Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
204 BESHINCHI BO‘LIM. LEKSIKOLOGIYA VA ATAMASHUNOSLIK MASALALARI T a y a n ch t u sh u n ch a l a r: leksikologiya, leksikografiya, leksema, so‘z, atama, termin; etimologiya; o‘z qatlam, o‘zlashgan qatlam; buddizm atamalari, moniylik bilan bog‘liq atamalar, islom tushunchasi bilan bog‘liq atamalar; astronomiyaga tegishli atamalar; “tomon” tushunchasini bildiruvchi atamalar, “vaqt” tushunchasini bildiruvchi atamalar, qarindosh-urug‘chilik atamalari. E’ t i b o r q a r a t i l a y o t g a n m a s a l a l a r: Qadimgi turkiy tilda qo‘llanilgan diniy atamalar tizimi. Buddizm atamalari. Xitoychadan o‘zlashgan so‘zlar. Islom bilan bog‘liq atamalar. Astranomiya bilimiga tegishli atamalar. Burungi tasavvur-qarashlar bilan bog‘liq kelib chiqqan atamalar. QADIMGI TURKIY TILDA QO‘LLANILGAN BUDDIZM ATAMALARI Sharq xalqlarining ijtimoiy-siyosiy hayoti, madaniyati tarixida, adabiy aloqalar va tillarning o‘zaro ta’sirida buddizmning o‘rni katta bo‘lgan. U o‘tmishda uluslar birligi, ularning madaniy yuksalishi, diniy-falsafiy fikrlar umumiyligini ta’minlab, Sharq sivilizasiyasiga unumli ta’sir ko‘rsatgan dinlardan biri edi. Ilk O‘rta asrlarda O‘rta va Markaziy Osiyoda buddizmning yoyilishi sharq xalqlarining madaniy va adabiy aloqalari, sharq tillarining o‘zaro ta’sirini ta’minlab berdi. Ushbu ijtimoiy- tarixiy, madaniy jarayon, xususan, turkiy xalqlarning qadimgi hind, tohar, sug‘d, xitoy madaniyatlari bilan yaqindan tanishuviga, adabiy aloqalarning rivojlanuviga imkon tug‘dirdi. Qadimgi turk teologiyasi va ilmida buddashunoslik, sanskritshunoslik, toharshunoslik, sug‘dshunoslik, 205 xitoyshunoslik kabi yo‘nalishlar yuzaga keldi. Turk o‘qimishlilari orasidan dovrug‘i ketgan buddashunoslar, sanskrit, tohar, sug‘d tillarining bilimdonlari, sharqshunos olimlar yetishib chiqdi. Buddizm tufayli turk olamiga qadimgi hind falsafasi va madaniyati ta’sir eta boshladi. O‘zining eski an’analari va yangi qarashlar qurshovida turkiy madaniyat yangi bosqichga ko‘tarildi. Turkiy muhitga buddizmning tarqalishi, boshlab, tarjimachilik sohasida katta burilish yasadi. Ko‘plab budda yodgorliklari qadimgi turkiy tilga tarjima qilina boshladi. Odatda, ushbu asarlar sanskrit, tohar, sug‘d va xitoy tillaridan o‘girilar edi. Ilk o‘rta asr turk-budda diniy olamida butun fikr buddizm falsafasi, ta’limoti va qonun-qoidalarini o‘rganishga qaratildi. O‘z navbatida, bu jarayon hind-qadimgi turk madaniy, adabiy va til aloqalarining rivojlanishiga keng yo‘l ochib berdi. Qadimgi turk-budda muhitida yozuv madaniyati yangi bosqichga ko‘tarildi. Ko‘k turk xoqonliqlari davrida turklar ko‘k turk xatidan foydalangan bo‘lsalar, buddizm muhitida oromiy alifbosi negizida yaratilgan qadimgi turkiy-uyg‘ur xati hamda buddizm ta’sirida kirib kelgan brahma yozuvlaridan foydalandilar. Diniy-falsafiy qarashlar, madaniyat, badiiy adabiyotda kechgan jarayonlar qadimgi turkiy til lug‘at tarkibining yangi atamalar bilan boyishiga imkon berdi. Sanskrit tilidan diniy va falsafiy tushunchalarni anglatuvchi so‘zlar, buddizm san’ati, madaniyati, ma’orif, adabiyotshunoslik va fanning ayrim sohalariga oid atamalar turkiy tilga o‘zlasha boshladi. Qadimgi turkiy tilda budda ta’limotiga oid butun boshli atamalar tizimi shakllandi, yozma adabiy tilda buddaviy asarlarga xos bo‘lgan xos bir uslub – “sutra uslubi” yuzaga keldi. Lug‘at tarkibidagi so‘zlarning ayrimlari budda tushuncha va tasavvurlarini ham ifodalay boshladi. |