbülfət xan Şahsevən 
Ətaulla xanın köməyilə  cəbrayıllı tayfasını  və Qarabağın sair elatını 
köçürüb Qafan ətrafına getdi. Bu zaman ruslar və  Cəfərqulu ağa 
cəbrayıllı elinin üsyan qaldırmasından istifadə edərək, iranlıları  çətin 
keçilən və meşəlik yerlərdə  məğlub etdilər.  İranlılardan bir çoxu qarət 
edildi, elat da öz məskəninə qayıtdı. 
Bu zaman naibüssəltənə Aslandüz və Qarabağ yolu ilə  Şirvana 
hərəkət etdi. İran qoşununun keçməsinə mane olmaq üçün Mustafa 
xanın Kür çayı  kənarında yerləşdirdiyi cəmiyyəti dağıtdı. 6000 ailəyə 
yaxın olan Şəryan, Muradxanlı  və sair elatı Muğana köçürdü. Özü isə 
Ağsu  şəhərinin qırağına düşdü. Mustafa xan şəhəri köçürüb, çətinliklə 
gedilən Fit dağına çəkildi.  Şeyx  Əli xan şahzadəni xas atlılarından bir 
dəstəni Pirqulu xan Qacarın komandası altında Qubaya apardı. Özü 
bakıh Hüseynqulu xanla naibüssəltənənin hüzuruna gəldi və sonra geri 
qayıtdı. Naibüssəltənə  Şirvanda məqsədinə nail olmayacağını görərək 
Qaimməqamın oğlu Mirzə Əbdülqasımı iranlılardan qorxan Şəki hakimi 
Səlim xanın yanına göndərdi. Onu öz tərəfinə  çəkmək istədi. Sonra 
Pirqulu xanı Qubadan gətirib, Muğanda qalmağa məmur etdi, özü də 
Azərbaycana qayıtdı. 
Qraf Qudoviç Qafqazın hər iki tərəfindən dəfələrlə  səfər edərək 
ləzgi, os (osetin) və  mıçıqıçları (çeçenləri) sakit etdi. General Qlaze-
napi Qızlar tərəfindən Dərbənd, Quba və Bakım almağa göndərdi. O 
özünə tabe olan şamxal Mehdi xanla bərabər Buynaqa gəldikdən sonra 
dərbəndlilər Mirzə  bəy nəvəsi  Əlipənah bəy  Əhməd bəy oğlu Bayatın 
başına toplaşıb, rəftar və hərəkətlərindən narazı olduqları Şeyx Əli xanı 
şəhərdən qovdular. Generalın istiqbalına adamlar göndərib, tabe 
olduqlarını bildirdilər. Hicri 1221 (1806)-ci ildə  həziran (iyun) ayının 
21-də Dərbənd rus dövlətinin ixtiyarına keçdi. Ulus 
 
166

mahalı, səmimi xidmətlərinə görə  Dərbənd xanı  ləqəbı alan general-
leytenant Mehdi xan Şamxala, şəhərin naibliyi isə mayorluq rütbəsi alan 
Əlipənah bəyə verildi. 
Bir ay keçəndən sonra general-anşef Bulqakov qoşun sərdarı  təyin 
edilib Qubaya gəldi, buradan da o zaman Hüseynqulu xanla 
birləşməsinə görə qubalı  Şeyx  Əli xandan incik olan II Mirzə 
Məhəmməd xanla Bakıya yola düşdü. Bakı  şəhərinin altı  ağaclığına 
çatanda cəsarətli, lakin təbiətən iradəsiz və ürəyisaf bir əmir olan 
Hüseynqulu xan öz təbəəsilə İrana qaçdı. Bakı əhalisi səmimiyyətlə tabe 
oldu. Bulqakov Bakını Rusiya dövlətinin ixtiyarına keçirdi. Qubaya 
qayıtdığı zaman, uzaqdan zahiri itaət göstərən  Şeyx  Əli xandan girov 
aldı. Surxay xan tərəfindən elçi gəlib, ixlas və  səmi-miyyət izhar etdi. 
Təbərsəranlı Qırxlarqulu məsum, Məhəmməd qadi və Qaytaq üsmisi Əli 
xan da itaətdə idilər. Bundan sonra Gəncədə olan ruslardan bir dəstə 
Şirvana gəldi. Mustafa xan çarəsiz onları  qəbul etdi. İstədi ki, onların 
qüvvəsilə öz elini Muğandan geri qaytarsın. O gedib elatı Talışa aparan 
Pirqulu xan Qacar ilə müharibəyə girişdi və məğlub olaraq geri qayıtdı. 
Buradan öz camaatını ruslarla Salyana göndərdi. Mir Mustafa xan 
Talışın qardaşı Mir Bağır bəy 300 nəfərlə orada idi. Salyanlılardan bir 
hissəsi öz hakimləri  Əli xandan narazı olduqları üçün şirvanlı Mir 
Mustafa xanla gizli əlaqə saxlayırdılar. Mir Bağır bəy bundan xəbərsiz 
müharibəyə başladı. Salyanlılar müharibədən üz çevirdilər.  Əli xan da 
qaçdı. Mir Bağır bəy talışlarla bərabər əsir düşdü. 
Bu zaman Şəki hakimi Səlim xan, İbrahim xanın arvadı olan öz 
bacısını öldürməsi ədavətilə rus dövlətilə çəkişməyə başladı. Bir müddət 
bundan  əvvəl, Gəncədən özünə kömək gətirdiyi ruslardan bir neçə 
nəfərini öldürdü, qalanları  Gəncəyə qayıtdılar. Bu hadisədən general 
Nebolsin, sərdar Qudoviçin əmrilə Gəncədən Şəkiyə hərəkət etdi. Səlim 
xan qabaqcadan naibüssəltənədən çoxlu pul almışdı, Car və avar 
ləzgilərini gətirib, mükəmməl qüvvə ilə yerin çətinliyinə  və lazımi 
hazırlığa arxalanaraq, müqavimətə girişdi. Müharibə zamanı  ləzgilər 
qaçdı, o da naçar qalıb, ailə və əqrəbası ilə vətənini buraxıb İrana getdi. 
Səlim xan xoşrəftar, kefcil və rəhimsiz bir əmir idi. 
Hicri 1221 (1806)-ci ildə  Şəki ölkəsi Rusiyanın ixtiyarına keçdi. 
Keçən il Koroğluya nisbət verilən Çənlibel adlı yerdən rus dövlətinə 
pənah aparmış olan general-leytenant Cəfərqulu xan Dünbüli, Şəki 
hakimliyinə təyin edildi. 
 
167

Qraf Qudoviç həziranın (iyunun) 18-də  sərəskər Yusif paşanı Arpa 
çayın kənarında məğlub etdi. Sonra hicri 1223-cü (1808) ildə  İrəvanı 
almağa getdi. Ayrı bir dəstəni də Qarabağ yolu ilə Naxçıvan üzərinə 
göndərdi. Naibüssəltənə  də  gəldi. Bu ətrafda arasıkəsilməyən 
müharibələr oldu. Axırda qış zamam, soyuğun  şiddətindən Rusiya 
qoşunu məqsədə çatmadan geri qayıtdı. Həmin il cəsarətli və zabitəli bir 
əmir olan Üsmi Əli xan vəfat etdi, qardaşı Adil xan onun yerinə keçdi. 
Keçən il şirvanlılar gəlib Bərmək mahalının qoyunlarını qarət 
etmişdilər. Şeyx Əli xan bunun əvəzini almaq üçün Şirvan üzərinə gedib 
müharibə etdi və cüzi bir qarətdən sonra geri qayıtdı. Buna görə 
qədimdən bəri Fətəli xan sülaləsinə  ədavət bəsləyən Mustafa xan, 
Şirvanda sakin olan rus sərkərdəsi podpolkovnik Tixanovski ilə Quba 
üzərinə  hərəkət etdi. Bir neçə döyüşdən sonra buduqlu Məlik Adi 
nəslindən olan Məlik bəy Hacı bəy oğlu, bəylər və əhalinin çoxu Şeyx 
Əli xandan üz çevirib rus dövlətinin itaətinə keçdilər. Şeyx Əli xan eyş 
və  işrətpərəst olub, ölkənin vəziyyətindən xəbərsiz idi. Lakin çox 
şücaətli, səxavətli və yüksək hümmətə malik bir zat idi. O, bir çox bəy 
və sair tərəfdarları ilə  bərabər Təbərsəran nahiyəsinə, öz damadı 
Abdulla bəy Rüstəm oğlıı qadinin evinə, buradan da onunla birgə 
Aqquşaya getdi. Bura əhalisinin çoxu onun ehsan və iltifatına borclu və 
sülaləsinin tərəfdan idilər. 
Qırx gün keçdikdən sonra Şeyx  Əli xan 5000 nəfər qoşunla yenə 
Qubaya gəldi. Qaladan başqa bütün ölkəni  ələ keçirdi. Şabran qalası 
yanında kömək üçün Bakıdan Qubaya gələn bir dəstə rusla müharibə 
edib, bir iş görə bilmədi. General-mayor Qurnev öz qoşunu ilə Bakıdan 
gəlib çatdı. Çərxi kəndində onu məğlub etdi. Şeyx  Əli xan yenə 
Təbərsərana getdi. Quba ölkəsi daimi olaraq Rusiya dövlətinin 
ixtiyarına keçdi. Buranın ixtiyan Bakı və Qubanın alınmasında bir çox 
xidmətlər göstərmiş olan bakılı II Mirzə Məhəmməd xana verildi. 
Şeyx Əli xan Təbərsərana qayıdandan sonra Ersi kəndində sakit oldu. 
Rüstəm qadinin oğlu Abdulla bəy, qardaşları  və  əmisi Mirzə qadi ilə 
bərabər onunla müttəfiq idilər. Dərbənd və Quba ətrafında çapqınçılıq 
və müharibə edirdilər. Rus qoşunu da Təbərsəranın bəzi  əmirləri və 
Dərbənd qoşumı ilə Mehraqa kəndi üzərinə yürüdülər. Şeyx Əli xan və 
Rüstəm qadinin oğlanları Mirzə qadinin köməyinə  gəldilər, lakin 
məğlub olub geri döndülər... 
  
 
168

Hicri 1224 (1809)-cü ildə general-anşef Tormasov qraf Qudoviçin 
yerinə sərdarlığa keçdi. O da Başaçıq (İmeretiya) və Abxazi-yada asayiş 
yaratmaqda idi. Bu zaman İran  şahının oğlu və Kirman-şahan 
fərmanfərması olan Məhəmmədəli Mirzə Gürcüstan səfərinə göndərildi. 
Ona kömək olaraq naibüssəltənə İrəvanın Göycə yaylağına və Fərəculla 
xan Nəsəqçibaşı Muğan hüdudunun mühafizəsinə  təyin edildi. 
Məhəmmədəli Mirzə damqanlı İsmayıl bəyi bir dəstə ilə Boy kəndi və 
Hamamlı  kəndlərindəki rusların üzərinə göndərdi. Bir neçə  dəfə 
müharibə oldu. İrəvanın Pənbək və Suvagil sakini olan keçmiş elatı və 
xüsusən Nağı  bəy  İran dövlətinə bir çox yararlı xidmətlər göstərdilər. 
Bunun ardınca Məhəmmədəli Mirzə  ğəlib Bozçalı (Borçalı) mahalını 
çalıb-çapdı. Sonra Abbas Mirzə gizli olaraq onun işlərinə qarışdığı üçün 
Qars hüdudundan İrəvana və buradan da Kirmanşaha getdi. Fərəculla 
xan Nəsəqçibaşı  Ərdəbilə  gəldikdən sonra Şahsevən Nəzərli xandan 
(talışlara qarşı) qoşun toplamağı  tələb etdi. Lakin o, Mir Mustafa xan 
Talışla qohum olduğundan işi ləngidirdi. Mir Mustafa xan məşhur 
adamlardan bir hissəsini və Talış qoşununu köçürüb Gamışvanda 
yerləşdirdi. Bura hər tərəfdən dəniz və mürdab ilə  əhatə olunmuşdu, 
yalnız bir tərəfdən - qurudan Ləngərkünan (Lənkəran) ilə bitişirdi. O, 
kömək olaraq ruslardan da bir dəstə  gətirdi. Bundan bir az əvvəl, 
Şirvanın möhtərəm adamlarından biri sayılan Ömər sultan Sədari, hər 
iki Mustafa xanı barışdırmaq və Şirvan elini geri köçürmək üçün Talışa 
gəlmişdi. Mir Mustafa xan Talışın oğlu Mir Həsən bəyin davasında 
qəflətən öldürülmüşdü. Buna baxmayaraq, Mir Mustafa xan yenə öz 
oğlu Mir Hidayət bəyi kömək istəmək üçün şirvanlı Mustafanın yanına 
göndərdi. Mustafa xan Şirvandan Gamışvana bir dəstə piyada qoşun 
yola saldı. 
Mir Həsən bəy bir dəstə ilə Ucarud hüdudunda olan bakılı 
Hüseynqulu xanın, şirvanlı Mustafa xanın qaçqın qardaşı Haşım xanın, 
rudbarlı  Əli xanın, Bekdili Məhəmməd xanın üzərinə  qəflətən hücum 
etdi.  Əli xan və  Məhəmməd xan əsir düşdülər, o birilər isə qaçıb 
qurtardılar. Nəsəqçibaşı vaxtın tələbinə görə əlində olan ixtiyara əsasən 
şahsevən Nəzərli xanı  və  Fərəculla xanı  həbsə aldı, Ləngərkünan 
(Lənkəran) şəhərini yandırdı, Gamışvanı mühasirə etməyə başladı, lakin 
bir iş görə bilmədi. Axırda barışıq sözü araya düşdü, Mirzə Büzürg 
Qaimməqam şah tərəfindən gəlib Mir Mustafa xanla görüşdü, əhdnamə 
və dostluğu möhkəmləndirdi. 
  
 
169

Hicri 1225 (1810)-ci ildə ilyarımdan artıq Təbərsəranda qalmış Şeyx 
Əli xan əcdadı Səfəvilər dövründən Şeyx Cüneyd türbəsinin mütəvillisi 
olan həzrəli Xan Butay bəy Hacı Şərif bəy oğlunun təhrikilə gəlib Quba 
əhalisinin çoxunu özünə müttəfiq etdi. Ölkəni almaq və qalanı mühasirə 
etməklə dörd ay məşğul oldu. O, əhalinin bir hissəsini Qrız kəndinə 
köçürüb, yeni bir şəhər salmışdı. Bu zaman polkovnik Lisaneviç rus 
qoşunu,  Şəki və  Şirvan atlılan ilə  gəlib  Şeyx  Əli xanı Çiçi kəndi 
yaxınlığında məğlub edərək ölkədən çıxardı.  Şeyx  Əli xan yenə 
Aqquşaya gedib orada sakin oldu. Damadı Abdulla bəy də, 
Təbərsəranda qala bilməyib onunla birləşdi. 
Bir zaman keçəndən sonra Şeyx  Əli xan Aqquşa  əhalisindən və öz 
təbəələrindən üç minə yaxın bir cəmiyyətlə maneəsiz Üsmi mülkündən 
keçib Təbərsərana gəldi. Rüstəm qadidən sonra qardaşı polkovnik 
Məhəmməd qadi hökumət başına keçmişdi. O, yalnız bir keçidi olan 
Xoçni kəndinin yarımağaclığında bir yerdə  səngər düzəldib müdafiəyə 
başladı. Ləzgilər yürüş etmədilər. Şeyx Əli xan öz nökərləri ilə hücum 
edib səngəri aldı. Məhəmməd qadi qaçdı, Abdulla bəy isə Xoçnidə onun 
yerinə keçdi. 
Şeyx  Əli xanın qayıtmasından iki ay sonra Məhəmməd qadi yenə 
gəlib Abdulla bəyi çıxartdı  və öz yerində  əyləşdi. Xülasə, bir müddət 
Rusiya, Rum (Türkiyə) və  İran hüdudları döyüş meydanı  və xüsusən 
Qarabağ ölkəsi qoşunkeşlik və elat gediş-gəlişinə  məxsus bir sahə 
olmuşdu. 
Hicri 1226 (181 l)-cı ildə general Tormasov Fransa ilə müharibə 
etmək üçün Rusiyaya çağrıldı. General-leytenant markiz Pauliççi onun 
yerinə keçdi. 
Şeyx Əli xan Aqquşa qazisi Əbubəkirin köməyi və İran dövlətindən 
onun adına göndərilən vəsaitlə Aqquşa  əhalisini təkrar müharibəyə 
təhrik etdi. Aqquşa, Mehdili, Təbərsəran və Qaziqumuqdan topladığı 
səkkiz min nəfərə axın bir ordu və II Surxay xanın oğlu Nuh bəylə 
birlikdə Qubanın üstünə  gəldi. Ləzgilər öz atlarını Kürə nahiyəsinin 
Samur çayı  kənarındakı  Məhərrəm kəndindən Təbərsərana qaytardılar. 
Özləri piyada olaraq Cibir kəndinə  gəldilər. Ertəsi gün general-mayor 
Qurnevyev onların üzərinə  hərəkət etdi, lakin Quba bəylərinin ona 
göstərdikləri əlverişli qərb yolunu qoyub şərq tərəfdəki yoldan hücuma 
keçdi. Yolun çətinliyi üzündən məğlub olub Zeyxur kəndinə qayıtdı. 
  
 
170

Şeyx  Əli xan Rustov kəndinə gedib, ölkəni yenə öz itaəti altına 
keçirdi. Yalnız Quba qalası və Zeyxur kəndi rusların əlində qaldı. 
İki aydan artıq keçəndən sonra general-mayor Xatunsev yeni bir 
qüvvə ilə yetişdi. Şeyx Əli xanı Rustov kəndində məğlub edib, ölkədən 
çıxardı. Ləzgilər çox tələfat verdilər. Aqquşa qazisi Əbubəkir də bu 
döyüşdə öldürüldü. General Xatunsev Surxay xanı cəzalandırmaq üçün 
Kürə nahiyəsinə  hərəkət etdi. Surxay xanın qardaşı  oğlu Aslan ağa 
Şahmərdan oğlunu öz yanına çağırdı. O, keçmişdə öz əmisi Surxay 
xanın yanından Rum (Türkiyə) ölkəsinə qaçmış, keçən il Tiflisə  və 
oradan da Qaytağa, üsminin yanına gəlib orada sakin olmuşdu. General 
Xatunsev  Şeyxikənddə  səngər atmış Surxay xanın üzərinə yürüşə 
başladı. Surxay xan məğlub olub Qaziqumuğa qaçdı. Kürə nahiyəsi 
rusların  əlinə keçdi. Aslan ağa polkovniklik rütbəsi və xanlıq ləqəbilə 
buraya hakim təyin edildi. Onu qorumaq üçün də Qurahda bir batalyon 
soldat saxlanıldı. O, hünərli, zabitəli, bədməzac və içki sevən bir əmir 
idi. 
Şeyx Əli xan Qubadan qaçdıqdan sonra bir zaman Sunbat kəndində, 
onun yaxın adamları isə Cümcüqat kəndində olurdular. O, Əbubəkir 
qazinin oğlu Bəhanın köməyi və sair vasitələrlə yenə Aqquşaya gedib 
məskən saldı. 
Həmin ilin axırında, İrana tərəfdar olması qəti zənn edilən polkovnik 
Cəfərqulu ağa Məhəmmədhəsən ağa oğlu həbsə almıb, ruslardan bir 
dəstə piyada və bir neçə  nəfər kazakla Tiflisə göndərildi. Tərtər 
çayından keçərkən Cəfərqulu ağa atının cilovunu soldatın əlindən qapdı, 
özü ilə  bərabər atın sağrısında oturan o biri soldatı suya salaraq, 
Cəbrayıllı elinin arasında qaçdı. Bu xəbər naibüssəl-tənəyə çatan kimi 
Qarabağa gəldi. Əmir xan Qacarı, Cəfərqulu ağa ilə Cəbrayıllı elini və 
Qarabağın sair elatını köçürməyə  məmur etdi. Özü isə topxana və 
sərbazla Sultan Bud səngəri üzərinə gəldi. Burada qarabağlı Mehdiqulu 
xanla bir rus batalyonu var idi. Bunları məğlub edib bir çoxunu öldürdü 
və sağ qalanlarını əsir aldı. Mehdiqulu xan isə qaçıb qurtardı. 
Əmir xan və  Cəfərqulu ağa beş-altı min ailəni Arazdan keçirib 
naibüssəltənə ilə birləşdilər. Naibüssəltənə Qarabağ elatını yerbəyer 
edib, Qaradağ  kəndlərinin hökumətini xanlıq ləqəbilə  Cəfərqulu ağaya 
verdi. Özü də Təbrizə qayıtdı. 
  
 
171

Bu zaman qazıqumuqlu Surxay xan Kürək üzərinə gəldi. Aslan xan 
rus batalyonu ilə gedərək Qurahdan üç ağac yuxarıda Kərxən kəndində 
onu məğlub etdi. Surxay xan da Aslan xanın anasından olan öz oğlu 
Mürtəzaəli ağanı Qaziqumuq hakimliyinə  təyin edib, özü İrana getdi. 
Aslan xan öz ana qardaşının yanına gedib orada sakin oldu. Surxay xan 
bir il sonra İrandan qayıtdı. 
Mürtəzaəli xan Aslan xanın qardaşı  Fətəli ağanı götürüb, müharibə 
bəhanəsilə qarşıya çıxdı. Lakin o, yolda Fətəli ağanı öldürüb öz atası ilə 
birləşdi. Aslanxan Kürəkə qayıtdı. Surxay xan da yenə Qazıqumuğa 
sahib oldu. Surxay xan alim, rəiyyətpərvər və qantökən bir əmir idi. 
Markiz Pauliççi naibüssəltənənin gəlmək xəbərini eşidincə, tam 
sürətlə Qubadan Qarabağa gəldi. O, general Kotlyarevskini Qubada 
qoydu, özü isə Tiflisə getdi. Buradan da qulluqdan çıxarılaraq Rusiyaya 
qayıtdı. General-anşef Rtişşev onun yerinə sərdar göndərildi. 
Hicri 1227 (1812)-ci ilin baharında, naibüssəltənə  şah tərəfindən 
göndərilmiş külli ləvazimat və qoşunla Mişkin qəsəbəsinə varid oldu. 
Əmir xan Qacar sərbaz və topxana ilə bu tərəfdən, sair əsgərlər də onun 
ixtiyarında olaraq Ərkəvan, Zuvand və Astara səmtində Talış Mir 
Mustafa xanı  cəzalandırmaq üçün göndərildi. O yenə  İran dövlətindən 
üz çevirib, rusları öz köməyinə çağırmışdı.  Əmir xan aqustos (avqust) 
ayının 4-də, Ləngərkünana (Lənkərana) çatdı. Ruslar döyüşdən sonra 
Mir Mustafa xanla bərabər Gamışvana çəkildilər.  İranlılar Gamışvanın 
qarşısında səngər və bürclər düzəltdilər.  İki aya yaxın dənizdən və 
sahildən atışma davam etdi. Gamışvanı almaq mümkün olmadı. 
Naibüssəltənənin  əmrilə  Ləngərkünanda (Lənkəranda),  Ərkəvanda və 
Astarada üç qala tikildi və bu qalalara mühafizlər, topxana və azuqə 
təyin olundu. Qalan qoşun isə geri qayıtdı. 
Bu zaman ingilis elçisi ser Qrozli vasitəsilə barışıq söhbəti araya 
atıldı. Rus sərdarı naibüssəltənə ilə Arazın kənarında danışığa başladı. 
Lakin bu danışıq bir nəticə vermədi. Sərdar Rtişşev Kotlyarevskini 2000 
soldat və altı topla Arazın kənarında qoyub özü Tiflisə qayıtdı. 
Naibüssəltənə Pirqulu xan və Mirzə  Məhəmməd xan Qacarı  və 
Əlimərdan xan Xəmsəni atlı  dəstələrilə Sultanhasardan Şəki ölkəsinə 
göndərdi. Özü də sərbaz və topxana ilə Aslandüz adlı yerə gəldi. Sadıq 
xan Qacarı və Cəfərqulu ağanı, eli köçürtmək üçün Qarabağa göndərdi. 
Ağoğlanda dayanan general Kotlyarevski gecə 
  
 
172

gizlıcə Arazdan keçıb, səhərçağı öz qoşunundan bır neçə qat artıq olan 
İran ordusu üzərinə hücum edib onları məğlub etdi. İranlıların bir hissəsi 
olduqca pərişan bir halda qaçdı. Naibüssəltənə isə qalan qoşunla 
müharibəni davam etdirdi. General ertəsi gecə təşrin-əvvəlin (oktyabrın) 
20-də hücum edib onları tamamilə dağıtdı. Bir çoxlarını öldürüb, külli 
qənimətlə geri qayıtdı.  Şəki və Qarabağa təyin edilən qoşunlar da bu 
xəbəri eşidincə, qayıdıb naibüssəltənə ilə Mişkində birləşdilər. Buradan 
da Təbrizə getdilər. 
General Kotlyarevski Muğana gedib, burada olan Qarabağ elatını 
geri qaytardı  və  Ərkəvan qalasını yürüşlə aldı. Sonra Ləngərkünana 
(Lənkərana) gedərək, oranın qalasını mühasirə etdi. Hicri 1228 (1813)-
ci ildə kanuni-saninin (yanvarm) birində, aşura axşamı yürüşə başladı. 
Hər iki tərəf şiddətli müqavimət göstərib mərdanəliklə vuruşdu. Axırda 
rus generalının qorxubilməz təbiətinin qüvvəti sayəsində qala alındı. 
Qala mühafizlərinin sərkərdələri olan sərhəng Sadıq bəy və Məhəmməd 
bəy Qacar rus və müsəlmanlardan bir çox adamla bərabər öldürüldü. 
Kotlyarevski özü də üç ağır yara aldı. 
Həmin ilin baharında  İran dövləti ruslar tərəfindən alınan ölkələri 
geri qaytarmaqda naümid oldu. Rum (Osmanlı) barışığı  və Xorasanda 
baş verən iğtişaş  nəticəsində  şah barışığa meyil göstərdi. Mirzə 
Əbülhəsən xan Şirazi İran dövləti tərəfindən vəkil edildi. Sərdar Rtişşev 
də  gəldi. Qarabağın Gülüstan adlı yerində hicri 1228 (1813)-ci ildə 
təşrin-əvvəl (okryabr) ayının 12-də Rusiya ilə  İran dövlətləri arasında 
əhdnamə bağlandı. Bu əhdnaməyə görə  İran dövləti Gəncə, Qarabağ, 
Talış,  Şəki,  Şirvan, Bakı, Quba, Dərbənd xanlıqları, bütün Dağıstanı, 
Gürcüstanı  və ona həmhüdud olan ölkələri Rusiya dövlətinə  tərk etdi. 
Onlar haqqında hər cür iddiadan əl çəkdi. Rusiya imperatoru da 
öhdəsinə aldı ki, şah hansı bir övladını  vəliəhd təyin etsə, ona yardım 
göstərsin və hüququnu müdafiə etsin. 
 
173