QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
Faydalı qazıntıların çıxarılması və
Yüklə 4,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 18.2 Ekoloji mühitə texnogen təsirin təsnifatı və onların ekoloji nəticələri (V.T.Trofimov və b.)
- Hidro- mexaniki
- Hidro- dinamiki
- Radia- siyalı
|
18.2. Faydalı qazıntıların çıxarılması və istifadəsinin təbii ətraf mühitə təsiri XX əsrdə faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsi litosferdə cəmləşir, lakin əldə olunan faydalı qazıntıların emalı, hazırlanması prosesləri bu və ya digər dərəcədə planetimizin bütün biosfer qabığını əhatə edir. Müasir şəraitdə Yerin təkindən geniş istifadə olunması mühüm geoloji proseslərin gedişini pozmuş, ilk növbədə isə təbii dövranda mübadilənin maddi balansının nisbətinə təsir göstərmişdir. Hazırda çoxlu miqdarda dağ süxuru kütləsinin, həll olmuş və uçucu maddələrin – sənaye axıntıları, tüstü və buxar halında, həmçinin ağır metalların yüksək konsentrasiyası şəklində təbii dövrana daxil olması dağ sənayesi istehsalı ilə əlaqələndirilir. Faydalı qazıntıların işlənmə məhsulları və onların emalı texnogen məhsulların təbii dövrana daxil olmasının əsas mənbəyi sayılır. Belə ki, BMT-nin ekspertlərinin məlumatına görə 1976-ci ildə planetimizin yer təkindən faydalı qazıntıların alınması prosesində 100 milyard ton dağ süxurları kütləsi çıxarılmışdır. XX əsrin ilk illərində dağ mədən işlərinin miqyasının artması ilə əlaqədar dünya təsərrüfatında hər il 120 mlrd. tona qədər dağ süxurları çıxarılır. İstehsalat fəaliyyətinin litosferin kiçicik hissəsinə təsiri cüzi görünsə də, o, təbii resursların digər növmüxtəlifliyinin keyfiyyətinə və məhsuldarlığına olduqca ciddi təzyiq (təsir) edir. Ətraf mühit üçün zərərli sayılan maddələrin xeyli hissəsinin dağ-mədən müəssisələri tərəfindən atmosferə daxil olması hesab edilir. Dünya təsərrüfatlarında sənaye qurğularından hər il atmosferə 200 mln. tondan artıq toz, 100 mln. tona qədər kükürd anhidridi, 250 min tondan artıq qurğuşun, həmçinin sink, mis, civə və digər toksik elementlər atılır. Yer səthinə müxtəlif fotokimyəvi duman («smoq»), «turşulu yağışlar» şəklində düşən toksiki elementlər biotaya və bütövlüklə biosferə, ilk növbədə insana, onun sağlamlığına böyük ziyan yetirir.
Şəkil 18.4. Dünyada yanacaq-enerji resurslarının istehsalı
265
Şəkil 18.5. Dünya resurs istifadəsində faydalı qazıntıların xüsusi çəkisi
Sənaye tullantılarının göstərilən neqativ təsiri bununla bitmir. Texnogen məhsullar və elementlər, məsələn, ağır metallar torpaqda, bitkidə, qida zəncirlərində toplanmaq qabiliyyətinə malikdir, onlardan əksəriyyəti təbii şəraitdə olduqca toksik və təhlükəli olurlar. Son 30-40 il ərzində Dünya okeanında 2000-dən artıq neft quyusu, onlardan 1000-ə qədəri yalnız Şimal dənizində 1964-cü ildən başlayaraq qazılmışdır. Buruqda cüzi qəza olduqda və ya qəza halları olmadıqda belə, hər il 0,1 mln. ton neft itirilir, lakin qəza vəziyyətləri də az olmur. Qurudan neftin böyük kütləsi çaylar və ya məişət axıntıları vasitəsilə dənizə tökülür, bu mənbədən neftlə çirklənmənin həcmi ildə 2 mln. tona çatır. Sənaye və neft emalı zavodlarının axıntıları ilə hər il dənizə 0,5 mln. tona qədər neft axıdılır. Dənizə düşən neft onun canlı sakinlərinə (bitki, heyvanat aləmi, mikroorqanizmlər) öldürücü təsir göstərir. Qərbi Sibirdə neft ehtiyatları mənimsənildikdə daxili su hövzələrinin (çay, göl) neftlə çirklənməsi, xüsusilə həyəcan doğurur. Boş süxurlar, yəni filizin işə yaramayan hissəsi laylar yaradaraq, geniş torpaq sahələrini, o cümlədən kənd təsərrüfatı əkin sahələrini zəbt edir. Atılmış yararsız filiz laylarında külək və su eroziyası prosesləri karxanaların yanındakı meşə (bitki) örtüyünün deqradasiyasına, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olur, dağ-mədən müəssisələri yaxınlığında yaşayan əhali üçün əlverişsiz şərait yaranır. Bütün dünyada dağ-mədən işləri ilə pozulmuş torpaqların ümumi sahəsi 6 mln. hektarı keçir. Dağ-mədən sənaye istehsalının kənd təsərrüfatı və meşələrə bilavasitə neqativ təsirini də bura əlavə etmək olar. Hesablamalara görə, fəaliyyətdə olan karxanadan 35-40 km radiusunda kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı orta səviyyə ilə müqayisədə 30% aşağı düşür. Faydalı qazıntıların çıxarılması ilə əlaqədar yer səthinin çökməsi müşahidə olunur. İlk dəfə faydalı qazıntılar çıxarılması ilə əlaqədar səthin çökməsi köhnə İngiltərədə müşahidə edilmişdir. Orta Çeşirdə yerin altından duzun çıxarılmasına eramızdan əvvəl başlanmışdır. XVII əsrin sonundan isə 70-110 m dərinlikdən yeraltı üsulla duzun iri istehsalına başlandı. Duz istehsal olunan ərazidə səthin ilk dəfə çökməsi (batması) 1880, sonralar isə 1893 və 1912-ci ildə baş verdi. Bunun nəticəsində diametri 3 km-ə yaxın ərazidə yer deformasiyaya uğradı, oranı su basaraq istifadə üçün yararsız hala düşdü. Burada torpağn üstündəki su boruları parçalandı, kanallar və dəmiryolu kommunikasiyası dağıldı, evlər zədələndi. Uzun illər Parisdə evlər və kilsələrin tikilməsi üçün şəhərin altından əhəng çıxarılmışdır. Əgər XVII əsrin sonunda şəhər küçələrinin altından daş istehsalı dayandırılmasaydı, şübhəsiz, Paris şəhəri «batıb» dağılmışdı. İnsanın aktiv fəaliyyəti (karxanalar, şaxtalar, yeraltı anbarlar, mülki və hidrotexniki obyektlər, zibilxanalar və s.) litosferdə əsasən üst bir neçə 10 metrlikdə aparılır, lakin tək-tək xüsusi dərin karxanalar, şaxtalar və quyular da mövcuddur. Dünyada mis istehsal olunan ən dərin karxana ABŞ-da Yuta ştatında Binqem Kenyondadır. Karxananın dərinliyi 774 m, sahəsi 7,2 km 2 , karxanadan çıxarılan qruntun kütləsi 3,4 mlrd. ton təşkil edir Rusiyada Uralda Korkin kəsiyində karxananın dərinliyi 520 metrdir. Ayrı-ayrı şaxtaların dərinliyi 4 km təşkil edir. Buruq quyularının dərinliyi də bir neçə min metrə çatır, dünyada ən dərin quyu (15 km) Kola yarımadasında layihələşdirilmişdir. Daş-kömür, dəmir və digər metalların külçələri, tikinti materialları və digər faydalı qazıntıların karxanaları bütün kontinentlərdə yayılmışdır. Bütün dünyada litosferin üst qatından il ərzində 1000 milyard tondan çox mineral xammal çıxarılır və emal olunur. Ağır sənayenin 90%-ə qədərini təmin edən 400 növə yaxın faydalı 266
qazıntılar çıxarılır. Litosferdən çıxarılan materialların 98%-ə qədəri yararsız olub atılır, yalnız 2%-ə qədəri işlədilir. Beləliklə, litosferin üst qatında materialların həddindən çox antropogen qarışdırılması aparılır. Bu isə həm bütövlükdə ekosferə, həm də onun ayrı-ayrı hissələrinə güclü dərəcədə toxunur. Faydalı qazıntıların çıxarılması həmçinin Yer qabığının geokimyəvi tərkibini dəyişdirir. Dağ-mədən sənayesinin ətraf mühitə neqativ təsiri çox müxtəlif və böyükdür. Bu, ictimai istehsalın iqtisadi effektliyində, həmçinin digər təbii resurs mənbələrinin keyfiyyətində öz əksini tapır. Son illər ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində çalışan bir sıra mütəxəssislər dağ-mədən sənayesinin təsirini kompleks şəkildə qiymətləndirməyə cəhd göstərmişlər. Bu məqsədlə dağ-mədən işləri nəticəsində təbii mühit elementlərinin pozulması və onun səbəblərini əks etdirən keyfiyyət təsnifatları tərtib edilmişdir. Belə təsnifatlardan birini V.N.Mosines, M.V.Qryaznov (1978) öz işində irəli sürür (cədvəl 18.1).
1 2 Geomexaniki Layların tökülməsi, karxanaların tikilməsi, durulducu hovuzların, müxtəlif torpaq təpələrinin, xəndəklərin qurulması. Yataqların işlənməsi nəticəsində səthin deformasiyası. Zənginləşdirici fabrik və digər istehsal tullantılarının saxlanması. Montay işləri, ağır avadanlıqların təzyiqi və s. Yer səthinin relyefinin, daş massivinin geoloji strukturunun, torpaqaltı qruntun və torpağın dəyişməsi. Torpağın mexaniki zədələnməsi. Torpağın dağıdılması və bioloji steril (mikrobsuz) ərazinin yaranması. Tikinti obyektlərinin və mühəndis qurğularının zədələnməsi Hidroloji Yeraltı və açıq dağ-mədən işlərinin ətraf süxur massivlərinə drenaj təsiri. Yeraltı suların drenajı ilə əlaqədar səthin deformasiyası. Yararsız filiz laylarının tökülməsi, karxanaların, durulducu prudların (hovuzların) tikilməsi. Su hövzələrinin, suaşıranların və digər hidrotexniki obyektlərin qurulması. Suyun çirklənməsi. Müxtəlif məqsədlər üçün yeraltı suyun çəkilməsi. Yeraltı suların səviyyəsinin, həmçinin hidroqrafik şəbəkənin dəyişməsi, yeraltı suyun hərəkəti. Dayazda yerləşən horizontlarda suyun keyfiyyətinin, torpağın su rejiminin pisləşməsi. Yeraltı suların ehtiyatının azalması. Suffozinin və qruntun mexaniki sıxlaşması (səthin çökməsi). Çayların morfodinamik rejiminin dəiyşməsi. Subasarın əmələ gəlməsi.
Qaz və tozun kimyəvi aktivliyinin emissiyası. Çirkli suların tullantıları. Laylarda və sonuncu anbarlarda olan toksiki komponentlərin təsiri. Atmosfer havasının, suyun (turşulaşma, duzlaşma, çirklənmə), torpağın (turşuluq dərəcəsinin artması, alkalizasiya, şoranlaşma, fitotoksiki elementlərin artması, çirklənmənin digər tipləri)
Toz və aerozolların emissiyası. Suspenziya və hidrozollarla çirklənmiş suların atılması Atmosfer havasının və suyun tərkib və xassələrinin dəyişməsi. Su axarın yatağının kolmatajı. Torpağın xassələrinin dəyişməsi Termik 267
1 2 Havanın çirklənməsi. İsti suların atılması. İstiləşdirilmiş suların süxura təzyiqlə basılması Atmosfer havasının tərkibi və xassəsinin, həmçinin biokimyəvi proseslərin dəiyşməsi. Mikroiqlimin dəyişməsi. Yerin
təkindən filizin çıxarılması zamanı ətraf mühitdə baş verən neqativ dəyişikliklərin izahı 18.6 saylı şəkildə verilir.
Şəkil 18.6. Yer təkindən mədən çıxarılmasının ekoloji nəticələri 18.3. Dağ süxurlarına və massivlərinə təsir İnsanın mühəndis – təsərrüfat fəaliyyəti prosesləri zamanı yer qabığının üst hissəsini təşkil edən dağ süxurları bu və ya digər dərəcədə sıxılma, dartılma, yerini dəyişmə, rütubətlə doyma, quruma, vibrasiya və digər təsirlərə məruz qalır. Müxtəlif təsirlər zamanı baş verən dəyişikliklər diqqətlə öyrənilir. Bu, ekoloji vəziyyətə neqativ təsir göstərə biləcək təhlükəli geoloji proseslərin inkişafını proqnozlaşdırmaq üçün vacibdir. Dağ süxurlarına əsas antropogen təsirlərə aşağıdakılar aiddir: statik və dinamik yük, istilik təsiri, elektrik təsiri və s. Statik yük – dağ süxurlarına təsirin ən geniş yayılan növü hesab olunur. Bina və qurğuların 2 MPa və daha çox statik gücünün təsiri ilə dağ süxurlarında 70-100 m dərinliyə qədər aktiv dəyişilmə zonası əmələ gəlir. Bu zaman ən çox dəyişilmələr daim donuşluq ərazisində və güclü sıxıla bilən süxurlarda (məsələn, torflu və gilli) müşahidə olunur. Daimi donmuş buzlu süxurlarda çox vaxt ərimə, qabarma və s. proseslər müşahidə olunur. Statik yükün təzyiqindən yer səthinin yatması (çökməsi) müşahidə edilir. Yer qabığının yatması bir çox iri şəhərlərin altında da baş verir. Binaların və qurğuların altında qrunt bərkiyir və səthi çökür. Müasir şəhərlərdə tikinti yükü o qədər böyükdür ki, ayrı-ayrı binalar altında baş verən çökmələr bir-birilə birləşir. Məsələn, Moskvada 15 il ərzində qruntun çökməsi 8 mm təşkil edir. Yaponiyanın Tokio və Osaka şəhərləri son illərdə yeraltı suların nasosla çəkilməsi və yumşaq süxurların sıxılması nəticəsində 4 mm çökmüşdür. Yer səthinin antropogen dəyişilməsi həmçinin iri hidrotexniki qurğuların tikilməsi ilə əlaqədardır, 1988-ci ilə qədər bütün dünyada hündürlüyü 150-300 m olan 360-dan artıq bəndlər tikilmişdir. Bəndlərin çəkisinin təsiri, həmçinin süxurların yuyulması prosesində bəndin bünövrəsinin çökməsi və çatların əmələ gəlməsi müşahidə olunur. Belə ki, Sayan-Şuşinski SES-in bəndinin bünövrəsində 20 m uzunluğunda çat qeydə alındı. Bratski, Ust-İlimski SES-nin bəndlərinin bünövrəsinin yatması (çökməsi) ildə 10
268
mm-dən çox təşkil edir. Kama su anbarının (sahəsi 1915 km 2 , suyun həcmi 12,2 km 3 ) suyu böyük güclə yer qabığına təsir göstərdiyi üçün Perm vilayətinin çox hissəsində ildə 7 mm yatma (çökmə) müşahidə olunur. Alimlər tərəfindən aşkar edilmişdir ki, su anbarında suyun səviyyəsi 100 m-dən artıq olduqda zəlzələnin aktivliyi artır.
vibrasiya, zərbə, təkan və digər dinamiki yüklər səciyyəvidir. Yumşaq, bərkiməmiş süxurlar (qum, su ilə doymuş löslər, torf və b.) titrəyişə daha həssasdır. Bu süxurların zərbə zamanı davamlığı aşağı düşür, sıxılır, struktur əlaqəsi pozulur, qəflətən sıyıqlaşıb sürüşmə, uçqun, axar tullantı və digər əlverişsiz proseslərin əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Dinamiki yükün digər növü zəlzələ təsirinə bənzər partlayışlar hesab olunur. Avtomobil, dəmir yolu, hidrotexniki qurğular tikintisində, faydalı qazıntılar çıxarıldıqda və s. işlərdə dağ süxurları partlayış üsulu ilə dağıdılır. Əksər halda partalyış təbii tarazlığın pozulması ilə müşayiət olunub sürüşmə, uçqun əmələ gətirir. İstilik təsiri. Dağ süxurlarında temperaturun yüksəlməsi kömürün yeraltı qazlaşdırılması, domna və marten sobalarının əsasında və s. baş verir. Bir sıra hallarda süxurun temperaturu 40-50 0 C, bəzən isə 100 0 C və daha yuxarı qalxır (domna peçlərində). Kömürün yeraltı qazlaşdırılması zonada 1000-1600 0 C temperaturda süxurlar bişir, «daşlaşır», öz ilkin xassələrini itirir. Digər təsir növlərində olduğu kimi, antropogen istilik axını yalnız dağ süxurlarının vəziyyətinə deyil, həm də ətraf təbii mühitin komponentlərinə təsir göstərir: torpaq, yeraltı sular, bitki örtüyü də dəyişir.
xətləri və s.) dəyişən elektrik cərəyanı və sahəsi yaradır. Bu, əsasən elektrik enerji mənbələri sıx yerləşən şəhər ərazilərində müşahidə edilir. Bu zaman süxurların elektrik keçiriciliyi, elektrikə davamlığı və digər xassələri dəyişir. Cədvəl 18.2 Ekoloji mühitə texnogen təsirin təsnifatı və onların ekoloji nəticələri (V.T.Trofimov və b.) Təsir sinfi Təsir tipi Təsir növü Təsirin potensial mənbəyi Təsirin ekoloji nəticələri
3 4 5 Mexaniki Sıxılma
Statik (qravitasion) Vibrosıxılma Basıb hamarlama Döyəcləyib bərkitmə Partlayışla sıxma Binalar, qurğular
Vibromexanizmlər Avtonəqliyyat Metropoliten
Partayış Təbii biogeosenoz-ların deqradasiyası və dəyişilməsi
Boşalma
Dinamik boşalma
Statik boşalma Şaxtalar, boşluqlar, iri çala, partlayış «------»
Massivin daxildən dağılması Qazıma Parçalama (doğrama) Sındırmaq (qoparmaq) Qazımaq, Qazıma quyuları Dağ kombaynı
Dağ işləri Karxana, kəsiliş Təbii biogeosenozla-rın (ekosis-temlərin) dəyişilməsi Mexaniki
ekskavasiya Partlamaqla dağıtmaq Şumlama kultivasiya Şaxta, lağım Partlayış Aqrotexniki işlər
Relyefin akku-mulya- siyası
Terrikonun tökülməsi Layəmələgəlmə Torpaq təpəsi Şaxta, mədən, İES, QRES, Kombinatlar
Təbii landşaftların, biogeo- senoz-ların deqradasiyası 269
1 2 3 4 5 yaratmaq Damba (bənd) yaratmaq
Relyefin plani-rovkası Tikinti və yol planirovkası
Rekultivasiya Yamacın terraslaşdırılm. Tikinti Rekultivasiya obyekti Meliorasiya obyektləri «------» Relyefin eroziyası Oyuğun formalaşması Kanal, kəsiliş, özül yerinin qazılması Yamacın kəsilməsi Yatım və enmə muldasının əmələ gəlməsi
Karxana, kəsilişlər, özül yeri, kanal
Yol tikintisi
Şaxta, mədən «-----», həmçinin binaların dağılması və uçması nətisəsində insanların tələfatı və ya əlil olması Hidro-__mexaniki'>Hidro- mexaniki Relyefin hidro-akum- lyasiyası Dambanın, bəndin hidroyuyulması Qızıl laylarının yuyuntu ilə örtülməsi Töküntünün, massivlərin yuyulması Tikinti , İES, son anbar, şlam yığıntısı Təbii biogeosenoz-ların deqradasiyası Relyefin su ilə yuyul- ması
Massivin yuyulması Çökmə –suffozion təsir Karxana, kəsilişlər, draqa Süqəbuledici yeraltı yuyulma
«------» Hidro- dinamiki Təzyiqin qalxması Basma (hava, su), inyeksiya Altdan rütubətlənmə Suvarma Vurma (hava), tullantılar, sənaye axıntıları
Kənd təsərrüfatı suvarması, hidromeliorasiya Altdan rütu-bətlənmə nəti- cəsində şoran-laşma, bina- ların qəzası nəticəsində insan ölümü və əlil olması
Təzyiqin düşməsi Çəkmə (nasosla) Drenləmə Qurutma
Su qəbulediciləri Meliorasiya obyektləri Təbii biogeo-senozların dəyişilməsi Termiki Qızdırıl-ma Konduktiv (100 0 C-yə qədər)
Konvektiv (100 0 C-yə qədər) Yandırma (100 0 C-
yuxarı ) Əritmə
Termik möhkəm- ləndirmə Biokimyəvi Domna peçi, AES, İES, QRES, qaynar sexlər Kükürdün yeraltı əridilməsi, kömürün qazlaşdırılması
Meliorasiya obyektləri, TBO poliqonu «------» Soyuq- laşdırma Konyuktiv Konvektiv Soyuducular Məhlulun çəkilməsi «------»
270
1 2 3 4 5 Dondurma Texniki meliorasiya obyektləri Elektro- maqnit Təbii
Elektrik sahəsinin çevrilməsi Elektrik xətləri, dəmir yolu, metropoliten, tram- vay, trolleybus xətləri İnsanın sinir sisteminə mənfi təsir Məqsəd-
yönlü Elektriklə işləmə Elektroosmos Elektroliz Elektrosilikati-zasiya Texniki meliorasiya obyektləri «------» Radia- siyalı Çirklən-mə Qısaömürlü radionuklidlər
Uzun ömürlü radionuklidlər Nüvə partlayışı AES-in tullantıları Radioaktiv maddələrin, AES-lərin anbarları Radioaktiv maddələr istehsal Radioaktivliyə yoluxma, şüa xəstəliyi və immun sisteminin pozulmasından əhalinin və heyvanların ölməsi;
Radia- siyalı edən zavodlar biogeosenoz-ların dəyişməsi və deqradasiyası Təmiz-ləmə Kimyəvi, elektrokimyəvi, bioloji, mexaniki dezaktivasiya Dezaktivasiya, reabilitasiya obyektləri Təmizlənmiş ərazidə ekoloji şəraitin yaxşılaşması
Hidrat
Kapilyar kondensasiya Dehidrasiya (qurutma) Asfalt örtükləri
Drenaj sistemi Təbii biogeosenoz-ların deqradasiyası Kolmataj Fiziki Fiziki-kimyəvi Texniki meliorasiya obyektləri Təbii biogeosenoz-ların dəyişməsi Yuyulma Bilavasitə Diffuziya Yuyulma obyektləri «------» İonlaşma mübadilə Şorakətləşmə xüsusi ionlaşma-mübadilə Torpağın meliorasiyası «------»
Çirklən-mə Fenol, xlorfenol Ni- trat
Pestisid Herbisid Ağır metallar Karbohidrogen
Turşu Qələvi Duzlaşma Kimyəvi fabriklər Fermalar, heyvandarlıq Tullantı anbarları
Kənd təsərrüfatı işləri Nəqliyyat, neft anbarları Turşulu yağışlar, müəssisələr Gübrələrin verilməsi Əhalinin və heyvanların tro- fik zəncir üzrə zəhərlənməsi, immun sisteminin pozulması, biogeosenoz- ların deqradasiyası Təmiz-ləmə Neytrallaşdırma Duzsuzlaşdırma Əlavələr
Torpağın meliorasiyası Ekoloji şəraitin yaxşılaşması, biogeosenoz- ların inkişafı Massiv-lərin bərki-dilməsi Sementləşmə Silikatlaşma Bitumlaşma Qətranlaşma Əhəngləmə Texniki meliorasiya obyektləri Təbii biogeosenoz-ların dəyişilməsi Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|