Guruhning kayfiyatini ko‘taruvchi o‘yinlar
Bu tipdagi o‘yinlarga quvnoq, kayfiyatni ko‘tarishga asoslangan
hazil-o‘yinlar kiradi. Shuningdek, ularga guruh a’zolari bir-birlariga
minnatdorchilik bildiradigan, iliq so‘zlar aytadigan, tilaklar, komplimentlar
ijobiy psixologik muhit yaratadigan va kayfiyatni ko‘taradigan o‘yinlarni
misol qilib keltirish mumkin. Bu o‘yinlarni uchrashuvning samarali
tugashini ta’minlash uchun mashg‘ulotning oxirida o‘tkazish tavsiya
etiladi.
Sportchilarda mazkur psixotreninglardan mashg‘ulotlar jarayonlarida
foydalanilsa chaqqonlik, egiluvchanlik, tezkorlik, chidamlilik, kuchlilik
kabi jismoniy sifatlari yanada rivojlantirishga turtki bo‘ladi.
126
6. Sport murabbiysi shaxsi va faoliyatining
psixologik tavsifi.
Tarbiya bu murabbiy tomonidan tarbiyalanuvchida barqaror ahloqiy
xislat va xulqiy fazilatlarni tarkib toptirish shakllantirish maqsadida
sportchining ongiga aniq maqsad yo‘lida tarbiyaviy ta’sir etish jarayonidir.
Sport murabbiysi kasbi avvalo pedagogik kasbdir. Ma’lumki, sport bu
insonni tarbiyalashning eng samarali vositalaridan biridir. Bu vazifa
bugungi kunda, ya’ni zamonaviy sport yildan yilga yosharib borayotgan
bir paytda yanada muhim ahamiyat kasb etib bormoqda. Barcha kasblar
kabi sport murabbiysi faoliyati ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ushbu
xususiyatlar quyidagilardan iborat:
1. Professional murabbiy mashq qilishga majbur eta olmaydi, u faqat o‘z
o‘quvchilarini mahliyo qilish, qiziqtirish orqali samarali mehnat qilishi
mumkin.
2. Sport murabbiysi maktab o‘qituvchisidan ko‘ra ko‘proq o‘z shogirdlari
bilan uchrashadi: bu kundalik mashg‘ulotlar, yozgi oromgohlar,
musobaqalar, boshqa shaharlarda o‘tkaziladigan bellashuvlar tufayli yuz
beradi. Boshqa shaharlarda uyushtiriladigan musobaqalar davrida sport
murabbiysi sportchi-o‘smirlar uchun ota-onalari vazifasini ham o‘tashi
kerak bo‘ladi.
3. Yosh sportchi sevgan sport turiga bog‘lanib qoladi. Shuning uchun
sport murabbiysining sportchi shaxsiy ibrati va aytgan har bir so‘zi uning
uchun qonun hisoblanadi.
4. Murabbiylik ishining yana bir muhim xususiyatlaridan biri – uning
ijodiy mazmunga ega ekanligidir. Yangi narsani yaratish taraqqiyotning,
mukammallikning va rivojlanishning birinchi shartidir. Ijodiy
yondashuvsiz, izlanish, o‘rganishlarsiz murabbiyning faoliyatini tasavvur
qilib bo‘lmaydi.
5. Aksariyat hollarda murabbiy o‘z shogirdlariga o‘zi ham bajara
olmaydigan mashqlarni o‘rgatishiga to‘g‘ri keladi. O‘zi bajara olmaydigan
narsaga boshqalarni o‘rgatish, bemalol qo‘lidan keladigan ishni
o‘rgatishga qaraganda albatta qiyin. Shu sababli ham murabbiy metodik
jihatdan juda puxta tayyorgarlik ko‘rishi kerak bo‘ladi.
Qanday psixik sifatlar, fazilatlar evaziga murabbiylik jarayonini
muvaffaqiyatli amalga oshirish mumkin? Diqqat-e’tiborni jamlashga,
tasavvurlar aniqligini, fikrlash jarayonlarining tezligi va to‘g‘riligini
aniqlashga yo‘naltirilgan testlar murabbiylar tomonidan sportchilarga
127
nisbatan yaxshiroq bajariladi va ularning ko‘rsatkichi yuqori bo‘lishi qayd
etilgan.
6. Murabbiy kasbining yana bir alohida jihati shundaki, uning ishida
ham, hayotida ham ekstremal omillar mavjud. Ular qatoriga turli
yig‘inlarda va musobaqalarda doimiy ishtirok etish, oilasi bag‘ridan tez-tez
uzilish, o‘quv mashq ishlarining katta va cheklanmagan hajmi, kuchli asab
psixik (emotsional) zo‘riqishlar ayniqsa, musobaqalarda talab etiladi.
Murabbiy – bu teran ijodiy sportchi shaxsidir. Ijodiy jarayonlar
masalalari bo‘yicha tadqiqotchilar ijodkor sportchi shaxsining o‘ziga xos
xususiyatlarini aniqlashga katta e’tibor berganlar. Sport murabbiylari
faoliyatlarini tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, ijodkor murabbiylarga avvalo
quyidagi jihatlar xosdir: o‘quv — tarbiyaviy jarayonlardagi g‘oyaviylik
(o‘quvchilarning bilimlarini ularning e’tiqodlariga aylantirishga intilish),
turli tajribalar o‘tkazish va yangi tajribalar to‘plashga intilish, o‘z–o‘zini
cheklashdan holilik, fikrlashda va harakat qilishda o‘ta ziyraklik,
mustaqillik, oliy darajadagi ijodiy kuch-g‘ayrat, o‘z ijodiy kuch-quvvatini
jamlay olish qobiliyati, juda murakkab pedagogik vazifalarni hal etishga
layoqatga ega sportchi shaxsi bo‘lishi bilan belgilanadi. Pedagogik
muloqotning psixologik asoslari ichida nutqning o‘rni ham juda muhimdir.
Birinchi galda bu pedagog—murabbiyning rostgo‘yligiga tegishlidir.
Murabbiy o‘z so‘ziga sodiq, gapi bilan ishi birdek bo‘lishi lozim.
Shuningdek, nutqning adabiy fazilatlari ham o‘ta muhimdir: masalan,
tushunarlilik, aniqlik, o‘zgalar anglashi uchun qulaylik, mantiqiylik,
shuningdek, emotsional ifodaviylik hamda nutqning ta’sirchanligiga ega
bo‘lishi lozim.
Murabbiylarning faoliyatida aksariyat hollarda pedagogik taktni buzish
hollari uchrab turadi. Ularning aksariyati sportchilar bilan muomala
qilishda yuz beradi. Bu kamchiliklar quyidagilardan iborat:
1. Sergaplik, mashg‘ulotlar paytida va musobaqalarda haddan tashqari
ko‘p tergash va tanbeh berish.
2. Muomaladagi hxaddan tashqari jiddiylik, ba’zan esa qo‘pol so‘zlarni
qo‘llash.
3. Muomalaning quruqligi, xaddan tashqari qisqaligi, o‘quvchilarning
hissiyotlariga e’tiborsizlik.
4. Pedagogik ta’sir ko‘rsatishning hamda muloqotning bir qolipga tushib
qolishi.
5. Xaddan oshirib maqtash, ayrim o‘quvchilarning yutuqlarini,
fazilatlarini hadeb ro‘kach qilaverish yoki aksincha, kamchilik va
xatolarini qayta-qayta ko‘rsatish.
128
6. O‘z so‘zi va ishining bir-biriga mos kelmasligi.
7. Turli norasmiy atamalardan va iboralardan, masalan, sport
amaliyotida keng tarqalgan jargonlardan foydalanish (misol uchun,
“startoldi lixoradkasi” o‘rniga “mandraj” va hokazo).
Pedagogik muomalani tarbiyalash, murabbiyning bu borada o‘z-o‘zini
takomillashtirishga intilishi – uning pedagogik mahorati oshib borishidagi
muhim jihatidir. Murabbiyning obro‘sini asosan unga xos bo‘lgan
quyidagi fazilatlar ta’minlaydi: mehnatga halol munosabatda bo‘lish,
rostgo‘ylik, haqqoniylik, kamtarlik, intizomlilik, o‘quv va mashg‘ulot
jarayonlariga ijodiy, navatorlik bilan yondashuv, kuzatuvchanlik, analitik
tafakkur yurita bilish, maxsus intuitsiyaga ega bo‘lish va hokazolar.
Bulardan tashqari murabbiyning obro‘si yuqori ishchanlik qobiliyati, sabr-
matonatlilik, o‘z-o‘zini boshqara olish, murakkab vaziyatlarda o‘ziga
ishongan holda harakat qila olish kabilar ham tashkil etadi. Murabbiyning
obro‘si, shuningdek, uning qanchalik muomala qila bilishi, e’tiborliligi,
g‘amxo‘rliligi, boshqalarga nisbatan hurmat va xayrixohlik bilan
munosabatda bo‘la olishi, o‘zaro hamkorlarini tushuna olishi, o‘zgalarga
xolis va adolatli baho berishi, talabchanlikdagi adolatliligi, muomala
madaniyatiga ham bog‘liqdir. Har bir murabbiyning uzoq yillik ish
faoliyati jarayonida sportchilar guruhini yoki alohida sportchilarni
boshqarish borasida faqat uning o‘zigagina xos bo‘lgan individual
boshqaruv uslubi shakllanadi.
Sport psixologiyasida murabbiyning bir-biridan keskin farq qiluvchi
uchta boshqaruv uslubini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin.
Avtokratik boshqaruv ish uslubi murabbiyning yolg‘iz o‘zi tomonidan
boshqarilishini anglatadi, ya’ni barcha qarorlarni qabul qilish faqat
murabbiy zimmasida bo‘ladi. Avtokratik boshqaruv uslubida rahbarlik
qiluvchi barcha murabbiylarning ta’siri asosan buyruqlar, ultimatum
shaklidagi talablar, farmoyishlar tarzida bo‘ladi. Avtokratik boshqaruv
uslubida ish yurituvchi murabbiylar odatda o‘zining har qanday taklifiga
rozi bo‘laveradigan sportchilarga alohida hurmat va hayrixohlik bilan
qaraydi. Shu sababli ular boshqaradigan jamoalarda odatda o‘ziga xos
Dostları ilə paylaş: |