Qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti pulatov jamshid abdumajitovich sportchilarni


Sport psixologiyasining maqsad va vazifalari



Yüklə 1,96 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/90
tarix05.05.2023
ölçüsü1,96 Mb.
#108121
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   90
e6188a6cf2bf964a3de7157b7ed01765 Sportchilarni psixologik tayyorlash

1. Sport psixologiyasining maqsad va vazifalari. 
Sport psixologiyasi jismoniy mashq va musobaqalar sharoitida 
sportchining psixologik faoliyati qonuniyatlarini, mexanizmini o‘rganadigan 
fandir. Bu fan boshqa psixologiya sohalari bilan chambarchas bog‘liqdir. 
Chunonchi, umumiy psixologiya, pedagogika, meditsina, ijtimoiy psixologiya 
va jismoniy madaniyat nazariyasi asoslari bilan birgalikda ilmiy izlanishlar 
olib boradi. Bu fan sportchilarning sportda yuqori natijalarga erishishlari 
yo‘lida xizmat qiladi. Kishilarning sport faoliyati uning boshqa faoliyat 
turlaridan farq qiladi. Sport faoliyatining asosini jismoniy madaniyat 
mashg‘ulotlari va sport psixologiyasi fanining asosiy vazifasi sport 
musobaqalarida psixologik bilimlarning rolini tahlil etish, sport 
musobaqalariga sportchilarni tayyorlashning psixologik yo‘llarini, sportda 
sportchidagi psixik jarayonlar, xususiyatlar va holatlarning nazariy va amaliy 
tomonlarini tahlil etishga o‘rgatish va tayyorlashdan iborat. Bu tayyorgarlik 
jarayonni sportchilardagi maxsus jismoniy sifatlarni, ko‘nikmalarni, 
qobiliyatlarni shakllantirish, bilimlarni o‘stirish, jismoniy va ruhiy 
qiyinchiliklarni еngish kabilarga paydo bo‘ladigan jismoniy va ruhiy 
tayyorgarlik uslublarini yanada takomillashtirishni talab qiladi. Shuningdek, 
sport psixologiyasi fani sportchining o‘z jamoa a’zolari bilan to‘g‘ri o‘zaro 
munosabatlarni o‘rnatish yo‘llarini ko‘rsatadi. Sportchining jismoniy, 
psixologik, taktik, texnik tayyorgarligini ham o‘rganadi. Sport psixologiyasi 
har bir sport turini (masalan, futbol psixologiyasi, voleybol, suzish 
psixologiyasi) alohida o‘rganadi. 
Sport psixologiyasi fanining rivojlanish tarixi juda qiska bo‘lib, 60 
yillarning oxiriga kelib rivojlana boshladi. Sobiq ittifoq davrida mazkur 
fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlari va ilmiy-tadqiqot ishlari Rossiya olimlari 
tomonidan yozilar va boshqa respublika olimlari o‘z ona tiliga tarjima qilib 
o‘rganar edi. O‘zbekistonda hozirgi kunga kelib o‘zbek tilida sport 
psixologiyasi fani bo‘yicha adabiyotlar, o‘quv qo‘llanma va ilmiy 
izlanishlarga alohida ahamiyat qaratilmoqda. 
Sport psixologiyasining paydo bo‘lishining birinchi bosqichida 
jismoniy mashq bilan shug‘ullangan kishilarning ruhiy jarayoniga ta’siri 
(aqliy, irodaviy) o‘rganilgan bo‘lsa, asta-sekin kishilarning boshqa 
xususiyatlariga ta’sir etishi masalan, sport harakat malakalari, hissiy 
irodaviylik sifatlari, startdan oldingi ruhiy holati, malakalarining 
aftomatlashish shakllari kabilar ham o‘rganila boshlandi. Ikkinchi 
bosqichda sport psixologiyasi fan sifatida pedagogik jarayonlarida 
qo‘llanila boshladi. Sportchilarning bilish jarayonlari psixologiyasini 



shakllantirdi: sportchilarning irodaviy sifatlarini tarbiyalash, musoboqaga 
psixologik jihatdan tayyorlash mexanizmlarini ishlab chiqdi. Natijada 
sport psixodiagnostika sohalari paydo bo‘ldi. Bu bosqichda ko‘plab 
dissertatsiya ishlari bajarildi. Sportchilarni umumiy psixologik tayyorlash 
masalalari ishlab chiqildi. Sportchilarning texnik, jismoniy ruhiy va taktik 
tayyorgarligini, sportchi shaxsini tayyorlash, sportchilar jamoasini 
takomillashtirish masalalarini hal qilishga erishildi. 
Hozirgi kunda sport psixologiyasi sporchilarning amaliy faoliyati 
qirralarini yangi shakl, vosita va uslublar vositasida o‘rganuvchi fan sifatida 
sportchilarni ilmiy asosda boshqarish ishlarini to‘g‘ri tashkil etish, 
sportchilarga yangi nazariy bilimlar berish, ularning sportchi shaxsiy 
muammolarini еchish uchun yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadigan fan sohasiga aylandi. 
Sport psixologiyasi fani sportning barcha turlarini qamrab oladi. Bu 
fan sport musobaqasi davrida sportchilarga namoyon bo‘ladigan jismoniy 
va psixologik mahoratni yanada shakllantirish, tarbiyalash qonuniyatlarini 
o‘rganadi hamda sport mashg‘ulotlarini sifatli tashkil etish uslublarini 
ishlab chiqaradi. Sport psixologiyasi sportda paydo bo‘ladigan muammoli 
vazifalarni to‘g‘ri hal etish uchun quyidagilarni maqsad qilib qo‘yadi. 
I. Sport faoliyatining sportchilar ruhiyatiga ta’sirini o‘rganish: 
a) sport musobaqasi jarayonini psixologik jihatdan tahlil qilish (sport 
turlarini alohida va umumiy tahlil qilish); 
b) sport mashg‘uloti va musobaqasining sportchi xarakteriga ta’sirini 
o‘rganish; 
v) sporchilarning axloqiy va irodaviy sifatlarini o‘rganish; 
g) sportchi faoliyatining shart-sharoitlarini psixologik tahlil qilish; 
d) sportchilarning o‘zaro munosabatlarini va tashkilotchilik qobiliyatlarini 
jamoada tajriba yordamida shakllantirish. 
II. Sport mashg‘ulotini sifatli tashkil kilish maqsadida maxsus psixologik 
ko‘rsatmalar berish: 
a) sport mashg‘uloti jarayonini sifatli tashkil qilish uchun sport anjomlari 
bilan ta’minlash; 
b) sportchi organizmining yukori darajada ishchanligini ma’rifiy faolligini 
o‘stirish yo‘llarini topish; 
v) sportning alohida turlari uchun yangi psixologik usullardan foydalanish. 
Masalan, psixodiagnostika uslublari yordamida sportchining ijtimoiy 
va moddiy sharoiti, muhit, bilish jarayonlari psixologiyasi, sport 
qobiliyatlari o‘rganiladi. 
III. Sportchining oldingi holatdagi psixologik xususiyatlarini o‘rganish. 
Sportchi yil davomida musobaqaga yuqori darajada tayyorgarlik ishlari 



olib borsa, yillik yuklama mashg‘ulotlarini ilmiy asosda rejalashtirsa, bu 
musobaqada faol ishtirok qiladi va yuqori ko‘rsatkichlarni qo‘lga kiritishga 
muvaffaq bo‘ladi. 
Sportchining musobaqadan oldingi tayyorgarlik holatini quyidagi 
psixologik jihatlariga alohida e’tibor berish kerak: 
a) yuqori darajada ishchanlilikni vujudga keltirish, musobaqaga 
chidamlilikni o‘stirish uslublaridan foydalanish; 
b) sportchining musobaqadan oldingi va musobaqa jarayonidagi ruhiy 
holatini o‘rganish; 
v) noqulay ruhiy holatdan chiqib ketish yo‘llarini izlab topish; 
g) sportchilarning psixologik tayyorgarlik va chiniqish uslublaridan 
foydalanish. 
IV. Sport faoliyatini insonparvarlashtirish maqsadida psixologik 
muhit va shart-sharoitlarini vujudga keltirish. Agar sport faoliyati 
insonparvarlashtirilsa, sportchilar orasida tan jarohati olish kamayadi, 
ruhiy toliqish, zo‘riqish va har xil kasalliklarga chalinishning oldi olinadi 
hamda sportchilarning garmonik rivojlanishi uchun yordam beradi. Bu 
masalalarni to‘g‘ri hal qilishda sportchilar hayotida ozodalik va gigienik 
ishlarni tashkil qilish yaxshi natijalar beradi. Sport faoliyatini 
insonparvarlashtirish masalalarini ijobiy va to‘g‘ri hal qilish uchun sport 
psixologiyasi quyidagi vositalardan foydalanishni tavsiya qiladi: 
a) sport faoliyatining ichki tomonlarini va sport jamoasi sportchilarining 
o‘zaro munosabatlari qonuniyatlarini o‘rganish; 
b) sport faoliyati motivlarining tuzilish konuniyatlarini o‘rganish;
v) sportchi faoliyati ruhiy holatning individual psixologik 
xususiyatlarini o‘rganish. 
V. Sport jamoasidagi o‘zaro ijtimoiy-psixologik munosabatlar jarayonini, 
sport guruhlarini boshqarishni va guruh sportchilarini boshqaruvchilik 
qobiliyatlarini shakllantirish: 
a) sport jamoasi va guruhlardagi ichki mexanizmlarining qonuniyatlarini 
o‘rganish (his etish, milliy mafkura, qadriyatlar), boshqarish 
uslubiyatlarini ishlab chiqish; 
b) sport jamoalardagi liderlik masalalari va ularning o‘zaro 
munosabatlarini o‘rganish; 
v) sportchining xulq-atvorini, qiziqishlarini va ijtimoiy psixologik 
motivlarini o‘rganish; 
g) sport musobaqalarida sportchining muvaffaqiyatli qatnashishida 
murabbiy va boshqa sportchi shaxslarning ta’sirini o‘rganish. 



VI. Sport faoliyatining g‘oyaviyligi. Sportchi birorta jamoaning a’zosi 
hisoblanadi, sportchi jahon birinchiligi va olimpiada o‘yinlarida o‘z davlati 
fuqarosi sifatida qatnashadi. Shuning uchun sportchi g‘oyaviy, ma’naviy 
va axloqiy jihatidan yaxshi tarbiyalangan bo‘lishi lozim: 
a) sportchi xarakterining barqaror sifatlarini tarbiyalash; 
b) sportchining jismoniy va psixologik jihatidan tayyorlash tarbiyasini 
yaxshi yo‘lga qo‘yish vazifalarini to‘g‘ri hal etish; 
v) O‘zbekiston sportchilarining jahon va olimpiada musobaqalarida faol 
ishtirok etishi uchun shart-sharoitlar yaratib berish. 
Sportchi sport faoliyatida ob’ekt va sub’ekt sifatida qatnashadi. 
Masalan, jamoada, trenir, rahbar, vrach va boshqa tarbiya bergan 
kishilarga nisbatan sportchi ob’ekt hisoblanadi, ammo sportchining o‘ziga-
o‘zi ongli munosabatda bo‘lishi sub’ekt vazifasini bajaradi. Bularning 
barchasi sportchining sportdagi mahoratini takomillashtirish imkonini 
beradi. Sport faoliyati ikki guruhdan tashkil topgan bo‘ladi. 
1. Sport mashqlari. 
2. Sport musobaqalari. Musobaqa sport faoliyatining asosiy tomonini 
tashkil qiladi. 
VII. Sport faoliyatining motivlari. Motiv psixologik tushuncha 
bo‘lib, insonning ichki sifatlarini aniq bir faoliyat turiga nisbatan 
uyg‘onishidir.
Motivlar turlicha bo‘ladi:
1. Sport musobaqalarining faoliyat motivlari;
2. Axloqiylik intizomlilik motivlari; 
3. Ishontirish motivlari;
4. Sportchining raqibiga munosabat motivlari; 
5. Trener va tomoshabinlarga bo‘lgan motivlar; 
6. Musobaqalashish motivlari; 
7. Tozalik motivlari; 
8. Maqtash, rag‘batlantirish motivlari kabilar. 
Masalan, inson nimalarni xohlaydi, nimalarga qodir, nimalarga 
intiladi, qanday kishi, nima uchun bu ishni bajaradi, o‘quvchi nima uchun 
sport bilan shug‘ullanadi. Motivlarning faolligi, yo‘nalishi sportchining 
to‘siqlarni еngib o‘tishida namoyon bo‘ladi. Bu faqat sportchining 
irodaviy faolligi yordamida bajariladi. 
Hozirgi davrda sport psixologiyasi fani sportchilar va murabbiylarga 
yordam beradigan fanlar qatoridan mustahkam o‘rin oldi.
I- asrning oxirlarida Amerikada trenerlar tayyorlash maktablari 
ochildi, jismoniy madaniyat darslari fakultativ tarzda tashkil etildi, 



biomexanika va harakat fiziologiyasi fanlari bo‘yicha maxsus kurslar 
o‘tildi. Jahon miqyosida sport bo‘yicha yangi axborotlarining paydo 
bo‘lishi natijasida, sport psixologiyasi fani tez rivojlandi: darsliklar, o‘quv 
qo‘llanmalari, ilmiy kitoblar, ingliz, rus tillarida chiqarila boshlanishi 
natijasida sport sohasida ilmiy tadqiqot ishlari olib borila boshlandi. 
So‘nggi yillarda sport psixologiyasi mutaxassislari sportning barcha 
turlari bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib bordilar. Sport mashg‘uloti va 
musobaqasidan tashqari, sport musobaqasi davrida tomoshabinlarning, 
sportchilar qarindosh-urug‘lari va do‘stlarining sportchi ruhiyatiga ta’siri 
o‘rganila boshlandi. Sport faoliyatida trenirning asosiy maqsadi qanday 
bo‘lsada, shogirdining g‘alaba qilishiga harakat qiladi. Sport psixologiyasi 
fanining muhim vazifalaridan biri murabbiylarni tayyorlash bilan birga 
sportchilarni sport faoliyatiga psixologik jihatdan tayyorlashdan iboratdir. 
Trener o‘zining pedagogik faoliyatida, ijtimoiy fanlarni yaxshi bilsa, 
sportchilar bilan ishlashda ijobiy natijalarga erishadi. Agar trener ijtimoiy 
fanlarni va sport psixologiyasi fanini yaxshi o‘zlashtirgan bo‘lsa, sport 
jarayonida ilmiy tajribalar bilan o‘tkazish bilan shug‘ullansa, test orqali 
ma’lum bo‘lmagan ma’lumotlarni topishga erishadi. Trener sportchilarga 
klinik yordam berishni o‘rgatsa, sportchilarning xis-tuyg‘ulari bo‘yicha 
suhbatlar o‘tkazilib, sport jarayoni trener tomonidan to‘g‘ri tahlil qilinsa, 
sportchilar haqida qo‘proq ma’lumot to‘plashga muvaffaq bo‘ladi va sport 
jarayonida foydalanish imkoniyatini yaratadi. 
Jamoada sport psixologiyasining asosiy vazifasi: sportchilarning 
musobaqadan oldin va musobaqa jarayoniga paydo bo‘layotgan 
emotsional bezovtalanishi, tashvishlanishi to‘g‘risida suhbatlar olib borish, 
sportchilarga maslahat berish. Sportchining vahimaga berilmasdan 
musobaqada g‘alaba qilish yo‘l-so‘riqlarini berish. Masalan, sportning 
quroldan va kamondan nishonga otish turlarida kuchli hayajonlanish 
kuzatiladi. Musobaqa qancha ko‘p uzoq davom etsa, sportchidagi 
hayajonlanish ortib boraveradi. Sport turlarining xarakterli tomoni shundan 
iboratki, 
raqibning 
yuqori 
ko‘rsatkichlari 
ham 
sportchidagi 
hayajonlanishni pasaytirmaydi, sportchining o‘z natijalarini boshqa bir 
sportchi g‘alabasiga taqqoslashi uchun hissiyotni, hayajonlanishni oshirib 
yuboradi. Sportning figurali uchish va badiiy gimnastika turlari har bir 
harakat sportchilarda ham jonli va artistik qobiliyatda bajarishni talab 
qiladi. Bu sportchilarda sportchi musobaqaga yaxshi tayyorlangan bo‘lsa, 
katta kuchlanish orqali bajariladigan har bir harakat aniq holda ifodali 
bajariladi, 
sportchining 
ruhiy 
hayajonlanish 
darajasi 
harakat 
boshlanishidan tamom bo‘lguniga qadar undagi emotsional to‘lqinlanish 


10 
bilan bir xil kechadi. harakatni kuch bilan bajaradigan og‘ir atletika, yadro 
va diska uloqtirishda sportchidan chidamlilik talab qilinadi. Sportchining 
qanday kuch bilan emotsional va reaksiya qilishiga qarab, undagi ayni bir 
xil kuch bilan ta’sir qiluvchi taassurotlar va ichki taassurotlar haqida 
xulosa chiqaramiz. Bu xususiyatlarning yorqin namoyon bo‘lishi 
emotsional va ta’sirlanuvchanlikni oshiradi. Biz sportchining sport 
faoliyati jarayonida qanday faol darajali tashqi olamga, jumladan, 
tomoshabinlarga, raqibiga, aqliy faoliyat turlariga, qiziqishlariga, sport 
musobaqasi davrida maqsadni amalga oshirishda tashqi hamda ichki 
qarshiliklarni qanday faollik bilan еngishiga qarab xulosa chiqaramiz. Biz 
bu haqida xulosa chiqarishda sportchining faoliyati ko‘p jihatdan nimaga 
bog‘liqligi, ya’ni tasodifiy hodisalar, maqsadlar, niyatlar, intilishlar yoki 
uning kayfiyatiga qarab ish olib borishimiz taqazo etiladi. 
Sportchi xarakterining silliqligi va unga qarama-qarshi sifat bo‘lgan 
qotib qolganlik (dogma) yoki xarakterining o‘zgaruvchanligi, tashqi 
taassurotlarga qanchalik еngillik va chaqqonlik bilan muvofiqlashishi kabi 
jihatlari bilan bir-biridan keskin farq qiladi. Masalan, bir sportchi hal qiluvchi 
daqiqalarda barcha kuchlarini mahorat bilan safarbar qila biladi: ikkinchisi 
dadil, uchinchisi g‘alabaga chanqoq, to‘rtinchisi vazmin, beshinchisi 
qat’iyatli, oltinchisi yumshoq, biri jozibali, boshqasi ochiq va kuchli bo‘ladi. 
Shunga qaramay, har bir faoliyat turi psixik jarayonlar dinamikasiga ma’lum 
talablarni qo‘yadi. Sport jamoasidagi intizom sportchidan o‘z hissiyotlarini 
va xohishlarini ushlab qola bilishni talab qiladi. Biz sportning individual 
uslubi deganda, mazkur sportchi uchun xarakterli bo‘lgan va muvaffaqiyatli 
natijaga erishishda maqsadning muvofiq bo‘lgan harakatlar usuli va yo‘lining 
individual xususiyatini tushunamiz. 
Individual uslubning tarkib topish shartlaridan biri sportchi 
xarakterining xususiyatlarini hisobga olishdir. Sportchi o‘z xarakteriga 
ko‘p jihatdan mos keladigan harakatni bajarish usullari va yo‘llarini 
tanlaydi. Xarakterga eng mos keladigan harakat usullari va yo‘llariga 
xarakterga sabab bo‘lgan, ko‘pincha ixtiyorsiz va behuda javob berish 
formulalariga hamda harakat xususiyatlariga bog‘liq. Masalan, 
muvozanatsiz xolerik taqiqlangan harakatni ushlab qolish uchun 
sangvinikka qaraganda ancha ko‘p marta mutlaqo beixtiyor va behuda 
qarama-qarshi harakatlarni bajaradi. Bunday ixtiyorsiz va behuda reaksiya 
shakllarining yig‘indisidan individual uslubni xarakterlaydigan to‘la ongli 
qo‘llanadigan rejali va maqsadga muvofiq qaratilgan usullar va harakatlar 
sistemasi tarkib topgan. 


11 

Yüklə 1,96 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   90




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin