Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Qadimgi turklarda “asr” va “o‘n asr” tushunchalari.
Turkiy yozma manbalarda “asr”ni 
yüz yïl
deydi. Yozma 
manbalarda
mïŋ yïl (~bïŋ yïl)
atamasi ham tez-tez uchrab 
turadi, bu “o‘n asr”ni bildiradi. 
Yïl
so‘zining oldiga 
qo‘shilayotgan 
mïŋ
soni boshlab uning aniqligini, tayin bir 
o‘lchovini ifoda etgan. Qadimgi turkiy tilda 
mïŋ yïl (~bïŋ yïl)
vaqt o‘lchovining eng katta birligi bo‘lgani bois, badiiy 
matnlarda “uzoq yillar, asrlar, nihoyatda uzoq vaqt” 
tushunchasini ham bergan. Masalan, bitiglarda 
bïŋ yïllïq, tümän 
künlük
degan birikma uchrab turadi. Ushbu birikma “ko‘p asrli, 
nihoyatda eski” degan ma’noni bildiradi. Misol uchun, uyg‘ur 
xoqonlig‘ining asoschisi Mo‘yun-cho‘rga atab tiklangan 
yodgorlikda uning tilidan shunday bitilgan: 
Bïŋ yïllïq, tümän 
künlük bitigimin belgümin anta yasï tašqa yaratïtdïm.
– Ming 
yillik, tuman kunlik bitigimni-tuzugimni o‘sha yerda yassi 
toshga yozdirdim (MČ.21) 
Hozirgi o‘zbek tilida ham, ayniqsa, so‘zlashuvda “ming 
yil”, “yuz yil” deyilganda “juda uzoq vaqt” anglashilishi 
mumkin. 
Qadimgi turklarda yil hisobi.
Qadimgi turklarda bir yil 
o‘n ikki oydan iborat.
Qadimgi turklarda yangi yil 
yaz
(ya’ni ko‘klam)ning 
birinchi kunidan boshlangan. Eski hisobda ko‘klamning 
birinchi kuni navruzga emas, hozirgi martning birinchi o‘n 
kunliklariga, ya’ni yangi Oy chiqqan kunlarga to‘g‘ri keladi. 

---

238
Eski sana bo‘yicha shu kundan eski oy tugab, yangisi 
boshlanadi. Yilning boshi ham shu kunlarga to‘g‘ri keladi. Bu 
kunni qadimgi turklar 
yïl bašï
degan. Bu so‘z hozirgi “yangi 
yil”dir.
Eskida yillar muchal hisobi bilan yuritilgan. Ular o‘n ikki 
hayvon nomini o‘n ikki yilga ot qo‘yganlar. Muchal tizimi o‘n 
ikki oy va o‘n ikki burjga asoslanib belgilangan edi. Tug‘ilish, 
janglar va boshqa tarixiy voqealarni ana shu hisob asosida 
yuritganlar. 
Mahmud Koshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘atit turk” 
asarida o‘n ikki muchal otini tartib bilan keltirgan (MK.I.331–
332). Ko‘k turk bitiglarida, turfondan topilgan uyg‘ur yozuvli 
matnlarda 
yoki 
keyingi 
davrlarda 
yaratilgan 
turkiy 
yodgorliklarda qo‘llangan ayrim yil otlari Mahmud Koshg‘ariy 
qo‘llagan otlardan farq qiladi. Ular fonetik jihatdan o‘zgargan, 
uning boshqa bir sinonimi bilan atalgan yoki o‘zga tillardan 
o‘zlashgan bo‘ladi. Turkiy yozma yodgorliklarda qo‘llangan 
yil otlari quyidagicha: 
MK da: 
Sïčğan yïlï
– sichqon yili. Ko‘k turk bitiglarida: 
Küskü 
– sichqon.
MK da: 
Ud yïlï
– sigir yili. 
MK da: 
Bars yïlï
– bars yili. 
MK da: 
Tawïšğan yïlï
– quyon yili. Berlin fondidagi U 
5314 raqamli hujjatda: 
Tawšan yïl
. 
MK da: 
Nek yïlï
– timsoh yili. Ko‘k turk bitiglarida: 
Loo~luu
– ajdar yili. 
MK da: 
Yïlan yïlï
– ilon yili. 
MK da: 
Yund yïlï
– ot yili. Ko‘k turk bitiglarida: 
Yont~yund
– ot.
MK da: 
Qoy yïlï
– qo‘y yili. Kul tigin bitigida: 
qoñ yïl
(K.III). Berlin fondidagi U 5254 raqamli hujjatda: 
Qoyn yïl
. 
MK da: 
Bičin yïlï
– maymun yili. 
MK da: 
Taqağu yïlï
– tovuq yili. Berlin fondidagi U 5238 
raqamli hujjatda: 
Taqïğu yïl
. 

---

239
MK da: 
Ït yïlï 
– it yili.
MK da: 
Toŋuz yïlï
– to‘ng‘iz yili. Ko‘k turk bitiglarida: 
Lağzïn, toŋuz 
– to‘ng‘iz. 
Turkiy tillarda 
yaš
so‘zi ham vaqt bilan bog‘liq. 
yaš
– kishi 
umrining bir yillik bo‘lagidir. Shuning uchun qadimgi turkiy 
tilda “yasha” fe’lining o‘rnida 
yïlla
- so‘zi ham ishlatilgan. 
Hozirgi o‘zbekchadagi “yosh”ni anglatuvchi 
yašar
asli 
yašayur
dan; u “shuncha yil yashaganlik”ni bildiradi. Kul tigin 
bitigida sarkarda Kul tiginning faoliyati xotirlanar ekan, Bilga 
xoqon tilidan 
otuz yašayur erti
yoki 
bir qïrq yašayur erti
deb 
qayd etilgan (K.42). Bu “o‘ttiz yashar edi”, “o‘ttiz bir yashar 
edi” degan ma’noni beradi. 
Hozirgi o‘zbek tilida 
qïrq yašar, ellik yašar
deb ishlatamiz, 
bu o‘sha 
yašayur 
ning o‘zgargan ko‘rinishidir. Yoki buning 
o‘rnida 
čiqdï, kirdi
so‘zlari ham qo‘llanila oladi: 
qïrqqa čïqdï – 
qïrqqa kirdi; ellikkä čïqdï – ellikkä kirdi. 
Bitiglarda 
yaš
so‘zi o‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasi bilan 
qo‘llanilib, vaqt aniqligini ifodalaydi. Masalan: 
yeti yigirmi 
yašima
– o‘n yetti yoshimda (X.24); 
otuz artuqï bir yasïma 
– 
o‘ttiz bir yoshimda (X.29). Qiyoslang, hozirgi o‘zbek tilida: 
yašï qïrqda, yašï ellikdä.