Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

O‘ZBEK TILIDAGI QARINDOSH-URUG‘ OTLARI VA ULARNING 
ILDIZLARI 
Hozirgi o‘zbek tilida tug‘ishganlar, bir uruqqa tegishli 
kishilar 
qarïndaš, uruğ
deyiladi. 
Qarïndaš
–
“bir qorindan 
tug‘ilgan”, 
uruğ
–
“bir urug‘dan taragan, urug‘dosh” degani. 
Qarindosh-urug‘chilik oila munosabatlarining, turmush 
qurish va er-xotinlikning yuzaga kelishi bilan boshlanadi.
Turkiy tillarda, xususan, o‘zbek tilida qarindosh-
urug‘chilikka kiruvchi atamalar tizimi o‘ta takomillashganligi 
bilan ajralib turadi. E’tiborlisi shundaki, ushbu tizimni tashkil 
etuvchi atamalarning asosiy qismi sof turkcha.
Yangi tug‘ilgan bolani 
čaqalaq
deyiladi. 
Čaqalaq
so‘zidagi 
čaqa
– “mayda, kichik” ma’nosini beradi, -
laq
– kichraytirish, 
erkalash qo‘shimchasi. Farzandni 
bala
deyiladi: 
qïz bala
– “qiz 
farzand”, 
oğïl (
– “o‘g‘il farzand”. 
Bala
so‘zining 
“o‘g‘il” ma’nosi ham bor. Bola voyaga, balog‘at yoshiga yetib, 
o‘smirga aylanadi. Bu yoshdagi shaxsni 
ospïrïn
ham deyiladi. 
Voyaga yetganlik belgisi 
–
boy
. Bu so‘z hali turmush qurmagan 
yigit yo qizni bildiradi. Qiz bolani 
boy qïz
, yigitni esa 
boydaq
deydi. 
Boyï yetkän qïzï bar
deganda, “qizning voyaga 
yetganligi” tushuniladi. Yoki 
boyïda boldï, boyïda bar
deymiz. 
Endi bu “ikki qat bo‘ldi; homilador” degan ma’noni anglatadi. 
“Boshi ochiq o‘smir”, “voyaga yetganlik” yoki “homiladorlik” 
anglamlaridagi 
boy
so‘zining tubi “urug‘; erlik yo xotinlik 
suvi” ma’nosiga taqaladi. Masalan, 
boyï yetkän
deganda 
“urug‘i yetilgan” ma’nosi bor. Chunki insonda voyaga yetish 
o‘shaning bilan o‘lchanadi. Keyingi so‘zlarning asl ma’nosi 
ham o‘shandan.
Eski o‘zbek tilida 
boy
so‘zi “urug‘” ma’nosida qo‘llanilgan. 
Buni Zahiriddin Bobur ham ishlatgan (qadimgi turkiy tildagi 
ko‘rinishi – 
bod
). 
Boy
so‘zini hozirgi turklar ham “urug‘, kelib 

---

246
chiqishi bir bo‘lgan jamoa” ma’nosida qo‘llamoqda. Bu so‘z 
“kelib chiqishi bir; bir urug‘dan chiqqan jamoa” ma’nosini 
beradi. So‘zning ushbu ma’nosi ham yuqorida biz qayd etgan 
ma’nosidan urchigan. O‘zbek tilida burungi 
boy
so‘zining 
o‘rnida 
uruğ
so‘zini ishlatamiz. 
Uruğ
so‘zining ham ma’no 
taraqqiyoti 
boy
so‘zi singari kechgan: boshlab “erlik va xotinlik 
suvi” ni bildirgan, keyin “shundan tarqagan urug‘larni” (ya’ni 
tug‘ishgan, qarindoshlarni), oxirida “bir urug‘dan taragan 
jamoani” anglata boshlagan. 
Endi yaqinlik, qarindosh-urug‘likning bosqichlarini ko‘rib 
chiqamiz.
Yaqinlikning bosh chizig‘ida ota-ona turadi. O‘zbekchada 
ada
(yoki 
ata
) va 
ana
bo‘ladi. Onani 
ayï
yoki ora-chora 
aya
deyuvchilar ham bor. Keyingi shakllari 
ana
so‘zidagi [n] 
tovushining [y] ga o‘zgarishidan kelib chiqqan.
Yaqinlik 
tug‘ishgandan
boshlanadi. Tug‘ishgani uy 
ichidagilarni (oilani) qamraydi. Bular, o‘g‘illarga nisbatan: 
ulug‘i – 
ağa
yoki 
äkä
, kichigi – 
ini
yoki 
ükä
; qizlarga nisbatan: 
ulug‘i – 
egäči
yoki 
apa
, kichigi – 
siŋil
.
O‘zbek tilida ushbu atamalarning ayrimlari juft holda 
qo‘llanilib, yangi ma’no bildirishga ham xizmat qiladi. 
Masalan,