Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti moliya kafedrasi

Diskontlash usuli (noan’anaviy usul)ning mazmuni shundan iboratki, pul mablag‘larining qiymati muayyan vaqtda bir xil emasligi, ya’ni bugungi bir sо‘m bir yildan keyingi bir sо‘mga (iste’mol qiymati bо‘yicha) teng emasligi konsepsiyasiga asoslanadi. Diskontlashga asoslangan usullarning barchasi (sof joriy qiymatni aniqlash usuli (Net Present Value, NPV), foydaning ichki meyorini hisoblash usuli (Internal Rate of Return, IRR), investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (Profitability Index, PI), diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (Discount Payback Period, DPP)da investitsiya loyihalarining muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning о‘rtasidagi farq – sof pul oqimi (Cash Flow – CF) aniqlanib, diskotlashtirish yо‘li bilan hisoblanadi. Binobarin, diskontlashga asoslangan usullarning mohiyatini tushunish uchun avvalo, korxona pul oqimlarining mazmunini va sof pul oqimini aniqlash formulasini bilib olishimiz kerak bо‘ladi.
Investitsiya loyihalarining samaradorligini diskontlash asosida baholash usullari har qanday investitsiya loyihasining daromadliligini, samaradorliligini, foydaliligini hamda ularning jalb etuvchanligini aniqlab bera oladi. Lekin ayrim hollarda investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni qо‘llash zaruriyati bо‘lmasligi ham mumkin. Bu usullarning qо‘llanilishi tahlil qilinayotgan har bir loyihaning о‘ziga xos jihati va xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim.
Loyihaning jalb etuvchanligini baholash usullari uning barcha xususiyatlarini ochib bera olmasa ham, loyihaning haqiqiy samaradorligini aniqlashda asosiy xizmat vazifasini о‘taydi.
Sof joriy qiymat (NPV) - investitsiyalash obyektidan foydalanish davrida oldindan qat’iy belgilangan va о‘zgarmas foiz stavkasida olinadigan daromadlar va qilinadigan harajatlarning alohida muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning diskotlashtirilishi yо‘li bilan olingan va ular о‘rtasidagi farqni ifodalovchi qiymat. Uning mohiyati shundaki, yillik sof pul oqimi miqdori har bir davr uchun loyihani amalga oshirishning boshlang‘ich yiliga keltiriladi va u oqibatda о‘zini pul miqdorida sof joriy qiymat yoki sof diskontlashtirilgan daromad sifatida namoyon etadi.
Uni hisoblash formulasi quyidagicha:
bu yerda, NPV- sof joriy qiymat; d - diskontlash stavkasi; I₀ -boshlang‘ich investitsiya; SG‘_t - t davr oxirida kelib tushgan pul oqimi.
Agar investitsiya loyihasi yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma-ket investitsiyalanishi talab etsa, u holda NPV ni hisoblash quyidagicha bо‘ladi:
Bu yerda, I_t - t davridagi investitsiyalar sarfi. NPV ni hisoblashda, odatda, doimiy stavka (d) qо‘llaniladi. Ammo ba’zi bir vaziyatlarda, masalan, hisob (foiz) stavkasining о‘zgarishi kutilayotgan paytda yillar bо‘yicha individual diskontlash stavkasidan foydalanish mumkin. Bu esa о‘z navbatida hisob-kitob ishlarini murakkablashtiradi.
Diskont stavkasi meyori kapital bozoridagi uzoq muddatli ssudalar bо‘yicha foiz stavkasiga yoki ssuda oluvchi tomonidan tо‘lanadigan foiz stavkasiga, haqiqatda, teng bо‘lishi kerak. Boshqacha sо‘z bilan aytganda, diskont meyori investorning о‘zi uchun undan pasti samarasiz deb hisoblangan minimal foyda meyori bо‘lishi kerak.
Investitsiya loyihalarini sof joriy qiymat usuli asosida baholashdan olingan natija, ya’ni sof joriy qiymat ijobiy miqdorga ega bо‘lsa (NPV>0), u holda investitsiyalarning rentabelligi diskont miqdoridan yuqori bо‘ladi, NPV=0 holatda loyiha rentabelligi diskont stavkasiga (minimal qoplash meyoriga) teng bо‘ladi, agar NPV<0 bо‘lsa, loyiha rentabelligi minimal miqdordan past bо‘ladi.
Birinchi ikki holatda investitsiya loyihasini amalga oshirish mumkin. Bunda birinchisi investor kapitalining о‘sishi ta’minlanishini kо‘rsatsa, ikkinchisi kо‘paymasligini ham, kamaymasligini ham bildiradi. Uchinchi holatda esa loyihadan kutiladigan daromadni olish imkonini bermaydi.
Sof joriy qiymat usuli boshlang‘ich investitsiya miqdorining, ya’ni investor boyligining qanchalik о‘sishini miqdoriy jihatdangina kо‘rsata oladi, holos.
Lekin, investitsiyalashning naqadar samaradorligini aniqlashda miqdoriy о‘zgarishlar va natijalarning о‘zi yetarli bо‘lmaydi.
Shuning uchun investitsiyalarning qanday nisbiy о‘sishga ega ekanligi va uning о‘sish darajasini aniqlash uchun iqtisodiy baholashning boshqa usullaridan foydalanishga tо‘g‘ri keladi.