Qishloq aholi

U O ‘K: 9 1 1 .3 7 (0 7 5 )
KBK 60.7
T a q r i z c h i i a r :
Q .li.M u h a m e d ja n o v - arxitektura fan lari nom zodi, professor;'
YI.KLMirzayev - arxitektura fanlari nom zodi, dotsent.
ISBN 978-9943-990-56-2
О «Fan va teinologiya» nashriyoti, 2015.

---

KIRISH
Aholining, ayniqsa, qishloq hududlarida istiqomat qiluvchi aholi- 
ning sharoitlarini yaxshilanishi respublikamizning agrar sektorida 
jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar sodir etilishini nazarda tutadi. 
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov mazkur muammoga 
doimo jiddiy e’tibor qaratib kelgan va shuning uchun ham 2009 
yilning 
«Qishloq rivojlanishi va farovonligi yili» 
deb e’lon qilinishi 
bejiz etnas'. Alohida e’tibor qaratilishi lozim boMgan amallaming 
mazmun-mohiyati va eng muhim yo‘nalishlari qabul qilingan Davlat 
dasturida aniq va ravshan belgilab bergan. Dasturdagi «alohida e’tibor 
qaratish lozim boMgan navbatdagi eng muhim vazifa - qishloqda 
turmush darajasini yuksaltirishga, qishloqlarimiz qiyofasini o ‘zgar- 
tirishga qaratilgan uzoq muddatli va bir-biri bilan chambarchas 
bog‘liq keng koMamli chora-tadbirlarni amalga oshirish. ijtimoiy soha 
va ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirishni jadallashtirish, 
mulkdoming, tadbirkorlik va kichik biznesning maqomi, o ‘mi va 
ahamiyatini tubdan qayta ko‘rib chiqish, fermer xo‘jaliklari rivojini 
har tomonlama qoMlab-quvvatlashdan iboratdir»2.
Bu dastumi amalga oshirish uchun bugungi kunda iqtisodiyotning 
agrar sektori rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan bir qator kamchi* 
liklami. xususan, qishloq hududlarida aholi joylashtirilishining shakl- 
lanib ulgurgan strukturasidagi mavjud kamchiliklarga (aholining 
siyrak joylashishi, yoyilganlik, aholi punktlarining bir-birlaridan va 
qishloqlararo industrial va madaniy markazlardan uzoqda joylashgan- 
ligi) barham berish lozim. Mehnat resurslaridan oqilona boMmagan 
tarzda foydalanish qishloq hududlaridagi ishlab chiqarishning texnika- 
viy, texnologik va tashkiliy darajasini o ‘shirish bo‘yicha samaradorlik 
pasayishiga sabdb boMmoqda; qishloq hududlaridagi kichik aholi 
punktlarining son jihatdan ko'pligi xizmat ko'rsatish sohasining 
rivojlanishini cheklab qo'ymoqda; aholi punktlarining yakkalanib qol- 
ganligi va markaziy shaharlardan uzoqda joylashganligi xo'jaliklararo
'
«Qishloq hayoti» gazetasi, 200 8 ,6dekabr. (147-148). - 1-bet.
2I.A.KarimovJahon nioliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni bartaraf ctishning
yo’llari v i choralari Toshkent: « 0 ‘zbekiston», 2009. - 41-bet
3

---

hamda tarmoqlararo kooperatsiya jarayonlarining sust borishiga, 
qishloq aholisining shahar madaniyati va shahar turmush tarziga 
moslashish imkoniyatlari pasayishining asosiy sababchisi sifatida 
e’tirof etilayotgani sir emas.
Yuqorida sanab o'tilgan kamchiliklarni bartaraf etilishi mehnat 
resurslaridan foydalanish doirasining kengaytiriIishini, xizmat ko'rsa- 
tish sohasining shahar madaniyatiga xos bo'lgan ilg'or standartlarga 
asoslangan shaklda taqdim etilishini, yuqori darajadagi umumiy va 
professional ta’lim olish uchun zarur boMgan imkoniyatlar yaratilishi- 
ni, bo'sh vaqtdan oqilona tarzda foydalanishni nazarda tutadi. Shuning 
uchun ham, funksional ravishda yo'naltirilgan aholi punktiarining 
Respublikaning qishloq hududlarida maqsadli ravishda rivojlantirilishi 
ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishi va aholi joylashtirilishini 
takomillashtirish bilan bog'liq boMgan eng muhim ijtimoiy-iqtisodiy 
vazifalar sirasiga kiradi. 1.A.Karimov ham ana shu jihatlarga urg‘u 
bergan ho Ida, xususan, quyidagi: «Qishloqni yangilash va qayta qurish 
chora-tadbirlari tizimida ishlab chiqarish va ijtimoiy infrastrukturani 
jadal rivojlantirish juda katta ahamiyatga ega. Bu hozirgi agrar siyo- 
satning g ‘oyat muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Kommunal va 
muhandislik tizimlarining keng tarmog'ini yaratsak, qishloqda 
yashovchilaming ijtimoiy hayotini tubdan yaxshilasakkina butun 
qishloq xo'jaligini sifat jihatdan yangi darajaga ко'tar ish, unga 
industrial tus berish mumkin.» - degan fikrni aytib o'tadi. Shu bilan 
birga qishloqning eng dolzarb muammolaridan biri, ya’ni qishloq 
xo‘jalik ishlab chiqarishidagi ortiqcha mehnat resurslarining industrial 
sohalarga, servis va maishiy xizmat ko'rsatish sohasiga jalb qilinish 
masalasi hal qilinadi»1.
Ana shu masalalarning hal qilinishida shaharsozlik faoliyatiga 
katta ahamiyat beriladi, sababi hayot faoliyati va fazoviy shakllaming 
uyg'unligi, ulaming o'zaro muvofiq va monand bo'lishi aynan 
shaharsozlik vositalari yordamida amalga oshiriladi. Shaharsozlikning 
ana shunday ijtimoiy-iqtisodiy bogMiqligi va amaliyligi qishloq 
aholisini joylashtirishda inson uchun zarur boMgan 
yashash 
sharoitlarining yirik hududiy tuzilmalar miqyosida yo‘lga qo'yilishida, 
tartibga solinishida ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Aholi punktlari 
tarmoqlarining joylashtirish tizimini shakllantirishga yo‘naltirilgan
'l.A -K arim ov. 
O'zbckiston 
iqtisodiy islohotiar chuquriashtirilishi y o 'lid a . 
T. -wO'zbekiston». 
1995. - 68-69-bedar.
4

---

rivojlantiri 1 ishi respublikada aholini joylashtirish bo'yicha amalga 
oshirilayotgan o'zgarishlarning zamonaviy konsepsiyalari uchun asos 
boMib xizmat qilishi zarur. Tizimli ravishda tashkil etilgan ushbu 
jarayon aholi joylashtirilishida shahar va qishloq o ‘rtasida mavjud 
boMgan tafovutni bartaraf qilinishining yangi yoMlarini belgilash 
uchun imkoniyat yaratib beradi.
Aholini joylashtirish bir martalik tadbir emas, aksincha, uzluksiz 
davom etuvchi va o ‘z mohiyatiga ko‘ra ancha murakkab boMgan maj- 
muaviy jarayondir. Ishlab chiqarish va aholining yashash sharoitlarini 
jadal sur'atlarda rivojlanishi o ‘zgarishlar bo‘yicha o'tkaziladigan 
tadbirlaming uzluksiz boMishini talab etadi. Aynan shu jadallik, 
aksariyat hollarda. aholini joylashtirish strukturasiga nisbatan qo‘yila- 
digan talablar tez-tez o zgarib turishiga hamda ushbu strukturaning 
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning erishilgan darajasiga muvofiq holga 
keltirishga undaydi. Bu jarayonning murakkab kechishi xususida 
shuni aytish mumkinki, aholini joylashtirish bo'yicha rekonstruksi- 
yaning ushbu bosqichida qishloq hududlaridagi aholi punktlarining 
deyarli barchasi qamrab olinadi, bu esa, o‘z navbatida ularda amalga 
oshiriladigan qayta qurish ishlari keng miqyosda o'tkazilishini 
anglatadi.
Gumanizm ideallariga asoslangan yangi munosabatlar shaklla- 
nishining eng muhim yo‘nalishlarini belgilamay. shahar va qishloq 
o ‘rtasida haligacha mavjud boMgan ijtimoiy-iqtisodiy hamda madaniy- 
maishiy tafovutlami bartaraf etmay turib qishioqni va, umuman, 
qishloq aholisining turmush tarzini o'zgartirib boMmaydi. Shuning 
uchun ham shaharsozliknining, ya’ni qurilish va foydalanish nuqtai 
nazarida qulay va tejamkor qishloq turar-joy uylarini barpo etilishi 
juda katta ahamiyatga ega.
Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish hajmlarini sanoat va qishloq 
xo‘jaligiga asoslangan holda oshirilishi aholi punktlarini o ‘zgartirish- 
dagi ijtimoiy va shaharsozlik jihatlarga chambarchas bogMiqdir. 
Ushbu muammoni hal etish uchun davlat tomonidan juda katta 
mablagMar ajratilmoqda. Ulardan foydalanishning samaradorligi 
loyihaviy yechimlaming qanchalik oqilona boMishi va aniq shart- 
sharoitlarga qanchalik mos kelishi bilan shartlanib beriladi.
0 ‘zbekiston Respublikasida mavjud boMgan tabiiy, ijtimoiy- 
demografik va boshqa shart-sharoitlar qishloq qiyofasini o'zgartirish 
uchun yetarlicha dastlabki shartlami yaratish imkonini beradi.
5

---

0 ‘zbekistondagi qishloq aholi punktlarini rejalashtirish va qurish 
bo'yicha umumiy masalalar 0 ‘zbekiston Respublikasi hamda xorijiy 
ilmiy-tadqiqot va loyiha institutlari tomonidan chop etilgan ishlarda 
keng yoritilgan. •
Shu bilan birga, 0 ‘zbekistonda qishloq aholi punktlarini ommaviy 
loyihalashtirish va qurish, shuningdek o ‘quv me’moriy loyihalash 
amaliyotida bunday keng koMamli ishlarning o‘ziga xos jihatlari 
yetarlicha hisobga olinmagan. Boshqa mintaqalar uchun oqilona va 
eng maqbul boMsada, 0 ‘zbekiston sharoitiga umuman mos kelmaydi- 
gan rejalashtirish prinsiplaridan foydalanishga bir qator misollarni 
keltirish mumkin. Bu holat mamlakatimizdagi qishloq joylami loyiha­
lashtirish va qurishdagi hududiy o ‘ziga xosliklami umumlashtirishga 
va, natijada, yashash uchun noqulay va me’moriy jihatdan mavhum 
bo'lgan aholi puntklari qurilishiga olib kelmoqda.
0 ‘zbekistonda qishloq posyolkalarining me’moriy-rejali tuzilma- 
larini shakllantirish bo’yicha salmoqli va qimmatli tajriba jamlangan. 
0 ‘tgan o‘n yilliklar davomida respublikamizning bir qator yetakchi 
loyiha tashkilotlari (Uzshaharsozlik LITI, TashZNIIEP, Uzgiprosel- 
stroy, Uzagromejxozproyekt, ToshPI, 0 ‘zbekiston Davlat arxitektura 
va qurilish qo‘mitasi va uning qurilish va arxitektura bo'yicha viloyat 
bo‘limlari; 0 ‘zbekison fanlar akademiyasi 
falsafa va huquq 
institutining sotsiologiya sektori, 0 ‘zbekiston FA qishloq xo'jaligi 
iqtisodi instituti, 0 ‘zbekiston FA Arxeologiya instituti, ToshDU, 
SamDU, TQXIMI va boshqa) tomonidan olib borilgan tadqiqotlar 
aholi joylashtirilishini shakllantirish va qishloq aholi punktlarini rejali 
tashkillashtirishda muhim amaliy ahamiyatga ega.
0 ‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin bu tadqiqotlar 
0 ‘zbekiston Milliy universiteti, 0 ‘zbekiston Agrar universiteti, TAQI, 
« 0 ‘zagrosanoatIoyiha» 
MCHJ, 
« 0 ‘zshaharsozlikLITI» 
OAJ, 
SamTAQI kabi ilmiy-tadqiqot tashkilotlari va oliy o ‘quv muassasalari 
tomonidan yanada rivojlantiriIdi.
0 ‘zbekiston Respublikasida bosh loyihaning «donalab» ishlab 
chiqishdan qishloq fuqarolar yig'ini hududini me’moriy-rejali 
tashkillashtirish loyihasini (HMRT) kompleksli ishiab chiqishga qara- 
tilgan uzviy ketma-ketlikdagi ishlar olib borilmoqda. Unda qishloq 
fuqarolar yig‘ini hududidagi barcha qishloq aholi punktlarining 
sxematik bosh rejalari ishlab chiqilib, yer resurslari, uy-joy fondi,
6

---

ijtimoiy va muhandislik infratuzilmalardan oqilona foydalanish 
masalaiari hal qilinmoqda.
Lekin, ta’kidlash zarurki, arxitektura va qurilish yo‘nalishi 
bo‘yicha ta’lim sohasida yuqorida qayd etilgan jarayonlar yetarlicha 
yoritilmagan. Bugungi kunda 0 ‘zbekistondagi ixtisoslashtirilgan oliy 
o‘quv muassasalarida Hududning me’moriy-rejali tashkillashtirish 
(HMRT) va qishloq aholi punktlarini me’moriy-rejali tashkillash- 
tirishga bag‘ishlangan utnumiy va ixtisoslashtirilgan axborot hamda 
o'quv materiallari yetishmaydi. Zarur materiallar ko‘p sonli kitoblar, 
maqolalar, axborot varaqlari va satrlarida tarqoq holda berilgan, 
bunday holat axborot yig‘ish va uni o ‘rganishda m a’lum qiyinchi- 
liklami tug'diradi. Undan tashqari, bu kabi axborot oqimida talabalar 
bosh g‘oyani ilg‘ab olishlari, o‘qilgan materiallami umumlashtirishlari 
(aksariyat hollarda hajm katta bo'lgani sababli), turli tashkilotlaming 
axborot tusiga ega hamda ilimiy materiallarini o‘zaro bog'lashlarida 
jiddiy muammolarga duch kelmoqdalar.
Mazkur o'quv qo'llanmasida mavjud materiallami umumlash- 
tirishga. qishloq posyolkalarini 0 ‘zbekiston qishloq fuqarolar yig'ini 
tuzilmasidagi me’moriy-rejali tashkil etilishining asosiy prinsiplarini 
aniqlashga harakat qilingan. Bunda TAQI va SamDAQI kabi o'quv 
muassasalaridagi kurs va diplom loyihalari doirasida talabalar 
tomonidan bajarilgan ilmiy-eksperimental ishlanmalarga alohida 
e’tibor qaratilgan.
QoMlanmadagi materiallar arxitektura ixtisosi bo'yicha tahsil 
olayotgan talabalar uchun mo'ljallangan. Axborot materiali sifatida 
faoliyati qishloqni o ‘zgartirish bilan bog'liq bo'lgan mutaxassislar 
uchun ham foydali bo'lishi mumkin.
7

---