Qida fiZİologiyasi fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ muhazire qida fiZİologiyasinin qisa iNKİŞaf tariXİ Plan 1

MÜHAZİRƏ 14. TƏDRIS VƏ SƏHIYYƏ OCAQLARINDA KÜTLƏVI 
IAŞƏNIN TƏŞKILININ FIZIOLOJI ƏSASLARI 
Plan  
1.  Uşaqların qidalanması 
2.  Tələbələrin qidalanması 
 
1. Uşaqların qidalanması 
İnsanın  uşaqlıq  dövrü  üçün  intensiv  böyümə  və  boyatma  prosesləri 
xarakterikdir.  Bu  dövrdə  uşaq  orqanizminin  normal  inkişafı  və  sağlamlığı  ən  vacib 
şərtlərdən  biridir.  Uşaqlıq  dövründə  uşaqların  ali  sinir  fəaliyyəti,  intellekti  və  aktiv 
hərəkətləri  formalaşır,  xarici  mühitlə  əlaqələri  zənginləşir,  mühit-amillərinin  qeyri-
əlverişli təsirlərinə reaksiyaları zənginləşir. Bir sözlə, uşaq orqanizminin böyümə və 
fəallığı  yaşadığı  mühitə  adaptasiyası  və  ona  müdaxiləsinin,  qurulma  və  energetik 
proseslərinin yüksək səviyyələrdə həyata keçməsini tələb edir. Ona görə də uşaqlıq 
dövründə  rasional  qidalanma  bütün  digər  amillərdən  daha  böyük  əhəmiyyətlisi 
sayılır. Qeyd olunduğu kimi, uşaq orqanizmində, əsas mübadilə və enerji məsrəfləri 
xeyli  böyükdür,  bu  da əsas etibarilə  böyümə,  bədən  kütləsinin  artması, əzələ  işinin 
fəallaşması  ilə  əlaqədardır.  Uşaqlarda  assimilyator  (anabolik  sintetik)  proseslər 
dissimilyator (katabolik, deqrativ) proseslər üzərində dominantlıq edir. Erkən yaşda 
orqanizmin  quruluş  və  funksiyalarının  düzgün  formalaşması,  həyat  fəaliyyəti  üçün 
və  digər  biokimyəvi  fızioloji  parametrlərin  təşəkkülü  və  təzahürü  üçün,  şübhəsiz 
mənimsənilən  qidanın  əhəmiyyəti  və  keyfıyyəti  ilə  sıx  bağlıdır.  Böyüməkdə  olan 
uşaq  orqanizminin  rasional  qidalanmaya  olan  tələbləri,  yeniyetmə  və  ya  yaşlı 
dövrlərdəki  insan  orqanizminin  qidaya  olan  tələblərindən  xeyli  fərqlənir.  Bu 
tələblərin yerinə yetirilməməsi onun böyümə və inkişafının pozulmasına səbəb olur. 

---

 
137 
 
Ona  görə  də  uşaqlıq  dövrü  üçün  qidalanma  rasionlarının  düzgün  tərtib  edilməsi 
sağlamlıq nöqteyi-nəzərindən həmişə aktual məsələ olub və olaraq da qalır. 
Qeyd  edildiyi  kimi,  böyüyən  orqanizmin  toxuma  və  hüceyrələri,  orqanları  və 
bütövlükdə  bədənin  qurulması  və  fəaliyyəti  üçün  zülallar  xüsusi  əhəmiyyətə 
malikdirlər. Uşaq orqanizminin zülala olan ehtiyaclarının düzgün müəyyən edilməsi 
olduqca  vacibdir,  çünki,  zülali  maddələr  tikinti  və  enerji  materialı  olmaqla  yanaşı, 
funksiyaların  əsas  daşıyıcısıdır.  Orqanizmin  azot  balansı  kimi  mühüm  istiqamət 
göstəricisi də əsasən zülal və aminturşuların mənimsənilməsi ilə əlaqədardır. 
Qida rasionunda zülal çatışmazlığı  və ya zülala görə qidanın az dəyərliyi uşaq 
dietoloqlarını  qayğılandıran  əsas  məsələlərdən  biridir.  Bu  məsələnin  əhəmiyyəti 
ondan irəli gəlir ki, orqanizmdə zülal ehtiyatları olmur. Zülallar orqanizmin böyümə 
fazasında yeni toxuma və hüceyrələrin formalaşması üçün zəruridir. Uşağın yaşı nə 
qədər  az  olarsa,  onun  bədən  kütləsinin  hər  kiloqramı  üçün  bir  o  qədər  çox  zülal 
lazımdır.  Belə  ki,  uşaq orqanizminin  inkişafı  dövründə  bədənin  hər  kq  kütləsinə  5-
5,5 q, 1-dən 3 yaşa qədər - 4,45 q, 4-dən 7 yaşa qədər 3,5-4 q, 8-dən 12 yaşa qədər - 
3  q,  12-dən  yuxan  yaşlarda  isə  2-2,5  q  zülal  tələb  olunur.  Oğlanlarda  zülala  olan 
ehtiyac  qızlardakından  çoxdur.  Böyüyən  orqanizmdə  zülalların  sintezi  onların 
parçalanmasından  üstün  olduğuna  görə  uşaqlarda  azot  balansı  müsbət  olur.  Zülalın 
optimal  sutkalıq  dozaları  mövcuddur  ki,  bu  dozalarda  azotun  orqanizmdə 
maksimum  saxlanması  və  ya  retensiyası  müşahidə  edilir.  Məsələn:  1,5-dən  3  yaşa 
qədər  maksimum  retensiya  1  kq  bədən  kütləsinə  4  q  zülal  düşdükcə  qeyd  olunur. 
Zülalın  bu  normadan  yuxarı  artması  orqanizmdə  retensiya  ilə  müşaiyyət  olunmur. 
Azotun  retensiyası  təkcə  qidadakı  zülallardan  deyil,  həmçinin  zülal,  yağ  və 
karbohidratlar  arasındakı  nisbətlərdən  də  asılıdır.  Ən  əlverişli  retensiya  qidada  bu 
maddələrin miqdarca nisbəti 1:1:4 olduğu halda müşahidə edilir. Ən vacibi odur ki, 
uşaqlar  qida  ilə  kifayət  qədər  əvəzolunmayan  aminturşularını  ala  bilsin.  Məsələn: 
böyüm  və  qanın  yaranmasına  kömək  edən  lizin  aminturşusunun  sutkalıq  optimal 
miqdarı 3,2-4,8 q-a qədər, böyümə üçün zəruri olan triptofanın miqdarı isə 1 q təşkil 
edir  və  s.  1-dən  3  yaşa  qədər  olan  uşaqlarda  qida  ilə  mənimsənilən  zülalın  75%-ə 
qədəri heyvanat mənşəli, 25%-ə qədəri isə bitki mənşəli olmalıdır. 

---

 
138 
 
Yaş  artdıqca  sutkalıq  qida  rasionunda  heyvanat  mənşəli  zülalların  miqdarı 
getdikcə azalmalıdır. Məsələn, 5 yaşında olan  uşaqlarda  hər  iki  növ qida zülalının 
miqdarı bərabərləşməlidir. Yuxarı sinif şagirdləri və tələbələr üçün müəyyən edilən 
qida  rasionlarında  yaşlılarda  olduğu  kimi  heyvanat  mənşəli  zülallar  30,  bitki 
zülalları isə 70%-ə yaxın olmalıdır. 
Uşaqlarda karbohidrat mübadiləsi intensiv  gedir və bu orqanizmin şəkərə olan 
böyük  tələbatları  ilə  əlaqədardır.  Eyni  zamanda  böyüyən  orqanizmdə  karbohidrat-
ların yağ və zülallardan əmələ gəlməsi prosesləri zəif təmsil olunmuşdur. Adətən, 1-
dən 3 yaşa qədər olan uşaqların karbohidratlara olan sutkalıq tələbatı 183 q, 4-don 7 
yaşa qədər 288 q, 8-dən 13 yaşa kimi 370 q, 14-dən 17 yaşa kimi 470 q təşkil edir. 
Uşaq  orqanizminin  yağlara  olan  ehtiyacı  yaş  çox  olduqca  azalır.  Belə  ki,  4 
yaşa qədər olan dövrdə hər kq çəkiyə 3,5-4 q, məktəbəqədər və məktəb yaşlarında 
isə 2,0-2,5 q  yağ tələb olunur.  Tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu zaman  yağa  bənzər 
maddələrdən  fosfolipidlərin  miqdarı  artır.  Bu  halda  yaşla  əlaqədar  olaraq  qanda 
xolesterinin, neytral yağların miqdarı artmağa başlayır. 
Uşaqların  müxtəlif  mineral  maddələrə  olan  tələbatları  fərqlənir,  belə  ki, 
onların qidasında Na, K və C1 az, Ca, P, N isə nisbətən bir neçə dəfə çox olmalıdır. 
Uşaq  orqanizminin  kalsium  və  fosfora  olan  ehtiyacları  xüsusilə  böyükdür,  bu  da 
onların sümük toxumasının, skeletinin intensiv inkişafı ilə bağlıdır. Həyatın birinci 
ilində  kalsiuma  olan  tələbat  ikinci  ilində  olduğundan  8  dəfə  artıq  olur. 
Məktəbəqədər  və  məktəb  yaşlarında  orqanizmin  kalsiuma  olan  sutkalıq  tələbatı 
0,68-2,36  mq/kq  bədən  kütləsinə  bərabərdir.  Qanın  hemoqlobinin  tənəffüs 
funksiyası üçün dəmir elementi vacibdir, uşaqlarda bu elementə sutkalıq tələbat 1-
1,2 mq/kq çəki qiyməti qədərdir. 
Uşaq  orqanizmində  enerji  sərfı  yaşdan  asılıdır  və  yaş  artdıqca  onun  qiyməti 
hər  kq  bədən  kütləsinə  görə  hesablandıqda  tədricən  artır.  Aşağıdakı  cədvəldə 
(cədvəl  1)  uşaqlarda  və  yeniyetmələrdə  hər  kq  bədən  kütləsinə  görə  yaşlılarla 
müqayisədə sutkalıq enerji sərfınin qiymətləri verilmişdir (V.İ.Molçanova görə). 
Cədvəl 1 
Yaş dövrü 
Enerjinin sutkalıq sərfi, (kcoul ilə) 

---

 
139 
 
Uşaqlarda 
 
2 - 6 yaşda 
294-315 
7-10 yaşda 
252 - 294 
11-15 yaşda 
189-231 
Yaşlılarda 
147-168 
Uşaqlarda  enerjinin  böyük  hissəsi  böyümə  prosesinə  sərf  olunur.  Bu  mənada 
yaş nə qədər kiçik olarsa, onun enerji məsrəfı də bir o qədər yüksəkdir. Məsələn: 3 
aylıq  körpənin  orqanizmi  onda  əmələ  gələn  enerjinin  30%-ə  qədərini,  9  aylıq 
uşaqda isə 21%-ə qədərini böyümə prosesinə sərf edir.