Qishloq aholi
Qishloq hodudlaridagi aholi joylashuvi shakllanishining
Yüklə 128 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Qishloq hodudlaridagi aholi joylashuvi shakllanishining
o'ziga xos xususiyatlari O'zbekiston hududida aholi joylashuvi shakllanishining o'ziga xos xususiyatlarini o'rganishda respublikadagi qishloq joylami spetsifik jihatlarini tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. Ular, birinchi navbatda, ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishi va aholi soni bilan shartlangandir. Mustaqillik yillarida O'zbekiston Respublikasida qishloq xo'jalik hududlaridagi yerdan foydalanish tuzilmasida salmoqli o'zgarishlar ro‘y berdi. Bu yerda davlat sektori deyarli bekor qilindi va yerdan foydalanuvchilami kichiklashtirilish jarayoni kechmoqda. Ham dehqonchilik, ham chorvachilik sohalarida fermer xo‘jaliklarining soni kun say in oshib bormoqda. «Hozirgi vaqtda farmer xo'jaliklari qishloq xo‘jalik mahsulotlari * ishlab chiqarishni tashkil etishning eng samarali shakli ekanini hayotning o'zi tasdiqlab bermoqda. Yurtimizda fermer xo'jaliklarini moddiy-texnik ta’minlash va moliyalashtirish bo'yicha bozor iqtisodiyoti tamoyillariga to'la javob beradigan ishonchli tizim va 12 I mexanizmlar shakl lantiri ldi va muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsat- moqda»1. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishni kichikilashtirish va markazlashmagan tizimga o ‘tkazish jarayoni davom etib, ko‘p yo'nalishli iqtisodiyot shakllanmoqda. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, respublikaning qishloq joylarida aholini joylashtirishni o'ziga xos xususiyatlarini o‘rganish o ‘ta muhim ahamiyatga ega bo‘lib, alohida va mustaqil ilmiy mavzu darajasiga ko‘tarilgan.2. 0 ‘zbekistonda qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi ustuvor ekanligini hisobga oladigan bo‘lsak, bu masalaga shunchalik katta e’tibor qaratilishini ochiq-oydin e’tirof etmasdan iloji yo‘q. Bugungi kunda mamlakatning 3/5 qismi qishloqlarda istiqomat qiladi va bu ko‘rsatkich oxirgi yillarda deyarli o ‘zgarmay kelmoqda. Shu bilan birga, aholi soni oshishi bo‘yicha yetarlicha barqaror bo'lgan ko'rsatkichlami va aholining aksariyat qismi hududiy jihatdan o'troq ekanligini hisobga oladigan bo‘lsak, qishloq aholisi dinamikasining alohida tipini va 0 ‘zbekiston qishloq xo'jaligi hudud- laridagi demografik vaziyatning o'ziga yarasha jihatlarini belgilash mumkin (1.2.1 -rasm). So'nggi yillarda tug‘ilishlar darajasining biroz pasayishiga qaramasdan (tug'ilishlarning eng yuqori ko'rsatkichi 1991 yilda qayd etilgan), baribir, qishloq aholisining soni ko‘payishda davom etmoqda. 0 ‘rtacha yillik o ‘sish 1,7% ni tashkil qilib, bugungi kunda qishloq aholisining umumiy soni 16087,2 ming kishini yoki 25427,9 ming kishidan iborat mamlakat aholisining 63,3% ni tashkil qilmoqda. Samarali iqtisodiy siyosat markazining baholashicha mamlakati- mizdagi qishloq aholisi 2010 yilga kelib 17864,9 ming kishiga, 2025 yilda - 20875,0 ming kishiga yetadi. Hisoblangan muddatdan keyin, masalan, 2050 yilda esa 25320,0 mingtani tashkil qiladi. Lekin, respublika aholisining umumiy soniga nisbatan ulushi asta-sekin pasayadi va 57,8% ni tashkil1 etadi. Shu bilan birga, qishloq aholi punktlarini shahar tipidagi aholi punktlari tarkibiga kiritilishi hisobiga ularning ulushi kamayib 'l.A . Karim ov Jahon m oliyaviy-iqtisodiy inqirozi. O 'zb e k isto n sharoitida uni b artaraf etishning yo llari v a choralari. Toshkent: « 0 'z b e k isto n » ,2 0 0 9 . - 18-bet : M antiqqa zid b o 'lsa ham tan olish kerak - 0 ‘zbekistonda qishloq joytardagi aholi jo y lash u v i uib an istik a m uam m olariga qaraganda каш o'rganilgan. 13 borayayotganini ham kuzatish mumkin. Masalan, 1959 yilda 0 ‘zbekistondagi qishloq aholi punktlarining umumiy soni 17,3 mingtaga teng boMgan boMsa, 1991 yilda bu ko'rsatkich 12,9 minggacha kamaygan, bugungi kunda e s a - 1 1 ,7 mingtani tashkil qiladi. 0 ‘zbekiston Respulikasi Shaharsozlik kodeksiga muvofiq qabul qilingan klassifikatsiyaga ko‘ra, respublikadagi 11699 ta qishloq aholi punktlarining yarmidan ko‘progM, ya’ni 53,3% aholi soni 1000 tagacha boMgan kichik qishloq aholi punktlaridan iborat. Ulaming tarkibida aholisi 500 tagacha boMgan kichik aholi punktlari 3258 tani, y a ’ni 52,3% ni, aholisining soni 500 dan 1000 gacha boMgan aholi punktlari 2969 tani, ya’ni 47,7% ni tashkil etadi. Aholisi 1 mingdan 3000 gacha boMgan qishloq aholi punktlari soni 4281 taga teng boMib, ular qishloq aholi punktlari umumiy sonining 36,6% ni tashkil etadi. Aholisi 3000-5000 kishini tashkil etadigan katta posyolkalar soni 890 taga (7,6%) teng. Aholisi 5000 kishidan ko‘p boMgan yirik qishloq aholi punktlarining soni 301 tani, y a’ni 2,5 foizni tashkil qiladi (1- jadval). $ f i 20,0 dan ortiq £ ) 50danorhq 14 |