Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
mahayana, tayšiŋ
(bularning biri sanskritcha, ikkinchisi xitoychadan o‘zlashgan) yoki uluğ kölüŋü deb atalgan. 210 Xinayana mazhabi esa kičig kölüŋü atalgan. Kölüŋü – qadimgi turkiy tilda “yo‘l, mazhab” degani; uluğ kölüŋü – “dinning keng tariqati” (большая колесница), kičig kölüŋü – “kichik tariqat” (малая колесница) ma’nosini anglatadi. Qadimgi turk, qolaversa, ushbu o‘lkalarda yashovchi xalqlarda amal qilgan buddizmning o‘ziga yarasha jihatlaridan yana biri shundaki, boshlab buddizm xudosiz din bo‘lgan. Biroq turklarning bunga qadar amal qilgan inonchlarida butun olamni va tirik mavjudotni yaratgan tangri ( yaratmïš täŋri ) tushunchasi bor. Qadimgi turk buddizmining muhim belgisi, unda turklarning bundan burungi diniy-falsafiy tushunchalariga tayangan holda, xudo ( täŋri ) yaratildi. Turk-buddistlar tushunchasida täŋri täŋrisi – “oliy tangri, Budda”. Buddani ulug‘lab, tükäl bilgä täŋri täŋrisi burqan “tugal dono, tangrilar tangrisi, Burxon” ham deganlar. Täŋri täŋrisi (=skr. Devātideva) hamda tükäl bilgä “tangrilarning tangrisi, tugal dono” – Buddaning sifatidir: Täŋri täŋrisi Burqan – Tangri tangrisi Burxon (Budda). Beš yol – besh yo‘l. Bu atama “do‘zah, jin-alvasti, hayvon, inson va xudo”ni bildiradi. Beš čaxšapit~beš čaqšapat (čaqšapat – besh aqida: “gunohsiz bo‘lish; vujud pokligi; bo‘g‘iz pokligi; yomonlik qilmaslik; shod yo‘qsil bo‘lish” demakdir. Altï yol – olti yo‘l, yashashning olti shakli. Budda aqidasiga ko‘ra, jonzodlar tiriklig chog‘ida qilgan yaxshi va yomon amallariga qarab olti bor tug‘ilish va o‘lish imkoniga ega bo‘ladilar. Bu nom ana shu tushunchani anglatadi. Tört toğum – to‘rt tug‘ilish: 1) tuxumdan tug‘ulish, 2) qorindan tug‘ulish, 3) namlikdan tug‘ulish, 4) mavhumlikdan, yo‘q narsadan tug‘ulishni anglatadi. On karmapt (karmapt . Bu atama budda yo‘lidagi o‘n ezgulik: 1) jonivorlarni o‘ldirmaslik, 2) o‘g‘rilik qilmaslik, 3) zino qilmaslik, 4) o‘zgalarga ayb chaplamaslik, 5) ichkilik ichmaslik, 6) yolg‘on so‘zlamaslik, 7) masxaradan xoli 211 bo‘lish, 8) hasad qilmaslik, 9) achchiqlanmaslik, 10) xato va yomon xayollarga bormaslikni bildiradi. On türlüg paramit (paramit ham o‘n nojo‘ya harakatdan o‘zni tiyishga ishoradir. Bular: 1) jonivorlarni o‘ldirmaslik, 2) o‘g‘rilik qilmaslik, 3) zino qilmaslik, 4) o‘zgalarni masxara qilmaslik, 5) ichkilik ichmaslik, 6) zebu ziynatga berilmaslik, 7) qo‘shiq tinglamaslik va raqs tushmaslik, 8) yumshoq to‘shakda yotmaslik, 9) man qilingan taomlarni yemaslik, 10) mol- dunyoga berilmaslik. Üč etöz – Buddaning uch xil obrazini, uch xil qiyofada namoyon bo‘lishini anglatadi. Üč ödki – uch zamon: bu atama buddizmdagi “uch zamonga tegishli” (o‘tgan, hozirgi va kelasi zamon) tushunchasini beradi (=Triskāla). Diniy-falsafiy atamalarni matnda qo‘llash bir qancha prinsiplarga tayanadi. Diniy matnlarda o‘zlashmalarning soni ancha. Ular matn talabi bilan sanskrit va asar tarjima qilinayotgan boshqa tillardan o‘zlashgan. Muhimi, turkiy tilda burundan qo‘llab kelinayotgan o‘z so‘zlarni atama vazifasida qo‘llash an’anasi o‘sha chog‘lardan qolgan. Buddizm terminologiyasidagi sug‘dchadan o‘zlashgan nom so‘zi “qonun, ta’limot” degan ma’noni beradi (sanskritcha matnlardagi Dharma ga to‘g‘ri keladi). Bundan boshqa so‘zlar ham yasalgan: nom eligi – “no‘m hukumdori” (=Dharma-rāja); nom tilgäni – “no‘m g‘ildiragi” degani (=Dharmačakra); nom bušï – “no‘m sadaqasi” (=Dharma dhana); Xormuzta täŋri (=Indra). Uni “tangrilar xoni” deb atashgan: Täŋri qanï Xormuzta täŋri – Tangrilar xoni Xo‘rmuzd tangri. Buddizm falsafasida täŋri yeri tushunchasi bor – “tangri yeri, qutlug‘ yer” degani (=Devaloka). Buddizmdagi “besh uzv” (=Panča-Mandala) tushunchasini beš tilgän deyilgan. 212 Yoki “ko‘k, asos” (=Svabhava) tushunchasini turkiy sutrada töz yïltïz deydi va b. Turk-budda muhitida ishlab chiqilgan atama qabul qilish va yasash prinsiplari turkiy tillar lug‘at tarkibining boyishiga katta hissa qo‘shdi va keyingi davr atamashunosligining yo‘nalishlarini belgilab berdi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|