Qishloq aholi

0 ‘zbekiston Respublikasi viloyatlaridagi qishloq aholi
punktlanning aholi soni bo‘yicba miqdoriy tarkibi
________ ________________ _____________________
2-jadval
t/r
Viloyatlar
Qishloq 
aholi 
punktla581 
rining 
soni 1422
Shu jumladan aholisining soni 
quyidagicha 
bo‘lgan
100
dan
500
kishi
ga-
cha
500
dan
1000
kishig
acha
1000
dan
3000
kishig
acha
3000
ming-
dan
5000
kishig
acha
5000
ming
kishi-
dan
ortiq
1 Andijon
581
48
77
291
106
59
2
Buxoro
1422
572
434
380
30
6
3 Jizzax
568
217
148
143
39
21
4
Qashqadaryo
1159
225
341
473
86
34
5 Navoiy
497
180
162
116
25
14
6
Namangan
507
35
58
244
107
63
7
Samarqand
1938
632
607
597
88
14
8
Surxondaryo
855
111
195
445
88
16
9
Sirdaryo
274
55
71
106
35
7
10 Toshkent
992
241
263
389
83
16
11 Farg'ona
1155
155
286
581
107
26
12 Xorazm
556
73
107
275
80
21
13
Qoraqalpo-
g‘iston
Respublikasi
1195
714
220
241
16
4
0 ‘zbekiston
Respublikasi
11699
3258
*-
1
296*T
4281
890
301
l
17
1 
t
ft* 1 -* ■
R K
4'im
с
и

---

Qishloq aholi punktlarining joylashish va hududiy mujassam- 
ligining o'ziga xos jihatlari, ularda istiqomat qiluvchi aholining 
zichligi qishloq hududlardagi aholi joylashuvi bo‘yicha alohida turlar 
ajratilishi uchun asos boMib xizmat qiladi: voha va tog* oldi 
vodiylardagi 
zich joylashuv 
(tog‘-vodiy joylashuvi); 
yaylov 
chorvachiligi hamda dehqonchilik rivojlangan hududlardagi joyla­
shuv; asosan yaylov chorvachiligi rivojlangan hududlardagi joylashuv 
va tog‘Ii hududlardagi joylashuv.
Umuman olganda, qishloq aholisining ushbu joylashuv turlari bu- 
gungi kunda ham saqlanib qolgan, lekin ularning har birida sezilarli 
sifatiy o ‘zgarishlar kuzatilmoqda. Masalan, vohalarda shahar va 
qishloq aholi punktlarining o ‘zaro bog'liqlikdagi rivojlanishi va joyla- 
shuvning integrallashgan tizimlarining shakllanish jarayoni tezroq 
kechmoqda, cho‘lli hududlarda esa yondosh yerlami o ‘zlashtirish 
asnosida joylashuvning mahalliy o ‘choqlari yaratilishi uchun shart- 
sharoitlar yaratilmoqda.
Sug‘orish va yerga ko‘p ishlov berish bilan bogMiq dehqonchilik 
yuritiladigan vohalardagi aholi joylashuvi‘keng tarqalgan hisoblanadi. 
Bunda aholi zichligining yuqori darajasini, azaldan suv resurslariga 
boy hududlarda joylashib kelgan shahar va yirik qishloq aholi 
punktlarining mavjudligini kuzatish mumkin. Bunday hududlardagi 
aholi punktlari, odatda, daryolar chiqishi konusida, daryolaming 
togMardan tekislikka chiquvchi joylarida, irrigatsiya kanallarining 
bo‘ylaridajoyIashadi (1.2.2-rasm).
Sug'oriladigan yerlardagi dehqonchilik hududlarida joylashuv­
ning o‘ziga xos turi shakllangan. Bu yerlarda tumanlar bo‘yicha ishlab 
chiqilgan rejalashtirish sxemalari asosida «tep-tekis joylarda» 
iyerarxiya darajasi turlicha boMgan posyolkalar qurilgan boMib, u 
joylardagi aholi va aholi punktlarining zichligi, eski o'zlashtirilgan 
hududlardan farqli oMaroq, aytarli yuqori emas. Shu bilan bir qatorda, 
tog‘ oldi hududlarida uzumchilik, bog‘dorchilik va lalmikor 
dehqonchilik uchun o ‘zlashtirish ishlari ham olib borildi. Shuning
'V ohadagi jo y lash u v uch turga b o 'lin a d i: intensiv su g 'o rilad ig an yerlardagi dehqonchilik 
hududlaridagi yirik m iqyosli jo y la sh u v ; intensiv su g 'o rilad ig an va lalm ikor yerlardagi 
dehqonchilik hududlardagi jo y lash u v ; su g 'o rilad ig an yerlardagi dehqonchilik bilan ch o 'l-y ay lo v
chorvachiligi yuritiladigan hududlardagi jo y lash u v . G .R .A sanov. N am angan viloyatidagi qishloq 
ah o lisin in g jo y lash u v i. -T o s h k e n t, 1975. - 101-bet.
18

---

1.2.2-rasm. Joylashuvning aholi zich bo'Igan areallari
19

---

uchun ham bu hududlarda aholi zichligi va, muvofiq tarzda, qishloq 
aholi punktlaridagi aholi gavjumligi ma’lum darajada ortib bordi. 
Xo‘jaliklari asosan chorva mollarini yaylovda boqishga ixtisoslashgan 
tog'li va cho‘l hududlarida boshqacha vaziyat kuzatiladi. Cho'l 
hududlarida doimiy aholi punktlari uchun joyning tanlanishi ko‘p 
jihatdan yer osti suvlaridan foydalanish imkoniyatlariga, tog‘li 
hududlarda e sa -q u rilish uchun qulay maydonlar va shaxsiy 
tomorqada xo‘jalik yuritish uchun yer uchastkalariga bogMiq. Tog'li 
hududlardagi qishloq aholi punktlari, aksariyat hollarda, togMar 
orasidagi tor daralarda yoki katta boMmagan daryolar bo‘yida, «jiyak» 
shaklida joylashadilar. O'zbekiston maydonining katta qismini 
qamrab oluvchi cho‘l-yaylov hududlaridagi aholi joylashuvi aholi 
punktlarining siyrakligi va aholi zichligining kamligi bilan ajralib 
turadi. Bir-biridan ancha uzoq masofada joylashgan aholi punktlari 
chorvachilik komplekslari va tog1 sanoati korxonalarining markazlari 
sifatida xizmat qiladi.
Aholi zichligining ortishi 0 ‘zbekistondagi qishloq aholisi o'sishi- 
ning bevosita natijasidir. Bu holat, ayniqsa, dehqonchilik sug'oriladi­
gan yerlarda yuritiladigan hududlarda yaqqol ko'zga tashlanadi. Masa- 
lan, Toshkent viloyatidagi qishloq aholisining zichligi 1 kv.km. ga 80 
kishini tashkil qilsa, Toshkent (qishloq) tumanida - 484 kishiga teng.
Aholi punktlari, aksariyat hollarda, daryolar vodiylarining eng 
yaxshi o ‘zlashtirilgan qismlarida, odatda,tog'lardan tekislikka chiqish 
joylarida paydo boMganlar. Bunday yerlarda aholi punktlarini 
joylashtirish uchun juda qulay bo'lgan «chiqish konuslari» bo‘lib, ular 
«oqim» effektini yaratib, yelpig‘ich ko'rinishidagi joylashuvni hosil 
qilganlar
Farg'ona vodiysidagi ba’zi tumanlarida ham aholi zichligi ancha 
yuqori. Umuman olganda, respublikaning turli mintaqalaridagi aholi 
zichligi turlicha: Farg‘ona vodiysi, Toshkent va Xorazm vohalarida 
har 1000 kv.km. uchun 60 va undan ortiq aholi punktlari to 'g 'ri 
keladi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Buxorb viloyatida bu 
ko‘rsatkich ancha past (1.1-rasmga qarang).
Bunda aholi zichligi va aholi punktlari tarmog‘i zichligi o ‘rtasida 
aniq bogMiklar kuzatiladi. Bu bogMiqliklaming xususiyati aholi 
joylashuvining 
hududiy 
tashkil 
etilishi 
va 
xo^aliklar 
konsentratsiyasidagi o ‘ziga xos jihatlarini aks ettiradi. Misol uchun, 
aholi zichligining va aholi punktlar tarmogM zichligining yuqori
20

---

darajalari (masalan, Farg'ona vodiysi viloyatlarida) maydonlar to‘liq 
o'zlashtirilganini anglatadi - bunday holat intensiv ravishda sug‘ori- 
ladigan yerlarda yuritiladigan dehqonchilik keng tarqalgan vohalarga 
xos. Qishloq aholi punktlarini aholi zichligining past darajasi bilan 
shartlangan siyrak joylashuvi (tog‘li va cho‘l zonalarida) aholi va 
ishlab chiqarishning markazlashgan (o’choqli) joylashtirilishi bilan 
izohlanadi. Kam uchraydigan, lekin ancha yirik qishloq aholi punkt- 
larining mavjudligini esa, kam sonli qulay joylashuv areallaridagi 
aholi 
va 
ishlab 
chiqarish 
obyektlari 
konsentratsiyasi 
bilan 
tushuntirish mumkin.
Aholi va qishloq aholi punktlari joylashuvidagi zichlikning 
tahlil natijalari qishloq hududlaridagi aholining joylashuvi uchun 
muhim ko'rsatkich hisoblanadi. Bunda aholi punktlari orasidagi 
o ‘rtacha masofa bilan bu aholi punktlarida yashovchi aholi zichligi 
alohida ahamiyatga ega. Masalan, Andijon viloyatida qishloq aholi 
punktlari orasidagi o'rtacha masofa 2,1 km ni, Farg‘ona viloyatida -
2,4 km ni, Xorazm viloyatida- 3 ,1 km ni, Toshkent va Namangan 
viloyatlarida - 3,7 km ni tashkil qiladi. Sanab o ’tilgan viloyatlardagi 
qishloq aholi punktlarining o'rtacha kattaligi mos ravishda 2505, 
1690, 1797, 1530 va 2486 ga teng. Bu viloyatlar qishloq aholisi 
joylashuvining yuqori darajasi bilan ajralib turadi. Bu holat, o ‘z 
navbatida, shaharlaming rivojlangan tarmog‘i mavjud boMganida, 
integrallashgan qishloq-shahar joylashuvi shakllanishi uchun asos 
boMib xizmat qiladi.
Shunday qilib, agroiqlim va boshqa sharoitlarga, shuningdek turli 
tumanlaming ixtisoslashishiga bogMiq ravishda 0 ‘zbekistonning 
qishloq joylaridagi aholi joylashuvining har-xil turlari shakllandi. 
Biroq, qishloq aholisi sonining o'sishi va uning migratsiyaga 
moyilligining past darajasi, garchi qishloq joylardagi xo‘jalikning 
ko'p mehnat talab qiluvchi tarmoqlarini rivojlantirish uchun ayrim 
dastlabki shartlarni yaratib bersada, baribir, qishloqdagi urbanizatsion 
jarayonlar klichayishiga va joylashuvning hududiy tuzilmalari 
takomillashtirilishiga yetarlicha ta'sir ko'rsatmaydi. Shundan kelib 
chiqqan holda aytish mumkinki, respublikaning qishloq xo'jalik 
hududlaridagi aholi joylashuvi shakllanishidagi o ‘ziga xos jihatlar 
aholi punktlarining kelgusida turli tip hamda iyerarxiya darajasiga ega 
joylashuv tizimlarini shakllanishiga qaratilgan rivojlanishida mavjud 
boMgan 
real 
tendensiyalami 
inobatga olish zarur ekanligini
21

---

ko‘rsatadi.Ushbu jarayon negizida qishloqdagi ishlab chiqarish 
kuchlarining hududiy jihatdan oqilona tashkil etilishi, shahar va 
qishloq aholi punktlarini o'zaro bogMiq ravishda rivojlanishi uchun 
zarur sharoitlami yaratib beruvchi ijtimoiy va transport infratuzil- 
malarini rivojlantirishga asoslangan aholi punktlarining integratsion 
potensialini oshirish kabi vazifalar yotishi lozim. Bu, o‘z navbatida, 
mintaqaviy joylashtirish asoslarini va uning shaharsozlik potensialini 
kuchaytirish, shuningdek 0 (zbekistonning qishloq hududlaridagi 
joylashuv areallarida turmush kechirish makonlarini istiqbolli tashkil 
etilishi uchun asoslarni shakllantirib beruvchi eng muhim elementlami 
aniqlash imkoniyatini yaratib beradi.