Qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti pulatov jamshid abdumajitovich sportchilarni

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

22 
3. Sportchilarni mashg‘ulot va musobaqalarda 
irodaviy tayyorlashning psixologik jihatlari. 
 
Sportchilarda iroda bu – o‘z oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishishda 
qiyinchiliklarni еngib o‘tishga qaratilgan faoliyati va xulq-atvorini ongli 
ravishda tashkil qilishi va o‘z-o‘zini boshqarish jarayonidir.
Sportchida irodaviy harakatni o‘z ichiga oladigan motivlar hozir va 
o‘tmishda o‘rin olgan tashqi ta’sirlar natijasi tariqasida, sportchining 
psixik rivojlanishi jarayonida uning hayot va faoliyat hodisalari bilan faol 
munosabati natijasida tarkib topadi va yuzaga chiqadi. Iroda asosini 
sportchining harakatlanishiga sabab bo‘ladigan ehtiyojlarni tashkil etadi. 
Harakatga undovchi sabab motiv deb aytiladi. Sport psixologiyasida 
motivlashtirish deganda psixologik hodisalarning o‘zaro mustahkam 
bog‘langan, lekin bir-biriga to‘la mos kelmaydigan mustaqil uchta turi 
tushuniladi. 
Birinchidan, sportchining ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan 
faoliyatga undovchi sifatida namoyon bo‘ladigan motivlardir. 
Ikkinchidan, motivlashtirish faollik nimaga qaratilganligini, nima 
uchun aynan shunisi tanlanganligini izohlab beradi. Bu sportchi shaxs 
yo‘nalishini tashkil etadi. 
Uchinchidan, motivlashtirish sportchini ahloqi va faoliyatini o‘zi 
boshqaradigan vosita hisoblanadi. Bu vositalarga emotsiyalar, istaklar, 
qiziqishlar bilan birga eng asosiysi iroda muhim sanaladi.
Iroda faoliyatning ichki qiyinchiliklarni еngishga qaratilgan ongli 
tuzilma va sportchini o‘z-o‘zini boshqarish sifatida eng avvalo o‘ziga, o‘z 
hissiyotlariga, xatti-harakatlariga hukmronlik qilishdir. Bu hukmronlik har 
xil sportda sportchi uchun turlicha bo‘lib, irodasi kuchli va irodasi 
kuchsizga bo‘linadi. Irodasi sustlikning namoyon bo‘lish doirasi xuddi 
kuchli irodaning xarakterli sifatlari kabi rang-barangdir. Irodaning ijobiy 
fazilatlari juda xilma-xil va ko‘pdir. Qahramonlik, sabotlilik, qat’iylik, 
mustaqillik, o‘zini o‘zi tuta bilish va h.k. 
Irodaning mustaqilligi murabbiyning fikrini, uning maslahatlarini 
hisobga olishda ushbu fikrlar va maslahatlarga nisbatan ma’lum 
tanqidiylikni nazarda tutadi. Qat’iylik kabi mustaqillik asosan, irodaviy 
harakatni nazorat qilishning ichki to‘xtab qolishini aniqlaydi. Irodaning 
mustaqilligi o‘jarlikka, tanbeh berishga qarama-qarshi bo‘ladi. 

---

23 
Irodaviy sifatni baholash kuchli va kuchsiz o‘lchov bilan 
ifodalanmasligi kerak. Irodaning tarbiyalanganligi, agar hal qiluvchi 
bo‘lmasa ham, muhim ahamiyatga ega.
Sportchilarni irodaviy sifatlarini tarbiyalash usullari turlicha bo‘lishi 
mumkin, lekin ularning hammasi quyidagi shartlarga amal qilishni o‘z 
ichiga oladi: 
1. Irodaviy sifatlarni tarbiyalashni arzimas qiyinchiliklarni bartaraf 
etishni odat qilishdan boshlash kerak. 
2. Qiyinchiliklarni va to‘siqlarni bartaraf etish ma’lum maqsadlarga 
erishish uchun amalga oshiriladi. Maqsad qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, 
irodaviy motivlar darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, sportchi shunchalik 
katta qiyinchiliklarni bartaraf etishga qodirdir. 
3. Qabul qilingan qaror bajarilishi kerak. Har gal, qachonki, qaror qabul 
qilinib, uning bajarilishi yana va yana kechiktirilaversa sportchining 
irodasi izdan chiqaveradi. 
4. Har doim uzoqqa mo‘ljallangan maqsadni o‘z oldiga qo‘yishga 
odatlanish kerak. Qilayotgan ishini tugatib yana nima bilan shug‘ullanish 
rejasiga ega bo‘lish kerak. 
Irodaviy tayyorlash – sportchini psixologik tayyorlash mazmuniga 
kiradi va sport trenirovkasining ajralmas qismi bo‘lib hisoblanadi. Iroda 
sportchining shunday harakatidirki, bu harakat oldindan biror maqsad 
qo‘yib va shu maqsadga erishish vositalarini oldindan belgilab, ongli 
ravishda zo‘r berish demakdir. Iroda maqsadga erishishdan 
qiyinchiliklarni, turli to‘siqlarni sportchidan ko‘pmi-ozmi talab etuvchi 
jismoniy va ruhiy ko‘chish harakatlarini еngishida namoyon bo‘ladi. 
Hozirgi paytda sportchilarning g‘alaba uchun kurashishlarida iroda 
omillari katta ahamiyatga ega, chunki yuqori malakali sportchilarda 
jismoniy texnik, taktik, tayyorgarliklar yuqori darajali bo‘ladi. Irodaviy 
tayyorgarlik mazmunida sportchi shaxsiy irodasining ayrim tomoni 
sifatida: maqsadga intilish, intizomlilik, ishonch, tashabbuskorlik, mardlik 
mustaqillik, qat’iyatlilik, matonat, dadillik, o‘zini tuta bilish, chidamlilik 
kiradi. Yuqorida aytilgan irodaviy sifatlar bir-biri bilan chambarchas 
bog‘liqdir. Irodaviy harakat sportchilarda tayyorgarlik jarayonida 
maqsadga erishishlariga qaratilgan har xil to‘siq va qiyinchiliklarni 
bartaraf qilishni talab qiladigan harakatdir.
Sport faoliyatidagi bir-biridan farq qiluvchi ikkita asosiy 
qiyinchiliklar mavjud:
1. Ob’ektiv; 
2. Sub’ektiv qiyinchiliklar.

---

24 
Ob’ektiv qiyinchiliklar: ma’lum sport turi uchun spesifik to‘siqlarni 
еngishni shart qilib qo‘yadi va bu sportchi ayni sport turini egallay 
olmaydi. Bu to‘siqlar hamma sportchilar uchun bir xildir.
Sub’ektiv qiyinchiliklarga asosan sportchidagi ma’lum sport turining 
xususiyatiga trenirovka shartiga, sport musobaqasiga bo‘ladigan 
sportchining shaxsiy munosabatlari kiradi. Qiyinchiliklarni bartaraf qilish 
metodikasi, irodaviy sifatlarni tarbiyalashdan iborat bo‘ladi: ishontirish, 
ibrat ko‘rsatish metodi orqali. Har xil sharoitda trenerovka va musobaqalar 
o‘tkazish, musobaqa kurashlarida tajribalar to‘plash, o‘z -o‘ziga buyruq 
berish orqali irodaviy sifatlari shakllanadi. 
Sportchida irodaviy g‘oyaviy sifatlarning yaqqol ko‘rinadigan sharoit-
sport musobaqasidir. Chunki musobaqada sportchining barcha qobiliyati 
va sifatlari namoyon bo‘ladi. Bu esa sportchini irodaviy g‘oyaviy jihatdan 
tarbiyalash uchun butun bir real imkondir. Shu asosida trener hamda
sportchi shaxsidan o‘zi irodasidagi еtishmovchiliklarni tuzatish chorlarini 
belgilay oladi. Sportchi irodaviy еtukligi qator musobaqalarda yutuqlari va 
ko‘pchilik tasdig‘i bilan xarakterlanadi. Ma’lumki sportchi sport 
jarayonida o‘z oldiga maqsad va vazifalar qo‘yadi. Bu maqsad va vazifalar 
irodaviy sifatlarni tarbiyalashning sharoitidir. Lekin shuni ham aytish 
kerakki, bu maqsad va vazifalar qanchalik ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lsa, 
bularni sportchi qanchali aniqroq anglagan bo‘lsa shunchalik yaxshi natija 
keltira oladi. Masalan: oldingi tajribangizdagi misollardan ma’lumki, 
ko‘pincha sportchilar musobaqa jarayonida qattiq jarohatlansada kurashni 
davom ettirib rekordlar keltirgan. Bu ulardagi iroda va ijtimoiy 
g‘oyaviylikni qanchalik yuksakligidan dalolatdir. Lekin sport maydonida 
aksincha holatlar ham uchrab turishi mumkin. Masalan: ba’zi sportchilar 
o‘z sportchi shaxsiy ustunligini nazarda tutib musobaqada ishtirok etadilar. 
Bu esa ko‘pincha individualizm, maqtanchoqlik, o‘z sportchi shaxsini 
oshiqcha ko‘tarib yuborish kabi salbiy sifatlarni shakllanishiga olib keladi. 
Demak sport jarayonida ijobiy sifatlar bilan birgalikda salbiy sifatlar ham 
namoyon bo‘lib turadi. Salbiy sifatlarning paydo bo‘lib turishining asosiy 
sababi sportchini birinchidan jismoniy, texnikaviy va taktikaviy еtuk 
emasligida bo‘lsa, ikkinchi tomondan uning irodaviy va g‘oyaviy 
tomondan еtarli tayyorlanmaganligidadir. Shu sababali trener sporchining 
bu ikki muhim tomoniga alohida e’tibor bilan qaramog‘i lozim. 
Musobaqalarda sportchilarning imkoniyatlarini aniqlash va belgilab 
olishda ularni irodaviy sifatlarini rivojlantirishda ham muhim ahamiyat 
kasb etadi. Bu ham psixodiagnostikaning eng zaruriy bo‘limlaridan biri 
hisoblanadi. Sportchining start oldidagi psixik holatiga asoslangan holda 

---

25 
musobaqadan oldingi prognozlarga ayrim o‘zgartirishlar kiritiladi. 
Musobaqalardan oldingi diagnostika birinchi navbatda boshqaruv 
vositalarini yoki startoldi emotsional, irodaviy holatlarini o‘z-o‘zini 
tartibga solish vositalarini zamonaviy tarzda qo‘llay bilish uchun zarurdir. 
Psixodiagnostika maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi uchun u albatta sport 
murabbiyiga va sportchiga bag‘ishlangan ayrim sport turlari bo‘yicha yoki 
musobaqalar jarayonida qo‘llanish uchun tavsiya etilgan psixologik-
pedagogik tavsiyalarga muvofiq kelishi kerak. Hozirgi zamon jahon sporti 
uchun xos bo‘lgan xususiyatlar sifatida sportchini natijalarga erishishida 
mashg‘ulot va musobaqalardagi qiyinchiliklarga bardosh berish bilan birga 
irodalarini mustahkamlash, qiyinchiliklardan chiqa olish, o‘zini qo‘lga 
olish va xatti-harakatlarini ongli ravishda boshqarishni shakllantirish 
lozim. 
Sportchining irodaviy hususiyatlari kerakli darajada rivojlanmagan 
bo‘lsa, hatto jismoniy va texnik jihatdan juda yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan 
sportchining imkoniyatlari baland bo‘lganda ham musobaqada g‘alabaga 
erisha olmasligi mumkin. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, 
sportchining irodaviy jihatdan psixologik tayyorgarligi xuddi uning 
jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligi kabi o‘ta muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
Sportchining irodaviy psixologik tayyorgarligi, sportdagi ta’lim tarbiya 
jarayonining muayyan bir qismidir. U muayyan sport turidan kelib chiqqan 
holda sportchi shaxsining psixik funksiyalarini hamda xususiyatlarini 
rivojlantirish va takomillashtirishga qaratilgan. 
Sportdagi irodaviylik ulardagi jismoniy, texnik va taktik tayyorgarlik 
jarayonida sportchining harakat faolligining barcha ko‘rinishlari ularni 
ongli ravishda boshqarish asosida rivojlantirilishi va takomillashtirilishini 
ta’minlaydi. Bu esa psixologik tayyorgarlik jarayonida, aynan mana shu 
boshqaruv mexanizmlari rivojlanadi, ya’ni sportchining ongli harakat 
tizimini belgilab beradi.
Sportdagi irodaviy psixologik tayyorgarlikning asosiy vazifalari 
quyidagilardan iborat: 
1. Sportchi sportchi shaxsining ijobiy xususiyatlarini shakllantirish va 
o‘stirish; 
2. Sporchining bilishga oid psixik jarayonlarini yuqori darajada 
rivojlantirish.
3. Sportga oid his-tuyg‘ularni kengaytirish va chuqurlashtirish ularni 
boshqarish bo‘yicha ko‘nikmalarni shakllantirish; 

---

26 
4. Sportchining irodasini mustahkamlash, uni irodaviy zo‘riqishini 
safarbar etishga o‘rgatish; 
5. Barcha psixik funksiyalarni ongli ravishda boshqarish usullari bilan 
qurollantirish; 
6. O‘z harakatlari va faoliyati, shuningdek, organizmning funksiyalarini 
ongli ravishda boshqarish darajasini oshirish; 
7. Sportchilar jamoasida ijobiy “psixologik iqlim”ni yaratish. 
Sportdagi irodaviy psixologik tayyorgarlikning yuqorida tilga olingan 
vazifalari sportchilarni tayyorlashdagi bu murakkab jarayonlarga xos 
imkoniyatlarning barchasini qamrab olmaydi, balki umumiy psixologik 
tayyorgarlikning asosiy tendensiyasini ifodalaydi.
Sportchilarni irodaviy psixologik tayyorlash masalasining hal etilishini 
rejalashtirish asosida amalga oshiriladi. Bu rejani kim tuzadi? Albatta 
mazkur reja sport murabbiysi tomonidan tuziladi. Ushbu rejani tuzish 
chog‘ida bir qator xususiyatlarni hisobga olish kerak bo‘ladi. Jumladan: 
sport turini, sportchining yoshi va mahoratini, uning individual 
xususiyatlarini. Psixologik tayyorgarlikning umumiy rejasini nisbatan 
uzoqroq davr uchun, masalan bir yilga tuzish maqsadga muvofiq. Bunday 
reja ikkita bo‘limdan iborat bo‘ladi: birinchi bo‘lim – musobaqalarga 
umumiy psixologik tayyorgarlik, ikkinchi bo‘lim esa – muayyan 
musobaqaga psixologik tayyorgarlikni qamrab oladi. Birinchi reja nisbatan 
uzoq maqsadni ko‘zlagani uchun u ma’lum darajada barqaror bo‘ladi, 
ikkinchisi esa muayyan musobaqaga moslab tuziladi, shu sababli ham 
oldinda turgan musobaqaga tayyorgarlikning o‘ziga xos jihatlaridan kelib 
chiqqan holda o‘zgartirilishi, to‘ldirilishi, qisqartirilishi mumkin.
Sportchini musobaqaga irodaviy psixologik tayyorlash uchun 
quyidagilar zarur:
1. Reja tuzilayotgan sportchining yoshini bilish; 
2. Uning sport mahorati darajasini hisobga olish; 
3. Psixologik tayyorgarlikning maqsad va vazifalarini belgilash va 
ulardan kelib chiqqan holda aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqish;
4. Sport turining psixogrammasini aniqlashtirish, ya’ni ushbu sport 
turini takomillashtirish uchun qanday sportchi shaxsiy, psixik, psixomotor 
sifatlar talab etilishini, musobaqada muvaffaqiyatli ishtirok etish uchun 
qanday psixik holatlarni shakllantirish lozimligini aniqlash; 
5. Tayyorgarlik mashqlari jarayonida sportchining motivatsiya 
vositalarini aniqlash; 
6. Psixodiagnostika vositalarini aniqlash (sportchi shaxsi rivojlanishi va 
sport mahoratining oshib borish dinamikasini aniqlashtirish uchun), 

---

27 
psixogigiena vositalarini (sportchining psixik holatini kuzatuvchi nazorat 
vositalari, sportchini jismoniy jihatdan qayta tiklash), xotirani, aqliy 
qobiliyatni, irodaviy sifatlarni rivojlantirish uchun mo‘ljallangan umumiy 
psixik rivojlanish vositalarini kiritish; 
7. Mashg‘ulot jarayonida va undan keyingi psixik holatlarni boshqarish 
va sportchining o‘z-o‘zini tarbiyalashi uchun zarur vositalarni tanlash; 
8. Sportchilarning musobaqalashuv xarakteridagi ekstremal vaziyatlarda 
emotsional barqarorligini shakllantirishga yo‘naltirilgan vositalarni 
belgilash kabilar muhim ahamiyat kasb etadi. 
Murabbiylar sportchilarni mashg‘ulotlar jarayonidan boshlab irodaviy 
zo‘r berishni tarbiyalash lozim. Chunki ilk bor yosh sportchilarni bolalar 
va o‘smirlar sport maktablariga qabul qilinganida ularni mashg‘ulotlar 
orqali jismoniy sifatlari rivojlantiriladi, bunda albatta ularni irodaviy 
sifatlari ham muhim o‘rin tutadi. Mashg‘ulotlar jarayonidagi 
qiyinchiliklar, musobaqalashuv jarayonlarida shikastlanish yoki zarbalar 
kuchiga bardosh berish va buni еngib o‘tishga qaratilgan chidamlilik, 
sportchilarni irodaviy tarbiyalanganlik darajasini belgilaydi. 
Mashg‘ulotlar jarayonida sportchilarni irodaviy sifatlarini tarbiyalashda 
quyidagi xususiyatlarni alohida ko‘rsatib o‘tish lozim:
1. Sport mashg‘ulotlarida psixik jarayonlarni, sportchi shaxsining holatlari 
va xususiyatlarini takomillashtirish muammolari hal etiladi.
2. 
Sport 
mashg‘ulotlari 
yuqori 
darajadagi 
psixik 
zo‘riqish- 
larni boshdan kechirish va ularga moslashish bilan bog‘liqdir.
3. Sport mashg‘ulotlari sportchi tomonidan shu paytgacha o‘zi erishgan 
jismoniy va psixik rivojlanish darajasini izchil oshirib borilishi bilan 
bog‘liqdir. Bu jarayonda u o‘z-o‘zini еngib borishi lozim bo‘ladi, ayniqsa 
o‘zining tayyorgarlik darajasini oshirish borasida bu talablar yanada 
yaqqolroq ko‘zga tashlanadi. 
4. Sport mashg‘ulotlari sport faoliyati oldiga qo‘ygan vazifalarga muvofiq 
ravishda qat’iy intizomni va hayot tartibiga rioya etishni talab qiladi.
5. Sport mashg‘ulotlarining samaradorligi sportchining mashg‘ulotlar 
jarayonining turli tomonlariga munosabati va qo‘llanilayotgan motivatsiya 
tizimlarining mukammalligiga bog‘liqdir.
6. Sport mashg‘ulotlari maxsus muloqot sharoitlarida kechadi, ya’ni, 
murabbiy bilan muloqotlarda. Murabbiy oldidagi asosiy vazifalardan biri 
bu sportchida o‘z imkoniyatlarini oxirigacha ishlatish ishtiyoqini 
uyg‘otishdan iboratdir.

---

28 
7. Mashg‘ulotlarda sportchining yoshi, jinsi va uning jismoniy sifatlariga 
mos bo‘lmagan yuklamalar natijasida ularda psixik zo‘riqishlarni kelib 
chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin. 
Hozirgi zamon mashg‘ulotlari sharoitida shu darajada yuqori jismoniy 
mashqlar o‘tkaziladiki, aksariyat hollarda sportchilar kuchli psixik 
irodaviy zo‘riqish holatiga tushib qoladilar. Aslini olganda sportdagi 
irodaviy psixik zo‘riqish – ijobiy omil, zero u sportchi organizmining 
barcha funksiyalar va tizimlari faollashganini ko‘rsatadi, yuqori samarali 
faoliyatni ta’minlaydi. Biroq bunda noxush omillar asosida (uzoq davom 
etadigan va yuqori darajadagi zo‘riqishlar, jismoniy mashqlar oldidagi 
qo‘rquv, tevarak-atrofidagilar bilan yomon munosabat, motivatsiyaning 
еtarli darajada asoslanmaganligi, o‘ziga ishonmaslik va hokazolar) psixik 
zo‘riqishlar, funksiyalar uyg‘unligini buzishi, sportchi tanasidagi kuch-
quvvatning ortiqcha darajada va behuda sarflanishiga sabab bo‘lishi 
mumkin. Irodaviy psixik zo‘riqishning u qadar kuchli bo‘lmagan darajasi 
hech qanday asorat qoldirmaydi va bir necha kundan so‘ng mutlaqo 
barham topadi.
Irodaviy zo‘riqishlarni uch bosqichga ajratish mumkin. Bular: 
asabiylik, jizzakilik, asteniklik.