Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

B
, 
b
harflari, o‘rni bilan, [w] tovushini ham ifoda etgan degan 
xulosaga olib keladi. Misollarga e’tibor bering: 
tabğač 
(tawğač)
– tabg‘ach, 
tabïsğan (tawïsğan)
– tovushqon, 
sab 
(saw)
– so‘z, xabar, 
sub (suw)
– suv.
XI–XIV asrlarning turkiy yodgorliklarida tishora [δ] 
tovushi ham uchraydi (bu tovush arab alifbosida 
ﺬ
harfi bilan 
ifoda etilgan). Masalan, XI–XIV asrlarning arab yozuvli 
matnlarida quyidagi so‘zlar 
ﺬ
harfi bilan yozilgan: 
eδgü, aδïğ, 
quδï, qaδğu
. Ko‘k turk va qadimgi uyg‘ur alifbolarida tishora 
[δ] tovushi uchun alohida belgi yo‘q. Arab yozuvli matnlardagi 
[δ] li so‘zlar ko‘k turk bitiglarida 
D, d
harflari bilan yozilgan. 
Ushbu so‘zlardagi 
D, d
harflari [d] bilan bir qatorda tishora [δ] 

---

121
tovushini ham ifodalagan chiqar: 
edgü (eδgü), adïğ (aδïğ), qudï 
(quδï), qadğu (qaδğu)
. 
Ko‘k turk xatida [x] tovushi uchun maxsus harf yo‘q, uning 
o‘rnida yolg‘iz 
q
keladi: 
qatun, qağan, qan
. Bu so‘zlardagi [q] 
arab yozuvli matnlarda [x] ga o‘zgaradi: 
xatun, xaqan, xan
. 
Biroq, bu hodisani tamoman tovush o‘zgarishiga yo‘ymaslik 
kerak. Sababi, “Qutadg‘u bilig” asarining tilida qadimgi [q] li 
varianti ustivor. Masalan: 
qalï
(agar), 
qalïq
(osmon), 
yaqšï
va 
b. Keyinchalik bu so‘zlardagi [q] tovushi [x] ga o‘zgargan: 
xalï, xalïq, yaxšï
singari.
Urxun bitiglarida hozirgidan farqli holda [ñ] tovushi ham 
qo‘llangan (yozuvda 
#
harfi yoki ikki harf birikmasi – 
JN
bilan 
ifoda etilgan). Bu tovush quyidagi so‘zlarda keladi: 
Toñuquq, 
añïğ, qoñ, cïğañ
. Ko‘k turk bitiglarida [ñ] bilan kelgan so‘zlar 
uyg‘ur yozuvli qadimgi turfon matnlarida yoki arab yozuvli 
yodgorliklarda [y] bilan keladi: 
ayïğ
– yovuz, tuban, bemani, 
qoy, čïğay
– “qashshoq, yo‘qsil”. 
Qadimgi [ñ] ni Mahmud Koshg‘ariy arab xatida harfi 
bilan keltirgan. Uning yozishiga qaraganda, [y] li so‘zlarni [n] 
ga aylantirish dialektal xususiyatdir. So‘z o‘rtasi va oxirida 
kelgan [y] ni arg‘ular [n] ga almashtirganlar: 
qoy – qon 
“qo‘y”, 
čïğay – čïğan
“kambag‘al”, 
qayu – qanu
“qaysi” (MK.I.67). Bu 
misollarning bari ko‘k turk bitiglaridagi [ñ] sonor [n] ga variant 
sifatida ([n~ñ]) qo‘llanganidan dalolat beradi. 
[n] // [y] mosligi hozirgi o‘zbek tilida ham uchrab turadi: 
qanda~qayda
. Yoki qadimgi [n] hozir qo‘llaydigan 
qanï, qanča
singari so‘zlarimizda ham saqlanib qolgan.
Uyg‘ur yozuvli qadimgi turfon bitiglarida o‘zlashgan 
so‘zlarda sirg‘aluvchi [ž] tovushi ham qo‘llanilgan: 
ažun
. Arab 
yozuvli matnlarda bu tovush ژ harfi bilan ifoda etilgan: 
ا
نوژ
 
ažun
– dunyo. 
Eski turkiy til davridan boshlab arab, fors tilidan o‘z-
lashgan so‘zlarda [f], [h] fonemalari ham qo‘llana boshladi.

---

122
Arab alifbosi asosidagi turkiy imloda arab va fors tillaridan 
o‘zlashgan so‘zlarga nisbatan yozuv prinsipi amal qilgan. 
Bunday so‘zlar arabcha matnlarda qanday yozilsa, turkiy 
matnlarda ham shunday yozilavergan. Lekin ulardagi arab 
tiligagina xos bo‘lgan tovushlar turkiy tovushlar singari 
talaffuz etilgan.
“Kitob-i tarjumon-i turkiy”da o‘zlashgan so‘zlarga xos 
bo‘lgan bunday tovushlar xususida ham ma’lumot beriladi. 
Unda yozilishicha, “turk qipchoq tilida” quyidagi sakkiz harf 
(ya’ni tovush) yo‘q. Bular: sa: (