Qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti pulatov jamshid abdumajitovich sportchilarni

Anketa metodi. Sportchilar psixikasini ommaviy so‘roq asosida 
o‘rganish demakdir. Bu metod yordamida turli sport sohadagi va 
yoshdagi sportchilarning psixologik xususiyatlari, munosabatlari 
o‘rganiladi.
Suhbat 
metodi. 
Sportchilar 
va 
murabbiylar 
o‘rtasida 
hamkorlikning bir ko‘rinishi bo‘lib, jamoada suhbat, individual 
suhbatga asoslanadi. 

---

40 
Test metodi. Test – inglizcha, «tekshirish» degan ma’noni 
anglatadi, Sportchi shaxsiga, aqliy o‘sishini, qobiliyatini, irodaviy 
sifatlari 
va 
boshqa 
psixik 
xususiyatlarini 
tekshirishda 
qo‘llaniladigan qisqa standart masala, misol yoki jumboqlar test deb 
ataladi. Testlar mazmunan ikki turga bo‘lib o‘rganiladi, 
jumladan:
1. Bilim doirasini aniqlashga qaratilgan test (fanlar kesimida 
o‘zlashtirganlik darajalarini aniqlash maqsadida). 
2. Psixologik testlar (intelekt) bo‘lib ikki turga bo‘linadi: 
 Verbal testlar (so‘zlar, ma’nolar) 
 Noverbal testlar (shakllar) 
Psixologik testlar orqali sportchilarning temperament, xarakter, 
qobiliyat, iqtidor kabi individual psixologik xususiyatlari, sezgi, idrok, 
xotira, tafakkur, diqqat, xayol kabi bilish jarayonlari, his-hayajon, stress, 
depressiya, effekt kabi psixik holatlar o‘rganiladi va psixokorreksiya 
ishlari amalga oshiriladi. Jumladan, quyidagi psixologik testlarni 
e’tiboringizga havola etmoqchimiz: 
Biografik (tarjimai hol) metodi. Sportchi psixikasi tadqiq qilish 
uchun o‘zining faoliyati, natijalari to‘g‘risidagi og‘zaki va yozma
ma’lumotlar biografik metod orqali o‘rganiladi.
Sotsiometriya metodi. Bu metod kichik guruh a’zolari o‘rtasida 
bevosita emotsional munosabatlarni o‘rganish va ularning darajasini 
o‘lchashda qo‘llaniladi. Ushbu usul juda tez fursatlarda va texnik 
jihatdan juda oddiy tarzda guruhlarning ichki tarkibiga kirib borish va 
ulardagi sportchi shaxsilararo muloqotlarning asosiy xususiyatlariga baho 
berish imkoniyatini yaratadi. Bundan tashqari, sotsiometriya sportchi 
shaxsini muayyan guruhning bir qismi, ya’ni elementi sifatida o‘rganishga 
ham xizmat qiladi. 
Sotsiometriya usuli jamoa so‘rov shakllardan biridir. Uning o‘ziga hos 
jihati shundaki, sport jamoasi boshqa a’zolarining xatti-harakatlariga 
sub’ektiv baho berish yoki ularni qandaydir bir faoliyati uchun tanlab olish 
yordamida jamoa a’zolari har birining alohida sportchining shaxsiy 
qiyofasi, shuningdek, jamoaning umumiy qiyofasi keltirib chiqariladi. 
Sport amaliyotida sotsiometriya usulining asosan ikkita varianti keng 
tarqalgandir:
1) Baholash usuli. Bunda har bir sportchi o‘z jamoasining boshqa 
barcha a’zolarini ro‘yxatdagi ayrim standart sifatlariga ko‘ra baholaydi 
yoki tavsiflaydi. Masalan, xokkeychilar jamoasida quyidagi sifatlarga baho 
berilishi mumkin: kuchli yakkama-yakka kurashda g‘olib chiqish 

---

41 
qobiliyati; to‘pni uzatishdagi aniqlik; kam miqdordagi o‘yinchilar bilan 
samarali o‘yin ko‘rsatish qobiliyati va hokazolar.
2) Tanlash usuli. Bunda har bir sportchi o‘z jamoasi a’zolari ichidan u 
yoki bu faoliyatni birga bajarish uchun, o‘zining sub’ektiv xohishiga 
asosan bir necha kishilarni ajratib oladi. Masalan, alpinistlar guruhini 
tashkil etish jarayonida quyidagi savollar berilishi mumkin: “Siz 
yo‘nalishda birinchi bo‘lib yurishga kimni qo‘yar edingiz?”, “O‘zingizning 
ehtiyot choralaringiz uchun kimni tanlaysiz?”, “Qutqaruvchi guruh 
tarkibida kimlarni ko‘rishni xohlar edingiz?”. Yuqorida qayd etilgan har 
ikki variant ham guruhda hukmron bo‘lgan norasmiy tarkibni hamda 
undagi psixologik muhitni tadqiq etish, ya’ni: jamoaning uyushganlik 
darajasini aniqlash, undagi kichik guruhlarni ajratish, har bir jamoa 
a’zosining obro‘ darajasini baholash, jamoa muhitiga g‘ayirlik, janjal va 
dushmanlik ruhini olib kiruvchi sportchilarni aniqlash imkonini beradi. 
Kichik guruh tarkibini sotsiometriya natijalari bo‘yicha tavsiflash uchun 
jadvallar nazariyasining matematik usullari qo‘llaniladi. Bunda jamoadagi 
munosabatlarning mazmuni jadval tarzida ifodalanadi, unda sportchilar 
ushbu jadvalning cho‘qqilari, ular o‘rtasidagi munosabatlar esa yon 
qovurg‘alar ko‘rinishida ifodalanadi. Barcha qovurg‘alari ko‘rsatkich 
chiziqlardan iborat bo‘lgan, ya’ni unga xos munosabatlarni ko‘rsatib 
turuvchi jadval (masalan A sportchining B sportchiga nisbatan 
munosabatini) “yo‘naltirilgan jadval” deb ataladi. Ko‘pgina hollarda 
munosabatlarning nafaqat yo‘nalishi, balki mazmuni ham ko‘rsatiladi 
(masalan, 
ijobiy 
yoki 
salbiy). 
Bunday 
hollarda 
jadvaldagi 
qovurg‘alarga“+” yoki “-” belgilari qo‘yiladi. Bunday jadvallar “belgili 
jadvallar” deb ataladi. Bu esa sport jamoasining tarkibini yo‘naltirilgan 
belgili jadval yordamida ochiq-oydin ifodalash mumkinligini anglatadi. 
Sportchilarni psixologik tayyorlashda psixologik tashxis metodikalarni 
ahamiyati muhim bo‘lib sportchi shaxsini mantiqiy fikrlash jarayonini, 
o‘z-o‘zini nazorat qilish va boshqarishga bo‘lgan bilim, ko‘nikma va 
malakalarini shakllantirishga to‘rtki bo‘ladi. 
Biz shu o‘rinda sportchilarni psixologik-pedagogik tashxis 
metodikalaridan namunalar keltirmoqchimiz: