Qida fiZİologiyasi fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ muhazire qida fiZİologiyasinin qisa iNKİŞaf tariXİ Plan 1

MÜHAZIRE 4. QİDA RASİONLARININ ENERJİ DƏYƏRİNİN 
NORMALLAŞDIRILMASININ ELMİ ƏSASLARI 

---

 
40 
 
PLAN: 
1) İnsan orqanizmində maddələr və enerji mübadiləsi. 
2) Orqanizmin enerji tələbatları və məsrəfləri. 
3) Əsas, aralıq və ümumi mübadilə. 
4) Orqanizmdə maddələr mübadiləsinin qorunmasında qidanın rolu. Acqalma. 
5) Orqanizmin qida maddələrinə və enerjiyə olan tələbatı. 
 
1) İnsan orqanizmində maddələr və enerji mübadiləsi 
Həyat  fəaliyyəti  prosesləri  dissimilyasiya  və  assimilyasiya  proseslərindən 
təşkil olunmuşdur. 
Dissimilyasiya  -  qida  maddələrinin  daha  sadə  birləşmələrə  oksidləşmə 
prosesi, assimilyasiya isə qidalı maddələrin sintezi prosesi deməkdir. 
Adətən orqanizmdə dissimilyasiya  və assimilyasiya prosesləri taraz vəziyyət-
də  olurlar.  Bəzən  dissimilyasiya  assimilyasiyaya  üstün  gəlir  (intensiv  əmək 
zamanı,  xörək  qəbul  olunmayan  vaxt).  Bəzən  isə  assimilyasiya  dissimilyasiyaya 
üstün gəlir (uşaqlarda, hamilə qadınlarda). 
Assimilyasiya  və  dissimilyasiya  prosesləri  birlikdə  maddələr  mübadiləsi 
adlanır. 
Dissimilyasiya  zamanı  zülallar,  yağlar  və  karbohidratlar  oksidləşərək  enerji 
yaradırlar.  Bu  enerji:  1  -  intensiv  istilik  əmələgəlmə  prosesinə;  2  -  fıziki  və  əqli 
əməyə  sərf  olunur.  İstilik  əmələgəlmə  prosesi  istiliyi  3  yolla  həyata  keçirir:  istilik 
şüalanması; istilik keçirməsi; buxarlanma istiliyi hesabına. 
Mənfı  temperaturada  hər  bir  adam  15  kkal  enerji  itirir,  fıziki  işə  isə  20-30% 
enerji sərf olunur. Maddələr  mübadiləsi geniş  məfhum olub, zülal  və yağ  mübadi-
lələrindən,  su  mübadiləsindən,  mineral  maddələr  mübadiləsindən,  vitaminlər, 
karbohidratlar mübadiləsindən və energetik mübadilədən ibarətdir. 
Qidalanmanın  başlıca  bioloji  və  fızioloji  mahiyyəti  orqanizmdə  maddələr  və 
enerji  mübadiləsini  təmin  etməkdən  ibarətdir.  Maddələr  mübadiləsi  orqanzm  ilə 
onu  əhatə  edən  xarici  mühit  arasında  daim  baş  verən  təbii  ümumi  proses  olub, 

---

 
41 
 
xarici mühitdən orqanizmə həyat üçün zəruri olan bir sıra maddələrin daxil olması, 
onların  işlənməsi  və  istifadəsi, bu zaman əmələ  gələn artıq və tullantı  məhsulların 
orqanizmdən  xaric  edilməsi  kimi  mürəkkəb  qapalı  (tsiklik)  dövr  edən  prosesləri 
əhatə  edir.  Maddələr  mübadiləsi  orqanizmin  həyat  fəaliyyəti  və  daxili  mühitinin 
nisbi  kimyəvi  sabitliyini  qoruyub  saxlamaq  üçün  zəruri  şərtdir.  Nəticədə,  lazım 
olan  tikinti  materialları  və  həyat  fəaliyyəti  üçün  zəruri  olan  enerji  əmələ  gəlir. 
Maddələr mübadiləsi və ya metabolizm bir-birilə sıx əlaqədə, vəhdətdə olan iki əks 
prosesdən ibarətdir: assimilyasiya (anabolizm) və dissimilyasiya (katabolizm). As-
similyasiya  və  ya  anabolizm  dedikdə,  orqanizmə  lazım  olan  qida  maddələrinin 
mənimsənilməsi, yeni maddələrin sintezi və onlardan böyümə və inkişaf üçün isti-
fadə  edilməsi,  dissimilyasiya  və  ya  katabolizm  isə  üzvi  maddələrin  parçalanması, 
oksidləşməsi,  onlardan  enerjinin  alınması,  tullantı  məhsullarının  orqanizmdən 
kənar edilməsi kimi prosesləri əhatə edir. 
Maddələr  mübadiləsi  çoxlu  sayda  biokimyəvi  reaksiyaların,  başlıca  olaraq 
fermentativ  (katalitik)  reaksiyaların  silsilələri  və  kaskadları  kimi  həyata  keçir  və 
qidalanma ilə əlaqə və təsirləri olan vəsilələrdən ibarətdir. Orqanizmdə amin turşu və 
zülalların,  yağ  və  karbohidrat,  su,  duz  və  vitamin  mübadilələri  kimi  ayrı-ayrı 
metabolik reaksiyalar zəncirləri də mövcuddur. Bütün bu mübadilə prosesləri müxtəlif 
səviyyələrdə  fəaliyyət  göstərən  tənzimləyici  mexanizmlər  vasitəsilə  idarə  edilir.  Bu 
mexanizmlər  mərkəzi  sinir  sistemi  vasitəsilə  idarə  edilir.  Mərkəzi  sinir  sistemi 
bilavasitə  və  hormonlar  vasitəsilə  bütün  mübadilə  proseslərini  əlaqələndirir.  Bəzi 
hormonlar  maddələr  mübadiləsinin  yalnız  bəzi  növlərinə  tənzimləyici  təsir  göstərir. 
Qalxanvari  vəzin  hormonları  daha  çox  zülal  mübadiləsini,  mədəaltı  vəzin  və 
böyrəküstü vəzilərin hormonları şəkər və yağ mübadilələrini, böyrəküstü vəzilərin və 
hipofızin bəzi  hormonları  isə su  və duz  mübadiləsini aparırlar. Qanda şəkər  və digər 
zəruri qida  maddələrinin səviyyəsi neyrohumoral yolla tənzimlənilir. Bəzi fızioloqlar 
hesab  edirlər  ki,  orqanizmdə  mərkəzi  və  periferik  sinir  sistemləri  maddələr 
mübadiləsini reflektori olaraq, mübadilə refleksləri şəklində tənzimləyə bilir. 
Maddələr  mübadiləsinin  anabolik  tərəfı  amin  turşularından  zülalların,  sadə 
şəkərlərdən  mürəkkəb  şəkərlərin,  yağ  turşuları  və  qliserindən  yağların, 

---

 
42 
 
nukleotidlərdən  nuklein  turşularının  sintezini,  müxtəlif  sintetik  çevrilmələri, 
qurucu,  bərpa  və  yeniləşmə  proseslərini  əhatə  edir.  Katabolik  tərəf  isə  qida 
maddələrinin  (zülal,  yağ,  şəkər)  əvvəlcə  öz  tərkib  hissələrinə  (aminturşulara, 
monosaxaridlərə,  yağ  turşuları  və  qliserinə),  onların  isə,  öz  növbəsində  son 
məhsullara  (H
2
O,  CO
2
,  NH
3
,  N
2
)  qədər  parçalanması,  öz  molekulyar  və  atomar 
kimyəvi  əlaqələrində  daşıdığı  potensial  enerjidən  ayrılması  və  yeni  bioloji  enerji 
daşıyıcılarının  əmələ  gəlməsi  və  onların  istifadə  edilməsi,  tullantı  şlaklardan  və 
zərərli (toksiki) maddələrdən azad olması kimi prosesləri əhatə edir.