QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 

Şəkil 18.4. Dünyada yanacaq-enerji resurslarının istehsalı 

 

---

 

265

 

Şəkil 18.5. Dünya resurs istifadəsində faydalı qazıntıların xüsusi çəkisi 

 

Sənaye tullantılarının göstərilən neqativ təsiri bununla bitmir. Texnogen məhsullar və elementlər, məsələn, 

ağır metallar torpaqda, bitkidə, qida zəncirlərində toplanmaq qabiliyyətinə malikdir, onlardan əksəriyyəti təbii 

şəraitdə olduqca toksik və təhlükəli olurlar.  

Son 30-40 il ərzində Dünya okeanında 2000-dən artıq neft quyusu, onlardan 1000-ə  qədəri yalnız  Şimal 

dənizində 1964-cü ildən başlayaraq qazılmışdır. Buruqda cüzi qəza olduqda və ya qəza halları olmadıqda belə, 

hər il 0,1 mln. ton neft itirilir, lakin qəza vəziyyətləri də az olmur. Qurudan neftin böyük kütləsi çaylar və ya 

məişət axıntıları vasitəsilə dənizə tökülür, bu mənbədən neftlə çirklənmənin həcmi ildə 2 mln. tona çatır. Sənaye 

və neft emalı zavodlarının axıntıları ilə hər il dənizə 0,5 mln. tona qədər neft axıdılır. Dənizə düşən neft onun 

canlı sakinlərinə (bitki, heyvanat aləmi, mikroorqanizmlər) öldürücü təsir göstərir. Qərbi Sibirdə neft ehtiyatları 

mənimsənildikdə daxili su hövzələrinin (çay, göl) neftlə çirklənməsi, xüsusilə həyəcan doğurur.  

Boş süxurlar, yəni filizin işə yaramayan hissəsi laylar yaradaraq, geniş torpaq sahələrini, o cümlədən kənd 

təsərrüfatı əkin sahələrini zəbt edir. Atılmış yararsız filiz laylarında külək və su eroziyası prosesləri karxanaların 

yanındakı meşə (bitki) örtüyünün deqradasiyasına, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının aşağı 

düşməsinə səbəb olur, dağ-mədən müəssisələri yaxınlığında yaşayan əhali üçün əlverişsiz şərait yaranır.  

Bütün  dünyada dağ-mədən işləri ilə pozulmuş torpaqların ümumi sahəsi 6 mln. hektarı keçir. Dağ-mədən 

sənaye istehsalının kənd təsərrüfatı  və meşələrə bilavasitə neqativ təsirini də bura əlavə etmək olar. 

Hesablamalara görə, fəaliyyətdə olan karxanadan 35-40 km radiusunda kənd təsərrüfatı bitkilərinin 

məhsuldarlığı orta səviyyə ilə müqayisədə 30% aşağı düşür.  

Faydalı qazıntıların çıxarılması ilə əlaqədar yer səthinin çökməsi müşahidə olunur.  

İlk dəfə faydalı qazıntılar çıxarılması ilə əlaqədar səthin çökməsi köhnə İngiltərədə müşahidə edilmişdir. 

Orta Çeşirdə yerin altından duzun çıxarılmasına eramızdan əvvəl başlanmışdır. XVII əsrin sonundan isə 70-110 

m dərinlikdən yeraltı üsulla duzun iri istehsalına başlandı. Duz istehsal olunan ərazidə səthin ilk dəfə çökməsi 

(batması) 1880, sonralar isə 1893 və 1912-ci ildə baş verdi. Bunun nəticəsində diametri 3 km-ə yaxın ərazidə 

yer deformasiyaya uğradı, oranı su basaraq istifadə üçün yararsız hala düşdü. Burada torpağn üstündəki su 

boruları parçalandı, kanallar və dəmiryolu kommunikasiyası dağıldı, evlər zədələndi.  

Uzun illər Parisdə evlər və kilsələrin tikilməsi üçün şəhərin altından əhəng çıxarılmışdır. Əgər XVII əsrin 

sonunda şəhər küçələrinin altından daş istehsalı dayandırılmasaydı, şübhəsiz, Paris şəhəri «batıb» dağılmışdı.  

İnsanın aktiv fəaliyyəti (karxanalar, şaxtalar, yeraltı anbarlar, mülki və hidrotexniki obyektlər, zibilxanalar 

və s.) litosferdə  əsasən üst bir neçə 10 metrlikdə aparılır, lakin tək-tək xüsusi dərin karxanalar, şaxtalar və 

quyular da mövcuddur.  

Dünyada mis istehsal olunan ən dərin karxana ABŞ-da Yuta ştatında Binqem Kenyondadır. Karxananın 

dərinliyi 774 m, sahəsi 7,2 km

2

, karxanadan çıxarılan qruntun kütləsi 3,4 mlrd. ton təşkil edir Rusiyada Uralda 

Korkin kəsiyində karxananın dərinliyi 520 metrdir.  

Ayrı-ayrı  şaxtaların dərinliyi 4 km təşkil edir. Buruq quyularının dərinliyi də bir neçə min metrə çatır, 

dünyada ən dərin quyu (15 km) Kola yarımadasında layihələşdirilmişdir.  

Daş-kömür, dəmir və digər metalların külçələri, tikinti materialları və digər faydalı qazıntıların karxanaları 

bütün kontinentlərdə yayılmışdır. Bütün dünyada litosferin üst qatından il ərzində 1000 milyard tondan çox 

mineral xammal çıxarılır və emal olunur. Ağır sənayenin 90%-ə  qədərini təmin edən 400 növə yaxın faydalı 

---

 

266

qazıntılar çıxarılır.  

Litosferdən çıxarılan materialların 98%-ə qədəri yararsız olub atılır, yalnız 2%-ə qədəri işlədilir. Beləliklə, 

litosferin üst qatında materialların həddindən çox antropogen qarışdırılması aparılır. Bu isə  həm bütövlükdə 

ekosferə, həm də onun ayrı-ayrı hissələrinə güclü dərəcədə toxunur. Faydalı qazıntıların çıxarılması həmçinin 

Yer qabığının geokimyəvi tərkibini dəyişdirir.  

Dağ-mədən sənayesinin ətraf mühitə neqativ təsiri çox müxtəlif və böyükdür. Bu, ictimai istehsalın iqtisadi 

effektliyində, həmçinin digər təbii resurs mənbələrinin keyfiyyətində öz əksini tapır.  

Son illər ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində çalışan bir sıra mütəxəssislər dağ-mədən sənayesinin təsirini 

kompleks  şəkildə qiymətləndirməyə  cəhd göstərmişlər. Bu məqsədlə dağ-mədən işləri nəticəsində  təbii mühit 

elementlərinin pozulması  və onun səbəblərini  əks etdirən keyfiyyət təsnifatları  tərtib edilmişdir. Belə 

təsnifatlardan birini V.N.Mosines, M.V.Qryaznov (1978) öz işində irəli sürür (cədvəl 18.1).