QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 

c) Geotermal energetika  

Bilavasitə  və dolayı yolla günəş  işığından asılı olan külək, günəş  və sudan fərqli olaraq geotermal enerji 

radioaktiv parçalanma və qravitasiya gücünün təsiri nəticəsində Yerin təkindən daxil olur. Daima istiliyini itirsə 

də, Yer olduqca yavaş soyuyur. Belə ki, Yerin nüvəsi hələ milyard illər qaynar qalacaq, çünki Yerin nüvəsi 

enerji mənbəyi sayılır (ehtimala görə radioaktiv elementlərin parçalanmasına görə). Hesablamalara əsasən, 5 km 

dərinlikdə toplanan istiliyin miqdarı, bütün qazıntı nüvələrinin enerji  resurslarındakı enerjidən dəfələrlə çoxdur. 

Dərinlik istisindən elektrik enerjisi əldə etməkdə, qızdırma sistemində, yaşayış və sənaye binalarının isti su ilə 

təchizində, müxtəlif texnoloji tələbatlarda istifadə etmək olar.  

Geotermal sular nisbətən yer səthinə yaxın yerləşdikdə, yəni qaynar bulaqlar, qeyzerlər və vulkanlar 

---

 

213

şəklində olduqda onlardan istifadə olunması effektli ola bilər.  

Termal sular əslində tükənməyən enerji quyusudur. Ondan minillər  əvvəl çimmək üçün istifadə 

olunmuşdur. Neft yataqlarından fərqli olaraq geotermal mənbələr tükənmir və ondan hədsiz (nəhayətsiz) istifadə 

etmək mümkündür.  

Planetimizin bəzi rayonları, xüsusilə geotermal enerji ilə zəngindir. Bu baxımdan, Yerin ən zəngin vilayəti 

Sakit okeanı sahilləri hesab olunur. Şərqi Sakit okean regionunun da geotermal resursları Cənubi, Mərkəzi və 

Şimali Amerika sahilləri boyu olan Alyaskaya qədər yerləşir. Sakit okeanın qərb sahillərində isə geotermal re-

surslar Rusiyanın  şərqində, Yaponiyada, Koreyada, Çində  və ada dövlətləri olan Filippin, İndoneziya, Yeni 

Qvineya, Avstraliya və Yeni Zelandiya ərazisində geniş yayılmışdır.  

Geotermal enerjidən elektrik istehsal olunması ilk dəfə 1904-cü ildə  İtaliyada həyata keçirilmişdir. Yer 

təkində «gizlənən» enerji mənbəyindən bilavasitə istilik və elektrik alınmasında istifadə etmək olar. İstilik əldə 

edilməsi üçün su və ya buxar adətən yerin səthinə çəkilir (nasosla), sonra yenidən Yerin təkinə vurulur. Elektrik 

həmçinin suyun yer altındakı qaynar daş laylarının çatlarında sirkulyasiyası vasitəsilə alınır. Çıxarılan geotermal 

enerji binaların 85%-i bu yolla qızdırılır, Yaponiyada hamamlarda, ABŞ-da elektrik enerjisinin alınmasında 

istifadə olunur.  

Geotermal enerjidən elektrik alınması 1904-cü ildə ilk dəfə  İtaliyada istifadə edilmişdir. Hazırda belə 

enerjidən bir sıra ölkələrdə,  əsasən hamamların isti su ilə  təchiz olunmasında istifadə olunur. XX əsrin 70-ci 

ilində geotermal resurslardan elektrik alınması az inkişaf edərək 1973-cü ildə yalnız 1100 meqavata çatdırıldı. 

1973-1978-ci illərdə neftin qiyməti kəskin qalxdıqda geotermal enerjidən intensiv istifadəyə başlandı. 1998-ci 

ildə bu elektrik sahəsinin miqyası təxminən səkkiz dəfə artaraq 8240 meqavata çatdırıldı (şəkil   15.11).  

Geotermal enerjidən istifadə edilməsində ABŞ lider sayılır və bu yolla 2800 meqavatdan artıq enerji əldə 

edilir, lakin bu, ABŞ-da istifadə edilən ümumi enerjinin yalnız 1%-i qədərdir. Halbuki, bu rəqəm Nikaraquada – 

28%, Filippində – 26% təşkil edir.  

Ölkələrin  əksəriyyəti hələ  təzə-təzə geotermal resursları istehsal etməyə başlamışlar. Sakit okean, Aralıq 

dənizi və Şərqi Afrika rift sistemi sahilləri boyu yerləşən ölkələrdə geotermal resurslar böyük potensial enerji 

mənbəyi sayılır. Yaponiyada geotermal enerji yer səthinə yaxın yerləşir, bu ölkədə minlərlə kurortları qaynar isti 

su mənbələri ilə təmin edir. Bu termal resurslar ölkəni elektriklə 30% təmin etməyə qabildir. Bəzi ölkələr geo-

termal enerji ilə olduqca zəngin olub iqtisadiyyatı bütövlüklə bununla işlətmək olar.  

Dövrümüzdə iqlim dəyişikliyi təşvişi artdığı bir vaxtda bir sıra ölkələr öz geotermal potensialını 

müəyyənləşdirməyə başlamışdır. Belə ki, ABŞ-ın energetika nazirliyi 2000-ci ildə ölkənin qərbində yerləşən 

geotermal resurslarından istifadə olunması proqramının həyata keçirilməsini elan etdi. Proqramın məqsədi ABŞ-

ın qərbində 2020-ci ilə qədər elektrik enerjisinin 10%-nin geotermal resurslardan əldə edilməsinə nail olmaqdır.  

Təbii və süni istilik daşıyan geotermal mənbələr ayrılır. Birinci halda energetik qurğularda işçi cismi kimi 

təbii halda termal sular və ya buxarlı-su qarışığından istifadə olunur. Ən güclü təbii istilik enerji akumulyatorları 

Kamçatka, Saxalin və Kuril adalarında mövcuddur. Hesablamalara görə onların potensialı 2 min MVt, yaxud 4 

mln. ton şərti yanacağa (illik) bərabərdir.  

Kamçatkada Paujetka çayının yanında yeraltı isti mənbələrin bazasında 5 MVt gücündə geotermal elektrik 

stansiyası (geo İES) fəaliyyət göstərir: Analoji geo İES-lər İtaliya, Yaponiya, İslandiya, Meksika, ABŞ və Yeni 

Zelandiyada işləyir. XXI əsrin əvvəlinə dünyada bütün geoİES-lərin gücünün cəmi 17,6 mln kVt təşkil edir.  

Çox vaxt dərində yerləşməyən temperaturu 60 … 100

0

C olan termal sulardan istifadə olunur. Belə ki, 

sutkalıq debeti 1500 m

3

, temperaturu 60

0

C olan termal suyu quyusu əhalisi 14 min olan qəsəbənin isti suya olan 

tələbatını  təmin edə bilər.  Şimal enliklərində yeraltı termal sularından evləri isti su ilə  təmin etmək, müalicə 

məqsədilə xüsusi istixanalarda tərəvəz, hətta meyvə yetişdirməkdə istifadə olunur.