Qishloq aholi

1.3.1-rasm. Joylashuvning hududiy-iyerarxiya
darajalari
Iami jalb qilgan holda turmush tarzining yangi yo'nalishlari va 
namunalarni ishlab chiqish, ulami hayotga tatbiq qilish shahar 
muhitida muayyan qiyinchiliklami yuzaga keltiradi. U yoki bu
26

---

ko‘rinishdagi resurslar hajmi va miqdori yetishmasligi, garchi, o 'z 
ta'sirini o'tkazsada, baribir, har bir funksiyada avvalgi bosqichlarda 
shakllanib 
ulgurgan 
resurslardan 
foydaianish 
yo‘nalishidan 
farqlanuvchi, o ‘ziga xos yangi yo'nalishlami belgilab berilishi asosiy 
va hal qiluvchi omil hisoblanadi. Shahar muhitida faoliyatning noyob 
va ommaviy turlari o ‘rtasida o'ziga xos «resursli» ziddiyatlar yuzaga 
kelishi kuzatiladi.
Bu 
ziddiyatlami 
shaharga 
xos 
bo'lgan 
ba’zi 
ommaviy 
funksiyaiami qishloq joylarga topshirish hisobiga bartaraf qilsa 
bo'ladi. Qishloq joylarga qishloq xo'jalik mahsulotlarini qayta ishlash, 
qishloq xo'jalik korxonalariga texnik xizmat ko'rsatish, qurilish va 
shu kabilar bilan bog'liq korxonalami ko'chirish mumkin. Qishloq 
xo'jaligi bilan bevosita bog'liq bo'lmagan sanoat korxonalari, 
masalan, yengil, oziq-ovqat va shu kabi sanoat tarmoqlarining 
shahardagi korxonalarini filiallari va sexlari qishloqda joylashtirilishi 
ham ehtimoldan xoli emas. Posyolka tashkil qiluvchi funksiyalar 
qatoriga qishloq aholisiga madaniy-maishiy va kommunal xizmatlami 
ko'rsatish bo'yicha faoliyatni ham kiritish lozim.
Joylashuvning hududiy darajalari:
I - ichki xo'jalik; II - xo'jaliklararo; III - tuman; IV - tuman- 
lararo; V - viloyat (Qoraqalpog'iston Respulikasi); VI - viloyatlararo; 
VII - umumrespublika
Joylashuv tizimlarining markazlari:
1 - umumxo'jalik; 1 A -x o 'ja lik ichidagi ixtisoslashgan; 2 -
xo'jaliklararo;
3 - tuman miqyosidagi ixtisoslashtirilgan; 4 - tumanlararo; 5 -
viloyat miqyosidagi kompleks markazlar; 5 A -v ilo y a t miqyosidagi 
ixtisoslashtirilgan markazlar;
6 - viloyatlararo: 7 -respublika miqyosidagi kompleks mar­
kazlar; 7A - respublika miqyosidagi ixtisoslashtirilgan markazlar.
A -m ajb u riy tusga ega bog'lanishlar; В - joylashuvni hududiy 
tashkil 
qilinishining 
alohida 
variantlarida' mumkin 
bo'lgan 
bog'Ianishlari.
Qishloq aholi punktlarining posyolka tashkil qiluvchi bazasini 
rivojlanish istiqbollari faqatgina noyoblik darajasi turlicha bo'lgan 
ishlab 
chiqarish 
funksiyalaming 
hududiy 
differensiatsiyasini 
chuqurlashib borishi bilan belgilanmaydi. Har bir individning ishlab 
chiqarishdan tashqaridagi turmush tarzi va hayotini kelgusida makon
27

---

bo‘yicha sikllarga ajratilishi bilan bogMiq o ‘zgarishlar ham muhim 
ahamiyatga ega boMadilar.
Shahar, ayniqsa, yirik shahar muhiti insonning nafaqat emotsional 
dunyosiga, balki uning salomatligiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 
Shahar atrof-muhitga ta’sir ko‘rsata turib, atrof-muhit tomonidan 
ko'rsatilayotgan salbiy qayta ta’sirlardan aziyat chekadi. Misol 
tariqasida shaharsozlik sohasida yuzaga keluvchi ziddiyat va nizolarni 
keltirish mumkin: yashil o'simliklaming to'satdan nobud boMishi, suv 
resurslarining yetishmasligi, muhandislik-geologik sharoitlaming 
yomonlashuvi va h.k. Yirik shaharda istiqomat qiluvchilar asab, 
yurak-tomir, nafas olish yo'llari kabi kasalliklarga qishloq joylardagi 
aholiga qaraganda 1,5-2,0 baravar ko‘proq duchor boMadilar. Tabiat 
va iqtisodiyotning ko‘rayotgan talafotlari (buzilgan tabiiy muhitning 
javob reaksiyalari, tabiatni 
muhofaza qilishga sarflanayotgan 
xarajatlar va h.k.) ancha salmoqli miqyosga ega. Aynan shu nuqtai 
nazardan aholining qishloq joylarda joylashtirilishidagi afzalliklar 
muqarrar va yaqqol namoyon bo'ladi.
Sanoat, rekreatsiya va ijtimoiy-demografik faoliyatlarning ayrim 
turlarini topshirish hisobiga qishloq hududlari funksiyalarining 
kengayishi tabiiy muhitga ko'rsatiladigan salbiy ta ’simi oshirishi aniq. 
Lekin, bu shart-sharoitlarda tabiiy muhitni muhofaza qilish va boyitish 
bilan bog‘liq faoliyatning muayyan turlari qishloq aholisi bajaradigan 
funksiyalar tarkibini toMdirib, boshqa tomondan, qishloq aholi 
punktlarining shahar tashkil qiluvchi bazasi rivojlanishidagi muhim 
element xizmatini o ‘tab beradi.
Umuman olganda, qishloq aholi punktlarining katta boMmagan 
0
‘lchamlari va rejaviy tashkil etilishi ulaming shaharlardan afzal 
jihatlarini belgilab berishini ta’kidlash zarur. Bu yerda quyidagi 
muhim afzalliklami sanab o ‘tish mumkin, demak: inshootlar va ular 
tomonidan yaratilayotgan hajmlarning insonga mutanosib ekanligi, 
harakatlanishning asosan piyoda bajarilishi, tabiiy muhitga bevosita 
yaqinlik va uning elementlarini qishloq 'posyolkasi tuzilmasi tarkibiga 
kiritilishi, 
qishloq 
aholi 
punktining 
tabiiy 
landshaft 
bilan 
mujassamlikdagi umumiy qiyofasining o'ziga xosligi - bulaming 
bare has i aholini shaharlarga xos joylashuvidagi yuqorida sanab 
o ‘tilgan muammolami ma’lum darajada bartaraf qilish va kamaytirish 
imkoniyatini beradi.

---

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda va qishloq hududlami 
ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarini yaxshilash zaruriyatini hisobga olib 
turib, qishloq aholi punktlarini nafaqat respublika joylashuv 
tuzilmasidagi eng ommaviy vakillari, balki yirik shaharlar aholisi va 
qishloq aholisi o‘rtasidagi bogMovchi elementlar sifatida qabul qilib, 
ulami imkon qadar jadalroq rivojlantirishga alohida e’tibor qaratish 
lozim. biroq, aholi punktlarining ushbu toifasi uchun ijtimoiy- 
iqtisodiy potensialni shunchaki oshirishga asoslangan yo'nalish 
muammolami toMiq hal qilinishini ta’minlab bermaydi. Obyektiv 
voqelik joylashuvning ikki - shahar va qishloqqa xos boMgan shakllari 
o'rtasida uzviy bogManish va ulaming rivojlanishida ma’lum izchillik 
mavjud ekanidan dalolat beradi. Buning natijasida shahar va qishloq 
aholi punktlarining funksiyalari o‘zaro boyitiladi va toMdiriladi hamda 
joylashuvning tizimli ko'rinishlari shakllanadi. Shuning uchun, 
qishloq aholi punktlari rivojlanishidagi asosiy yo‘nalishi, bu o'zaro 
bogMiq aholi punktlari guruhlarining funksional-tuzilmaviy element- 
lari orqali shakllanishidan iborat deb qaralmoqda. Bunda qishloq aholi 
punktlari asosiy, ya’ni agrar-sanoat ishlab chiqarish, hordiq chiqarish, 
turizm, davolash kabi funksiyalari hisobiga o'zlarining ijtimoiy- 
iqtisodiy asoslarini kuchaytirish hamda gumhli joylashuv markazlari 
boMgan shaharlaming yetakchi funksiyalarini toMdirish imkoniyatiga 
ega boMadilar.